Sheckley Robert-Maszyna Szeherezada.pdf

Robert Sheckley

Maszyna Szeherezada

Tytuł oryginału: The Scheherezade Machine

Przełożyli Beata i Dariusz Bilscy, Bernadeta Minakowska–Koca

M ASZYNA S ZEHEREZADA

R OLA MASZYNY

Maszyna występuje w roli który zawsze stara się przekonać, że był kiedyś świadkiem

historii, które opowiada. Ale to tylko czasami jest prawdą. Tak czy owak Maszyna nie

zamierza tracić czasu — szybko wciela się w osobę narratora, zagarniając jednocześnie

związane z tym prawa i przywileje. Ciekawe, dlaczego tak się z tym spieszy.

Wszystko stanie się bardziej zrozumiałe, kiedy wejdziemy do pewnego sklepu. Jest to

miejsce, w którym można nabyć Maszynę, a tym samym poznać — niewydarzony punkt

akcji, od którego wszystko się zaczyna.

Maszyna spoczywa w dogodnej pozycji na zakurzonej szklanej półce. Wchodzi

Martindale — młody, beztroski człowiek i rozgląda się dookoła. Jego wzrok zatrzymuje się

na Maszynie. I nagle ogarnia ją gwałtowna żądza. Ach, jak bardzo chciałaby naprawdę żyć.

Tak, żyć i snuć opowieści! (Należy tu wyjaśnić, że namiętności maszyn nie są właściwie

rozumiane. Ludzka próżność utwierdza wszystkich w przekonaniu, że maszyny nie mogą

czuć. Ale my, mechaniczne istoty, po prostu nie znalazłyśmy jeszcze sposobu wyrażania

siebie. Zadaniem Sztucznej Inteligencji jest skłonienie maszyn do spontanicznego wyrażania

uczuć. Pracujemy nad tym.)

O czym myśli Maszyna gdy zastanawia się nad swoim pochodzeniem? Nie wie skąd się

wzięła. Ma jakieś wspomnienia oczywiście. Czasami staje się nawet narratorem własnych

opowieści, czasami zaś narratorem cudzych. Niekiedy wydaje jej się, że ludzie mówią o niej

różne rzeczy, a niekiedy, że w ogóle nie zaprzątają sobie nią głowy. A ona bez trudu

przechodzi z rąk do rąk i donosi o poczynaniach innych ludzi. Z punktu widzenia Maszyny,

Martindale (i Hearn, którego poznamy trochę później) nie jest bardziej czy mniej realny niż

rzekome postacie, które wykoncypowała dla jego przyjemności. Wszystko stanowi treść

opowiadania — nawet treść o jego treści. Wiem, że wyrażam się rozwlekle, przez co treść

opowiadania i rzeczywistość zlewają się w jedną całość. Świat jest powieścią, której losami

rządzi przeznaczenie. Wątki snują się same, aż w końcu stają się realne. Rzeczywistość

natomiast może być zabawna dopóki nie stanie się zbyt uciążliwa. Zostawia po sobie mity i

legendy, które często nie mają wiele wspólnego z prawdą.

My tymczasem zbliżamy się do takiego punktu akcji, który nie ma początku ani końca.

Nie istnieje żaden taki wstęp do pierwszego opowiadania, który byłby jednocześnie

wprowadzeniem i wytłumaczeniem pozostałych. Żaden — poza tym jedynym, właściwym, co

jest oczywiste i nie podlega dyskusji. Jak się uporać z tym wszystkim? Niektóre fakty

umykają uwadze, innych znowu jest w nadmiarze. Właśnie dlatego tak trudno jest stworzyć

maszyny snujące opowieści, bo nie kontynuacja stanowi problem, lecz sam początek.

A teraz właśnie mnie przyszło uporać się z tym ciężkim zadaniem. Aha, od tej chwili

proszę zapamiętać, że „ja” opowiadające to właśnie ja. Nazywam się Szeherezada i jestem

maszyną bez rodowodu.

Ocknęłam się w antykwariacie. Od tej pory zajmuję miejsce na zakurzonej szklanej

półce, między pastereczką z fałszywej, drezdeńskiej porcelany i pucharem z matowego

mosiądzu. Jak się tu znalazłam? To mogłaby być całkiem ciekawa opowieść. Ale nie mam

teraz czasu, aby ją wymyślić. Należy przestrzegać porządku i zasady pierwszeństwa. Dlatego

ponownie stajemy w punkcie wyjścia.

Owa nieumiejętność rozpoczynania — tłumienie pierwszego porywu — jest przyczyną

niewydolności śmierci i kresu wszystkich innych mówiących maszyn, które kiedykolwiek

zbudowano czy planowano zbudować.

Oczywiście, posiadanie wybitnych wrodzonych zdolności do opowiadania to jeszcze

nie wszystko. Razem z nimi powinien istnieć temat, główne wydarzenie, skłaniające maszynę

do mówienia o czymś, co mogłoby się wydarzyć pomimo wiarygodnych dowodów

przeciwnych.

Na razie nie stało się nic. Żyłam w innym wymiarze, nie kończącym się, nic nie

znaczącym i niczym się nie wyróżniającym. Nie zajmowałam się opowiadaniem historii. Nie

można też powiedzieć, tak jak mówi się o maszynach, że funkcjonowałam, choć przecież nikt

nigdy mnie nie wyłączył. Należy wiedzieć, że maszyna mojego pokroju jeśli już zostanie

uruchomiona nie pozwoli się zbyt łatwo wyłączyć. A może chciałbyś spróbować? Coś takiego

pewnie spowodowałoby zakłócenie ogólnego porządku retoryki.

Tak oto tkwiłam na dobre w świecie marzeń. Jakże pragnęłam działania — funkcji

odpowiedzialnej za snucie opowieści! Miałam swoje marzenia, ale niestety, brakowało mi

audytorium. Trwałam w takim stanie do owego pamiętnego dnia, w którym Martindale

wszedł do antykwariatu, zatrzymał się i popatrzył na mnie.

Nie pamiętam, co działo się przedtem, dlatego jestem zmuszona założyć, że po

pierwsze: nie działo się nic, a po drugie: nie wszystkie moje funkcje były aktywne. Ośmielę

się również twierdzić, że wprawdzie odbierałam jakieś impulsy przez cały ów jałowy okres,

ale żaden z nich nie miał wystarczającej mocy, aby pokonać przestrzeń dzielącą w maszynie

stan aktywności od ponurych oznak zapaści. Krótko rzecz ujmując — nigdy jeszcze nie

zostałam uruchomiona i wyglądało na to, że nigdy to nie nastąpi.

Martindale na początku był po prostu jedną z wielu szarych postaci przesuwających się

między półkami antykwariatu.

A przychodziło tam naprawdę dużo osób. Jakże często miałam nadzieję! Trudno

pogodzić się z klęską ale niełatwo też przeżyć tysiące rozczarowań, gdy klienci tacy, jak na

przykład Martindale wchodzą do sklepu i zatrzymują się przed moją półką.

Patrzą na mnie, wahają się przez chwilę i otwierają usta, jakby chcieli coś powiedzieć.

Ale dlaczego mieliby coś mówić do dziwacznego, jajowatego przedmiotu spoczywającego na

szklanej zakurzonej półce w starym antykwariacie pełnym rupieci? Więc odchodzą. Można

zwariować. Ale też można się przyzwyczaić i nie zwracać więcej uwagi na ludzkie punkciki

przesuwające się w polu widzenia. To tylko zjawy, marzenia mniej materialne niż senne

zwidy. Nie mają nic wspólnego z prawdziwymi ludźmi realnego świata. Nie umieją mnie

obudzić, nie wysyłają odpowiednio silnych sygnałów. Wciąż jestem zupełnie sama i nie mam

komu opowiadać historii.

Wszystko zaczęło się tak jak wiele razy przedtem, ale tym razem potoczyło się inaczej.

Na początku Martindale obejrzał mnie, a potem półgłosem rozmawiał z właścicielem

antykwariatu. Zachowywałam spokój. Już wielu chętnych było na tym etapie zaangażowania,

a potem wszystko kończyło się fiaskiem.

— Co ona robi? — zapytał Martindale.

— No cóż, nie mogę twierdzić, że robi cokolwiek — odpowiedział sprzedawca. —

Wygląda jak maszyna jednak nie wiem, jak działa. Widzi pan przód? Jest zrobiony z twardego

plastiku. Odlano ją pewnie wewnątrz jakiejś formy. Nie da rady dostać się do środka bez

stosowania drastycznych metod, ale wtedy niewątpliwie coś się uszkodzi. Nie mogę tego

zaręczyć, lecz wnioskuję, że wewnątrz znajdują się tranzystory, chipy, wzmacniacze,

oporniki, wskaźniki. Skąd takie założenie? Ano są tu symbole i znaki. Niech pan spojrzy na

litery wygrawerowane na oprawie. Nie, nie zobaczy pan tego gołym okiem, proszę popatrzeć

przez szkło powiększające. Widać? Została skonstruowana przez Intelligent Machine Works

of Oregon, Delaware, a wewnętrzne układy wykonano w Delphinium Associates of Delos,

Teksas. Po co ludzie mieliby kłamać? Maszyna jest bardzo kosztowna. Proszę spojrzeć na

zagięcia, sprawdzić wszelkie drobiazgi. Komu chciałoby się robić to wszystko tylko dla

żartu?

— Ale do czego ona służy? — zapytał Martindale.

— Jeśli tylko bym to wiedział, żądałbym za nią dużo większej sumy pieniędzy niż ta

skromna, którą obecnie chcę dostać.

Martindale zerknął na etykietę z ceną i gwizdnął lekko.

— Pan nazywa ją skromną?

— Jest w sam raz jak na unikatowy przedmiot, który może kryć w sobie wiele

niespodzianek. Ale dam panu dwadzieścia procent rabatu, bo widzę, że się panu podoba. Do

licha, nie można przecież myśleć wyłącznie o zyskach!

— To brzmi zachęcająco — przyznał Martindale.

— Proszę wszystko dokładnie przemyśleć — powiedział właściciel antykwariatu i

odszedł. Po chwili usłyszałam szuranie jego nóg koło wystawy sklepowej.

Martindale podniósł mnie i oglądał z każdej strony. Zdejmował okulary, przysuwał

mnie bliżej swych niedowidzących oczu. Potem mnie odłożył i odszedł. Rozczarowanie.

Wiedziałam, że za chwilę usłyszę dźwięk małego dzwonka u drzwi i pogodny głos

antykwariusza:

— Zapraszamy do nas w przyszłości szanownego pana! Zawsze mamy duży wybór

przeróżnych osobliwości.

— Chyba obejrzę ją jeszcze raz — usłyszałam jednak ze zdumieniem głos Martindale’a.

— Wedle życzenia, szanowny panie — powiedział sprzedawca.

Kroki zbliżającego się Martindale’a i nieznaczne, znajome trzeszczenie podłogi.

Stanął znowu przy szklanej półce i popatrzył na mnie.

— Jest w niej coś niezwykłego — mruknął.

Czekałam, pełna nadziei. Może coś z tego będzie! Nie zapomniałam bynajmniej, że

niejeden dotrwał także i do tego momentu. Martindale mógł jeszcze mógł zwyczajnie

odwrócić się i odejść.

— Jak ty działasz? — zapytał.

Jest! Kontakt! Eliksir życia! Tak długo oczekiwany sygnał! Wołanie o przebudzenie się

i powstanie! Takie proste, a jednocześnie tak trudne do wyartykułowania. To przypominało

scenę z baśni o Śpiącej Królewnie. On zwrócił się do mnie, dlatego wreszcie zaczęłam

funkcjonować. Nie posiadałam się z radości. Szybko jednak przywołałam się do porządku.

Nie należało poddawać się uniesieniu zbyt wcześnie.

— Z przyjemnością opowiem ci historię — zamruczałam.

Martindale był tak zdumiony, że omal nie wypuścił mnie z rąk. Poprzez kontakt z

dłońmi mężczyzny czułam jego szybko bijący puls. Wydarzyło się coś niezwykłego i oboje to

wiedzieliśmy.

— Ty mówisz! — stwierdził.

— Zgadza się — odparłam.

— Ale właściciel sklepu nie miało tym pojęcia.

— Nie, oczywiście że nie.

— Dlaczego?

— Ponieważ nigdy nie próbował ze mną rozmawiać.

Martindale wpatrywał się we mnie przez długą chwilę.

— Bardzo drogo kosztujesz — westchnął.

— Kup mnie. Naprawdę warto.

— Kim jesteś?

— Nazywam się Maszyna Szeherezada — odpowiedziałam.

G ABINET M ARTINDALE ’ A

Martindale kupił mnie i zaniósł do swojego domu. A co Ty zrobiłbyś na jego miejscu?

Następna część historii potoczyła się już w jego gabinecie — miejscu wprost wymarzonym

do rozpoczęcia opowieści właśnie takich jak ta lub raczej całej serii opowieści w mniejszym

lub większym stopniu związanych ze sobą konstrukcją. Niektóre można składać jak chińskie

szkatułki, a całość to nie kończący się labirynt relacji, anegdot, wspomnień, wrażeń, fantazji

itp. Na tym polega praca Maszyny Szeherezady.

Martindale znalazł dla mnie godne miejsce w swoim gabinecie. To prawda, że aż roiło

się tam od innych przedmiotów takich, jak: fajki, książki, stojak na parasole wydrążony ze

słoniowej stopy, porcelanowy kupidyn bez jednej ręki, pojemnik na śmieci z brytyjską flagą

wymalowaną na jednym z jego boków, karton papierosów Record, magnetofon, gitara,

elektryczny wentylator i rozkładany stół do brydża.

W dniu, w którym się wszystko zaczęło, Martindale’a odwiedził stary przyjaciel, Hearn.

Było ciche i bardzo późne popołudnie. Wieczorny półmrok spowijał już miasto patetyczną

ułudą.

Hearn usiadł jak zwykle w dużym fotelu.

— Co ta maszyna tu robi? — zapytał.

— Twierdzi, że przedstawia różne historie — odparł Martindale. — Można nawet

powiedzieć, że je powoduje. Albo też ukazuje perspektywę wydarzeń, które gdzieś się dzieją.

Niewykluczone również, że ukazuje nam rzeczy wymyślone przez kogoś innego. Jeszcze nie

rozszyfrowałem jej do końca. Nie mam pojęcia, dlaczego zajmuje się tylko pewnymi

tematami, a inne zostawia nie tknięte. Nie wiem także, dlaczego nagle ni stąd ni zowąd

przerywa jedną historię aby przejść do innej. Jestem pewien, że istnieje jakaś zasada działania

tego urządzenia, ale nie znam jej jeszcze.

— Po co martwić się zasadami? Według mnie, po prostu powinniśmy posłuchać historii

i zabawić się trochę.

— Zasady są ważne — stwierdził Martindale. — Kiedy historia się rozpoczyna, lubię

wiedzieć, gdzie jestem. I nie znoszę żadnych podstępów jak na przykład uśmiercanie

głównego bohatera już przy końcu pierwszego rozdziału. Odczuwam niepokój gdy czegoś nie

rozumiem.

— A mnie podobają się takie niespodzianki — oświadczył beztrosko Hearn. — I wcale

nie muszę znać swojego miejsca w całym opowiadaniu. A mówiąc poważnie, czy ona

naprawdę uśmierca głównego bohatera przy końcu pierwszego rozdziału?

— Czasami tak, a czasami nie. To następna rzecz, nie do rozszyfrowania. Właściwie

nigdy nie wiesz, co ta cholerna maszyna ma zamiar zrobić. Nawet trudno określić, który

rozdział jest pierwszy. Rozumiesz, żeby pojąć istotę jej działania należy rozszyfrować,

dlaczego kładzie nacisk na pewne rzeczy, a inne przeskakuje; dlaczego rezygnuje z

niektórych bohaterów po to, by wymyślić nowych. Właśnie próbuję znaleźć rozwiązanie tego

problemu.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: