W. SZTURC, „Ironia romantyczna”
Cz. I: IRONIA SOKRATYCZNA
- Eiroinea; - słowo oddające ideę skromności udanej użyte przez Stagirytę
- Sokrates – udawał skromnego umniejszając swoje zalety, objawiał wyższą kulturę, ponieważ nie robił tego dla własnych korzyści, ale dla uniknięcia przesady; idea „udawanej skromności” była wobec tego bliska idei „słusznej dumy”. Należy jednak pamiętać, że w udawaniu skromności łatwo przekroczyć granicę obłudy, co prowadzi do śmieszności, a nawet niemoralności.
Arystoteles twierdził, że rozsądna dawka ironii jest odpowiednia dla dobrze wychowanego człowieka pod warunkiem, że nie zacznie zakrawać na błazeństwo, oszpecona przesadnym udawaniem. „Ironizujący żartuje, aby bawić samego siebie, błazen – aby bawić innych.”
U Arystotelesa nieodłącznymi towarzyszami ironii są: szyderstwo, śmieszność, błazeństwo, żart. Elementem spajającym je wszystkie jest ŚMIECH.
a) Szyderstwo – ujawnienie czyjejś pomyłki lub brzydoty sprawiające ból i przykrość ośmieszonemu. Wyraża negatywnie osądzaną postawę wyższości wobec wyśmiewanego, a śmiech szydercy jest nieetyczny, ponieważ jego skutek uderza w ludzką godność.
b) Śmieszność – jako cecha podmiotu wywołuje śmiech sama z siebie, pozbawiona jest negatywnego nacechowania.
c) Kpiarstwo – nadmiar dowcipu; kpiarz bawi się tym, że się bawi, dlatego za wszelką cenę szuka tego, co śmieszne. Tylko taka kpina może być śmieszna, która jest odpowiednio dostosowana do osoby lub sytuacji.
- Twórczość jambiczna nazywana była w epoce przedhomerowej szyderczą.
- Śmieszność była kategorią charakterystyczną dla komedii Arystofanesa
- Sposoby interpretacji ironii Sokratesa:
a) sofiści – postawa retoryczna i zespół chwytów oratorskich;
b) sokratycy (cynicy) – ironia jako metoda dążenia do prawdy;
c) doksografowie (opisujący poglądy filozofów) i biografowie (opisujący życie filozofów) – sposób życia polegający na ciągłym poszukiwaniu esencji bytu przez ciągłe stawianie pytań i odpowiedzi.
- Sokrates – ironista jako „pogromca retorów”. Z ludźmi „mądrością ciężarnymi” rozmawiał stosując maieutykę, z ludźmi, którym wydawało się, że są mądrzy – elenktykę, której podstawą była ironia.. Według Diogenesa Laertiosa Sokrates był człowiekiem niezależnym i dumnym, a dysputy prowadził nie po to, aby zmusić przeciwnika do zmiany poglądu, ale żeby razem z nim odkryć prawdę.”
- Sokrates nigdy nie nazywał siebie ironistą, ale ta etykietka została mu „dolepiona” przez ludzi z jego otoczenia mogących obserwować zachowanie i filozofa, a przede wszystkim przysłuchiwać się dialogom, które prowadził.
- Trazymach, retor i teoretyk prozy, sofista i ateista, mówił o ironii Sokratesa jako umiejętności unikania odpowiedzialności przez odmawianie odpowiedzi. Sokrates przedstawia ironię jako sposób gry dwóch zamaskowanych przeciwników. Maska Sokratesa ma za zadanie poprzez „udane zdziwienia” zracjonalizować głupotę lub niekonsekwencję przeciwnika, nie wykazując jej bezpośrednio. Cieszy się on sztuką ukrywania prawdziwego stanu rzeczy pod tak dobraną maską, że niemądre osoby wcale tej maski nie zauważają.
- Ironiczny dialog Sokratesa rozpoczyna się zwykle od wyrażenia zgody na rozmowę i od przyjęcia za prawdę sądu wypowiedzianego przez interlokutora.
Cz. II: ETOS IRONISTY
Wiele zarzutów stawianych Sokratesowi traktowało ironię jako oszustwo, a ironistę – jak kłamcę. Sokratesa jego współcześni usiłowali dopasować do modelu kłamcy (megarejska szkoła filozoficzna), znanego dzięki słynnemu paradoksowi: „powiem wam prawdę: zawsze kłamię”.
Ironia jako trop, jako figura mowy, wynika ze „znaczącej niejednoznaczności” słów, a ironia jako figura myśli – z opozycji myśli do mowy oraz z opozycji właściwych im kontekstów.
Najprostsza definicja ironii sformułowana przez Arystotelesa: „mówić coś innego, niż się myśli” wyraźnie przedstawia ironię jako oszustwo. Jednak ironia różni się od oszustwa tym, że jest sposobem uporządkowania w rozmowie bytu jawiącego się jako chaotyczny lub sprzeczny w sobie. Oszustwo niczego nie porządkuje. Bywa jednak szybko rozpoznane pod warunkiem, że oszust nie rozmawia z głupim. Oszust ukrywa różnicę pomiędzy hipotezą a prawdą, natomiast ironista ją demaskuje. A jednak zanim to uczyni, sam przybiera pozory osoby oszukującej.
Na drodze ku prawdzie ironia sokratyczna używa dwóch chwytów: 1) synkreza (zestawienie dwóch różnych punktów widzenia na daną sprawę); 2) anakruza (prowokacja pożądanego kierunku rozmowy).
Pojęcie etosu ma dwa znaczenia:
1)określa reguły i style zachowań pomiędzy ludźmi, zasadza się na redukcji zachowań i postaw sprowadzającej je do ogólnie przyjętego modelu;
2)służy wyrażeniu nonkonformistycznej postawy wobec utartych schematów jako świadomie wyznaczony indywidualny kodeks postępowania; wyraża odrębność drogi ku samorealizacji.
ETOS SOKRATESA-IRONISTY
„Uczta” Platona: Sokrates jako człowiek z gruntu prawy, poszukujący prawdy w spotkaniu z drugim, używający ironii albo po to, by czegoś nauczyć, albo po to, by wykpić.
Ironia Sokratesa uczy, że nie można wiązać poszukiwania prawdy z altruizmem etycznym oraz sentymentem do wszystkich bez wyjątku ludzi. Prawda nie jest, podobnie jak ironia, demokratyczna. Platon w dialogach sokratycznych sformułował wzorzec Sokratesa przybliżającego pojęcia, rozmawiającego ze względu na potrzebę nazwania pojęć etyki językiem współczesnego człowieka, by mowa wyrażała stan wewn. prawdy, mimo że używany język, jako ironiczny, tej prawdzie pozornie zaprzeczał.
CZ. II: IRONIA RETORYCZNA
I. Ironia w teorii i praktyce Cycerona
De oratore libri tres – dzieło Cycerona, suma wiedzy greckiej i rzymskiej o retoryce. Cyceron dopatrywał się początków retoryki w okresie rozkwitu greckiej filozofii natury (VI-IV w p.n.e.). Cyceron szczególny udział w rozwoju retoryki przypisuje Sokratesowi.
Cyceron wyrzuca Sokratesowi rozbicie filozofii na myślenie i mówienie.
Ironię Sokratesa rozumiał Cyceron jako retoryczny dowcip. Oprócz tak oczywistej ironii wskazał na wiele jej różnych form opartych na udawaniu jakiejś postawy, przybieraniu maski, aby oszukać rozmówcę. Ironia w rozumieniu Cycerona była rodzajem konceptu, wynikała z założonej postawy ironisty, który taił swe prawdziwe zamiary, by ze zwielokrotnioną mocą obalić argumenty i racje drugiej strony.
Ironia zawsze wymaga przełożenia na język konwencji, sytuacji, działań i zawsze potrzebuje kontekstu nadającego jej sens.
CZ. III: IRONIA ROMANTYCZNA
Teoria ironii rom. Friedricha Schlegla: rodziła się powoli i nigdy nie nadano jej ostatecznie sprecyzowanego kształtu. Schlegel twierdził, że w trakcie procesu twórczego ścierają się ze sobą dwie wzajemnie zwalczające się moce: szaleństwo i ironia.
Ironia romantyczna - pojęcie to wiąże się ściśle z osobą niemieckiego filozofa Friedricha Schlegla. Ironia romantyczna określa koncepcję postawy twórcy wobec świata, wyrażająca się w przekonaniu o dominacji fantazji twórczej, pojmowaniu aktu twórczego jako gry, w której zacieranie granicy między rzeczywistością a fikcją łączyły się z poczuciem supremacji (wyższość, przewaga, zwierzchnictwo) twórcy wobec dzieła.
Ironia romantyczna to sposób tworzenia wykorzystujący formy przybliżenia lub określenia zasadniczej sprzeczności pomiędzy idealnym a realnym.
Można rozumieć ją również jako postawę filozoficzną twórcy romantycznego, podejmującego grę ze światem i konwenansem za pośrednictwem dzieła.
Może być to także wyraz filozofii twórczości nawiązującej do wątków ontologicznych (metafizycznych, abstrakcyjnych); sposób ujawnienia nieskończoności otwierający dzieło i postawę ludzką na rzeczywistość idei.
Sander2