Brzezińska Anna - Diabelskie Wrota.pdf - Brzezińska Anna - Zabr7

Anna Brzezińska

Diabelskie wrota

Ciemna strona kobiety - diabelskie wrota Zła kobieta, jak powszechnie wiadomo, jest

bezpośrednią spadkobierczynią Ewy i posiada całą mroczną spuściznę pramatki,

mianowicie, jest buntownicza, próżna, pożądliwa i rozplotkowana. Ostatecznie, to jej

nieposłuszeństwo doprowadziło do wygnania z raju, zaś bezmyślne plotkowanie z

wężem sprawiło, że nie potrafiła na czas rozpoznać diabelskiej pokusy. Źródło tych i

podobnych wyobrażeń na temat niewiast znajdziemy w pismach wczesnych

chrześcijańskich ascetów, spośród których najostrzej wypowiadali się Tertullian (ok.160 -

ok.225) i święty Hieronim.

Ich opinie zostały przejęte przez późniejszych kaznodziejów i towarzyszą nam przez

całe średniowiecze, a w znacznym stopniu również podczas odrodzenia, choć humaniści

nieco inaczej rozłożyli akcenty i spośród licznych niewieścich przywar najczęściej

osławiali głupotę. Nim jednak zajmiemy się bardziej szczegółowo niewieścimi

przywarami, należy odpowiedzieć na podstawowe pytanie - czymże właściwie była

niewiasta? Otóż, jakkolwiek zabawnie to brzmi teologia średniowieczna w znacznym

stopniu przejęła poglądy Arystotelesa, który uważał kobietę za rodzaj ułomnego,

'niedokończonego' mężczyzny. Wizja owa oddziaływała na kulturę średniowiecza

zarówno przez korpus dzieł medycznych, ale również przez pisma scholastyków i w

najogólniejszym zarysie przedstawiała się następująco: natura dąży do tworzenia dzieł jak

najdoskonalszych, a takowym jest mężczyzna. Nasienie, złożone w niewieścim łonie,

rozwija się właśnie ku owemu najdoskonalszemu kształtowi natury, czyli ku

uformowaniu nowego mężczyzny. Jednakowoż czasami ów proces formowania się

mężczyzny ulega zahamowaniu i wówczas właśnie powstaje ów niedoskonały, poroniony

mężczyzna - czyli niewiasta. Doktryna owa okazała się o tyle kłopotliwa, że kobieta

pojmowana jako poroniony mężczyzna, staje się jednym z tworów przeciwnych naturze,

czyli mówiąc wprost potworem; poniekąd łatwo to udowodnić, ponieważ Akwinata w

jednym z tekstów ewidentnie zalicza kobietę do innych potworów Natury.

Z obowiązku należy tu jeszcze wspomnieć o jednej teorii, wedle której przed

stworzeniem Ewy Adam był hermafrodytą, zaś jego niewieścia część została zeń

wyekstraktowana przez Boga podczas snu. Począwszy od św.

Augustyna, oficjalna doktryna katolicka dała tej teorii stanowczy odpór, lecz w

czasach renesansu, wraz z ożywieniem ruchów gnostyckich i neoplatońskich, znów

zaczyna się o niej nieśmiało pisać. Miała ona jednakże pewne kłopotliwe konsekwencje.

Mianowicie, skoro Adam został stworzony na 'obraz i podobieństwo', jego domniemany

hermafrodytyzm sugerowałby, że Bóg jest również hermafrodytą. Owa gnostycka idea

była dość atrakcyjna dla myślicieli renesansowych, pojawia się w pismach Paracelsusa i

marginalnie u teologów, co jest o tyle zabawne, że z kolei fizjologia renesansowa

stanowczo zalicza hermafrodytów do kategorii potworów. Jak widać, w tymże miejscu

naszych rozważań o naturze niewieściej zapachniało nam niemiłym odorkiem herezji. Na

koniec oddajmy sprawiedliwość scholastykom: dla nich kobieta zawsze była człowiekiem.

W tym miejscu pozwolę sobie powrócić do tematu naszej pogawędki, czyli

właściwie dlaczego diabelskie wrota? Otóż, fraza owa - janua diaboli - została

sformułowana przez Tertulliana i stała się odtąd czerwoną nicią moralistyki, a także, jak

podejrzewam, niezawodnym sposobem na poprawianie sobie nastroju przez co mniej

udane stworzenia ziemskie płci doskonałej.

Rozważania Tertulliana w sposób bezpośredni łączą się z jednym z zasadniczych

problemów ludzkości: mianowicie, kto jest właściwie odpowiedzialny za upadek rasy

ludzkiej. Wbrew pozorom, odpowiedzi nie są tutaj jednoznaczne. Bo z jednej strony, Ewa

została obdarzona słabszymi władzami umysłowymi, niźli Adam, toteż w konsekwencji,

mniej można było po niej oczekiwać. Z drugiej strony, to jednak Ewa uległa kuszeniu,

stając się, wedle frazy Tertulliana, wrotami, przez które diabeł raz a dokładnie wniknął do

historii ludzkości. I z tego właśnie powodu doświadczona konsekwencjami niewieściego

plotkarstwa i gadulstwa ludzkość raz na zawsze postanowiła, że rodzaj niewieści

powinien być po wsze czasy skazany na milczenie w kościele.

Następstwa sławetnej pogawędki Ewy z diabłem są dość dobrze znane, lecz warto

tutaj wspomnieć, że średniowieczni i renesansowi moraliści długo jeszcze wyliczali

typowe niewieście wady. Niektóre z nich, jak pragnienie dodania sobie uroku i urody

sztucznymi środkami, zdają się z pozoru moralnie obojętne, jednakże już św. Hieronim

dowiódł przekonująco, że wypływają one w sposób bezpośredni z grzechów lubieżności,

pychy i zamiłowania do ziemskich marności. Spośród znanych mi tekstów jedynie św.

Bonawentura zachęca do kontemplowania niewieściego piękna, utrzymując, że poprzez

ich piękno można się komunikować z Bogiem, lecz ten pogląd, jako reminiscencja pism

neoplatońskich, jest nader rzadki w pismach scholastycznych. Niewieścia próżność w

stroju i makijażu była przedmiotem lamentów moralistów już w II wieku po Chrystusie,

kiedy Tertullian piętnował nowo nawrócone chrześcijanki za iście pogańskie upodobania

w dziedzinie stroju. Jego zarzuty dowodzą, że już wtedy arsenał niewieścich środków

upiększających był wcale znaczny, bowiem wśród rozmaitych diabelskich pokus

wymienia peruki, tlenienie włosów przy pomocy szafranu (musiała być to okrutnie

kosztowna kuracja), wybielanie skóry kremami, malowanie policzków różem i na koniec

powiększanie oczu kredkami.

Wbrew zarzutom o płochość i zmienność, niewiasty najwyraźniej znajdowały trwałe

upodobanie w owych środkach, bowiem nie znikają one z późniejszych kazań przeciwko

niewieściej płochości. Z czasem katalog rozrasta się i wzbogaca o rogate kornety, długie,

wlokące się po ziemi treny, bogate futra oraz szerokie, powiewne rękawy. Wszystkie owe

cudeńka sztuki krawieckiej stały się rychło symbolem niewieściej próżności, lecz

niekłamanym pierwszeństwem wśród moralistów cieszyły się rogate przybrania głowy.

Co ciekawe, wygłaszano przeciwko nim płomieniste kazania na długo po tym, jak rogate

kornety wyszły z mody i żadna szanująca się elegantka nie wdziałaby czegoś podobnego:

po raz kolejny kaznodzieje wykazali się znacznie większą stałością i konserwatyzmem,

niźli niewieścia moda. Nie znaczy to, oczywiście, że bezpośrednio utożsamiano rogate

czepce z rogami diabelskimi, zaś same damy modne z diabelskim plemieniem. Jednak na

wielu miniaturach, jak na przykład w kodeksie z Minster-in-Thanet, widzimy małego

diabełka wygodnie usadowionego pomiędzy rogami niewieściego przybrania głowy i

szepczącego plugawe zachęty wprost do niewieściego ucha. Niechęć do zbytkownych

strojów i nieskromnego wyglądu znajduje swój wyraz jeszcze wcześniej, w biblijnym

wizerunku Cór Sionu. Tak więc z jednej strony kaznodzieje narzekają na niewieścią

płochość jako wyraz ich nieposkromionego pożądania i sposób przywodzenia mężów do

zguby, z drugiej strony, zarówno ludzie świeccy, jak i duchowni narzekają na anty-

obywatelski aspekt niewieściej próżności.

Na chwilę powróćmy ze zgniłego Zachodu w granice swojskiej Sarmacji. W okresie

rozkwitu demokracji szlacheckiej i ideałów państwa obywatelskiego w kształcie bardzo

mocno inspirowanym poprzez pisma moralne antycznego Rzymu, znajdujemy wśród

pism panów braci mnóstwo narzekań na niewieścią próżność. W najnaturalniejszy na

świecie sposób biadano nad upadkiem czasów współczesnych, używając przy tym

zwrotów retorycznych, które jako żywo mogłyby zainspirować Jacka Inglota do pewnego

ubarwienia jego zwyczajowych wystąpień o końcu fantastyki i końcu świata w ogóle. Po

części narzekania owe miały źródło w rosnących wymaganiach finansowych pań duszek,

które, poznawszy wraz z przybyciem Bony zalety włoszczyzny nie tylko w warzywnej jej

odmianie, domagały się rosnących wydatków na cudzoziemską garderobę. Grzmiał na te

nowe porządki Bartosz Paprocki, którego jakiś krakowski kupczyk odrwił ponoć

okrutnie, grzmieli i inni.

Lecz oprócz finansowego, polemiści szlacheccy podnosili również - a może przede

wszystkim - aspekt obywatelski owej niewieściej nadpobudliwości w dziedzinie strojów. I

tutaj najciekawszą ilustracją będzie cytat z Lamentu Rzeczyspopolitej, utworu

przypisywanego Mikołajowi Rejowi, w którym Rzeczpospolita lamentuje następującymi

słowy: "Żony wasze we złocie się stroją, Was, mężów swych, najmniej się boją, Przez

niewieście zbytnie wszeteczności Upadają moje majętności" Tak więc, odzieżowa

emancypacja niewiast szła pono w parze z ichniejszą emancypacją spod władzy

mężowskiej, zaś obie po równo są odpowiedzialne za upadek obyczajów i konsekwentnie

- za upadek kraju.

Teraz, kiedy już mniej więcej poznaliśmy powierzchowność owych płochych istot,

przyjdzie nam się nieco bliżej rozpatrzeć w powodach i sposobach, którymi niewiasty

przyczyniały się do upadku Rzeczypospolitej, odrywając mężów od ich przyrodzonych

obowiązków. A jeszcze wcześniej, zdałoby się zastanowić, jakież to były obowiązki. Otóż,

w czasach, o których mówimy, główne szlacheckie obowiązki określał ideał Cyncynata, to

rolnika i wojownika, który oderwany od pługa ruszał na ratunek ojczyźnie miłej.

Tymczasem, jak zgryźliwie zaznaczali kronikarze, zdarzało się, że od pługa

odrywała owego prawego obywatela bynajmniej nie wojenka, ale młoda hoża małżonka i,

co gorsza, ta sama wraża siła pędziła go z pól bitewnych na powrót w domowe pielesze.

Nie był to zresztą wynalazek czasów Jagiellońskich, bowiem już o Mieszku II, zwanym

także Gnuśnym, pisze dziejopis [Joachim Bielski]: Z wyprawy się wrócił do Polski a na

wczasy domowe udał, zwłaszcza mając też żonę po temu młodą, co go do tego wiodła.

Jan Długosz nie omieszkał zgryźliwie zauważyć, że Kazimierz Jagiellończyk

zmarnował początkowe sukcesy w wojnie trzynastoletniej, ponieważ śpieszył się do

młodej małżonki, która właśnie powiła mu dziecko, podobnie, jak nie omieszkał nawet w

pośmiertnym portrecie władcy wypomnieć mu nadmiernej miłości do królowej Halszki.

Mówiliśmy dotychczas o królach i obywatelach, trzeba jednakowoż zaznaczyć, że

niewiasta jako uosobienie ziemskich, zmysłowych rozkoszy, przeważała nie tylko nad

surowymi wojownikami, ale i nad najznakomitszym mędrcem wszechczasów. Według

średniowiecznej legendy sam Arystoteles uległ niewieścim wdziękom, co samo w sobie

nie jest zdumiewającym wydarzeniem, ale mędrzec uczynił coś znacznie bardziej

niebezpiecznego: zaślepiony pożądaniem pozwolił, aby odwróceniu i zachwianiu uległ

społeczny porządek świata. Bowiem mężczyznę uczyniono panem niewiasty, tymczasem

roznamiętniony Arystoteles obiecał spełnić zgoła wywrotowe życzenie swojej wybranki

Philis, która oznajmiła, że ulegnie mu nie pierwej, niźli mędrzec posłuży jej za

wierzchowca. Dlatego na rycinach średniowiecznych oglądamy dostojnego, brodatego

mędrca na kolanach, zaś na jego grzbiecie we frywolnej pozie siedzi piękna, młoda Philis,

poniekąd prosta służąca, w jednej ręce trzymając uzdę usadzoną w pysku dostojnego

mędrca, w drugiej zgrabny bacik. W owych przedstawieniach kobieta jest panią

mężczyzny, co chwieje nie tylko porządkiem seksualnym, ale też generalnie, porządkiem

społecznym, bowiem najdalszym i najistotniejszym skutkiem grzechu Ewy było poddanie

niewiasty we władzę mężczyzny.

Motyw upadku pokazuje, jakie niebezpieczeństwa rodziła obecność w domostwie

dorodnej, młodej służebnej. Istniały wszelako potwory znacznie okrutniejsze i

dysponujące większym arsenałem środków do obracania wniwecz przyrodzonego

porządku świata, mianowicie, złe żony. W całym średniowieczu bardzo popularny jest

motyw tzw. świata na opak. W świecie tym niewiasty sięgają po władzę nad

mężczyznami i przyprzęgają ich do niewieścich prac domowych. Pierwowzorem owego

sponiewieranego mężczyzny był nikt inny, jak sam Herkules, który w niewoli u królowej

Omfali prządł kądziel, podczas kiedy królowa w lwiej skórze polowała na dzikie

zwierzęta. Na rycinach mniej już lwiej skóry - bo też nie wchodziła na wyposażenie

każdego domostwa - ale oglądamy na nich nieszczęsnych małżonków z tarą w ręce albo

szorujących gary. Najciekawszym przedstawieniem jest tutaj tzw. wojna o portki, albo

wojna o gacie, jak kto woli ową znamienitą część garderoby zwać. Nie wiedzieć bowiem

czemu, symbolem wyższości męskiej stało się prawo do noszenia portek - cóż, każdy ma

taki symbol, na jaki sobie zasłuży - zaś na naszych wywrotowych rycinach prawo owo jest

w bezlitosny sposób nadwerężane.

Baby tłuką swoich małżonków warząchwiami i kijami, obdzierając ich do cna z

portek i przebierając w spódnice, fartuchy oraz inne atrybuty zniewieścienia, nie

wyłączając rogatych kornetów. Czasami nad ramieniem wrednej połowicy unosi się

nieznaczny diabełek, zachęcając ją ku dalszym wysiłkom gwoli obalenia porządku świata.

Na koniec przenieśmy się z dawnego domostwa na scenę nieco szerszą, czyli w wielki

świat polityki.

Otóż, wśród głównych zalet niewieścich najczęściej wymieniano czystość,

milkliwość, oszczędność, skromność, natomiast ozdobą wszelkich zalet męskich było

męstwo, a dalej wymowność, wspaniałomyślność, odwaga. Główne wady były

zaprzeczeniem owych zalet i jak łatwo wywnioskować, w przypadku kobiet

koncertowały się one wokół nieskromności i rozwiązłości seksualnej.

Tak więc niewieścia moralność - lub jej brak - realizowała się raczej na forum

prywatnym, niźli publicznym. Kobieta, która wkraczała w domenę rządów, przekraczała

nie tylko barierę społeczną, ale i moralną, budząc tym samym zrozumiały niepokój, a

raczej dziki a wrzaskliwy sprzeciw moralistów.

Ten ostatni dobiera nas bardzo wyraźnie z pism renesansowych, co poniekąd można

zrozumieć, gdyż dziwnym zrządzeniem losu renesans obfitował we władczynie, które

sprawowały władzę zza pleców swoich krewnych, jak osławiona Katarzyna Medycejska

we Francji, albo bardziej bezpośrednio i bezwstydnie, jak Maria Stuart czy Elżbieta I w

Anglii.

I tutaj kolejny raz pojawia się odwieczny dylemat: albowiem było powszechnie

wiadomym, że niewiastę wyrokiem niebieskim poddano męskiej władzy, tymczasem

Elżbieta I nie usiłowała nawet udawać, że sprawuje władzę w cudzym imieniu. Obawy

współczesnych można najkrócej scharakteryzować dwoma zarzutami. Jako pierwszy

pozwolę sobie przytoczyć staropolskie przysłowie, które brzmiało: biada temu domowi,

gdzie krowa przewodzi wołowi. W formie nieco bardziej literacko wyrafinowanej staje się

ono wielkim narzekaniem na nadchodzący koniec świata, albowiem podobne

pomieszanie boskiego porządku niezawodnie zapowiada, że rychło się bezbożne babskie

państwa rozpadną z wielkim hukiem. Drugi powód można streścić również staropolską

frazą: rychło się nad wszystkie białogłowy skurwią, skoro królową wielka nierządnica.

Owa cierpka uwaga bardzo ciekawie pokazuje, że w pewien sposób całe państwo

rozumiano jako rodzaj żywego organizmu, w którym władca - mężczyzna, oczywiście -

był głową.

Jednocześnie, rodzina królewska była wzorem dla wszystkich rodzin w państwie i

zachwianie porządku w rodzinie królewskiej automatycznie dawało pozostałym

niewiastom asumpt do podobnie niecnych brewerii. I jest to ostatnia omawiana dzisiaj

diabelska furtka.

(referat wygłoszony na Nordconie '99 w Jastrzębiej Górze)

Brzezińska Anna - Diabelskie Wrota.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: