Leki moczopędne powodują zwiększenie ilości wydalanej z moczem wody i elektrolitów. Większość leków moczopędnych, hamując wchłanianie zwrotne sodu powoduje wtórnie wzrost wydalania związanej z nim wody. Zależnie od budowy i miejsca działania w nefronie wykazują różną efektywność oraz rozmaicie wpływają na wydalanie innych składników moczu pierwotnego.
Wydalanie sodu i wody przez nerki.
Poszczególne części nefronu przedstawione są na ryc. 7.1. Są one tak rozmieszczone, że umożliwiają wytworzenie różnicy w ciśnieniu osmotycznym między izotoniczną częścią korową i hiperosmotyczną częścią rdzeniową nerki. U zdrowego człowieka w ciągu doby powstaje około 180 litrów izoosmotycznego wobec osocza moczu pierwotnego; procesy w nerce prowadzące do wchłaniania zwrotnego powodują, że w ciągu doby z tej ilości organizm opuszcza około 1,5 litra moczu ostatecznego.
Z kanalik a proksymalnego do przestrzeni okołokanalikowej wchłaniany jest czynnie jon sodowy. Wytworzona różnica potencjałów (otoczenie dodatnie w stosunku do światła kanalika) powoduje bierne przemieszczanie jonów chlorkowych na zewnątrz kanalika. Przetransportowane do przestrzeni okołokanalikowej jony sodowe i chlorkowe zwiększają panujące tam ciśnienie osmotyczne co ułatwia przenikanie wody i powrót sodu, chlorków i wody do łożyska naczyniowego. Omawiany mechanizm powoduje wchłonięcie około 2/3 przesączu pierwotnego. Jest on określany jako izoosmotyczny, ponieważ ciśnienie płynu przechodzącego do pętli nefronu nie zmienia się. Dodatkowym mechanizmem wpływającym na transport sodu w tym odcinku jest zakwaszenie moczu (p. Dalej).Płyn izoosmotyczny dociera do części cienkościennej nefronu przepuszczalnej dla wody i związków małocząsteczkowych. Silnie hipertoniczne otoczenie pociąga wodę wraz ze związkami małocząteczkowymi. Ciśnienie osmotyczne w kanaliku rośnie. Płyn w części grubościennej pętli nefronu ma wysokie ciśnienie osmotyczne i zawiera dużo jonów sodowych i chlorkowych. W tym odcinku nefronu ściana nie przepuszcza wody, jest natomiast wyposażona w mechanizm transportu czynnego jonów chlorkowych do przestrzeni okołokanalikowej. Staje się ona skutkiem tego elektroujemna w stosunku do
światła kanalika, co powoduje bierne przemieszczanie się jonu sodowego. Stężenie jonów w płynie kanalikowym wyraźnie spada, ponieważ do 25% przesączanego w kłębuszkach NaCI ulega wchłonięciu, zaś woda pozostaje w świetle kanalika. Do kanalika dalszego (dystalnego) dociera zatem płyn hipotoniczny o ciśnieniu osmotycznym 6 -9 razy niższym niż osocze. Tu dalej wchłaniany jest czynnie sód a za nim wtórnie chlor. Natomiast wchłanianie wody zależy od aktywności hormonu antydiuretycznego (ADH). W tej części nefronu może - ulec wchłonięciu zwrotnemu do 10% przesączonego NaCI.
W końcowej części kanalika dalszego (dystalnego) i początkowej części kanalika zbiorczego jony sodowe są wymieniane na jony potasowe i wodorowe, które przechodzą do światła kanalika. W niedoborze potasu wzrasta wydalanie jonów wodorowych; w ten sposób powstaje zasadowica metaboliczna w hipokaliemii. W tym odcinku nefronu zwrotnie wchłania się zaledwie kilka procent jonów sodowych, choć zwiększona ilość sodu nasila ten proces. Aldosteron również zwiększa tę wymianę. Mechanizm zakwaszania ma w tym odcinku niewielkie znaczenie. Przesącz o niskim stężeniu, docierający z pętli nefronu w kanaliku dystalnym (dalszym) może zostać zagęszczony, zależnie od aktywności ADH, aż do uzyskania izoosmotyczności z izotonicznym wobec osocza otoczeniem. W nieobecności ADH odcinek ten nic jest przepuszczalny dla wody i nie zagęszczony przesącz jest wydalany w postaci dużej ilości hipotonicznego moczu (tzw. diureza wodna).
Do kanalika zbiorczego dociera w normie płyn izoosmotyczny. Wyższe, wzrastające w głąb ciśnienie osmotyczne w otaczającej tkance rdzennej powoduje, przy udziale ADH, wyrównywanie tej różnicy poprzez wchłanianie wody. Zagęszczony przesącz opuszcza kanalik zbiorczy w postaci moczu ostatecznego.
Proces zakwaszania moczu zachodzi głównie w kanaliku bliższym
(proksymalnym). Powstający w wyniku spalania C02 przy udziale anhydrazy węglanowej wiąże się z wodą na H2 C03, który dysocjuje na jony wodorowe i wodorowęglanowe. orowywchodzi do kanalika i wymieniany jest na jon sodowy, który wchłania się wraz z jonem wodorowęglanowym do krwioobiegu. Łatwo zauważyć, że woda jest wchłaniana zawsze biernie, wtórnie do reabsorpcji sodu. Jedynym wyjątkiem jest mechanizm związany z ADH. Zahamowanie wchłaniania zwrotnego sodu musi więc prowadzić do zatrzymania w kanaliku wody. Jest to główny mechanizm diuretycznego działania leków moczopędnych. Nasilanie filtracji kłębuszkowej w celu zwiększenia diurezy ma praktycznie niewielkie znaczenie.
Leki moczopędne działają najczęściej, hamując transport czynny sodu w kanaliku bądź utrudniając dopływ jonów sodowych lub chlorkowych do miejsc transportu. Transport taki, jako zależny od dostarczenia energii, stosunkowo łatwo jest zaburzyć. Działanie leków moczopędnych nic ogranicza się do wpływu na wydalanie sodu i wody; różne działania dodatkowe są zwykle konsekwencją mechanizmu efektu podstawowego i mają najczęściej charakter działań niepożądanych. Dotyczy to szczególnie wpływu na wydalanie potasu, wapnia, magnezu, fosforanów, kwasu moczowego itp.
Leki tej grupy niejednokrotnie wykazują działania pozanerkowe, np.tiazydy rozkurczają mięśniówkę gładką naczyń, co jest korzystne w leczeniu nadciśnienia, ale wpływają równocześnie niekorzystnie na gospodarkę węglowodanową, co utrudnia ich stosowanie u chorych na cukrzyc.
Wielkość efektu moczopędnego zależy od ilościowego udziału w procesach reabsorbcji sodu i wody odcinka nefronu w którym dany lek działa. Najsilniejsze działanie moczopędne wykazują leki o punkcie uchwytu w grubościennej części wstępującej pętli nefronu, gdzie wchłania się do 25-30% przesączanego jonu sodowego.
Wszystkie leki moczopędne działające na transport sodu są skuteczne pod warunkiem że do punktu uchwytu ich działania dociera dostateczna ilość przesączu. U chorych z ciężką niewydolnością nerek, przesączających pojedyncze mililitry na minutę, nawet najsilniej działające leki nie zwiększą znacząco diurezy i natriurezy. W niewyrównanej marskości wątroby skutkiem nasilonej reabsorpcji sodu i wody w kanaliku proksymalnym (bliższym) tylko niewielkie ilości przesączu przechodzą do dalszych części nefronu. Próby uzyskania diurezy u tych chorych poprzez stosowanie związków działających poniżej kanalika proksymalnego są skazane na niepowodzenie.
Podczas dłuższego stosowania niektórych leków moczopędnych ich skuteczność stopniowo maleje (mechanizmy oporności będą przedstawione przy omawianiu poszczególnych (leków). Należy pamiętać, że hipowolemia uruchamiając liczne mechanizmy przeciwdziałające stratom wody antagonizuje działanie leków moczopędnych. Uzupełnienie w tej sytuacji niedoboru płynów przywraca często skuteczność diuretyków. Do obniżenia skuteczności leków moczopędnych może dojść w wyniku interakcji np. z niesterydowymi lekami przeciwzapalnym. Zwiększanie dawek leków moczopędnych dla uzyskania większej diurezy jest uzasadnione tylko w ograniczonym zakresie. Jeśli określony mechanizm reabsorpcji został maksymalnie zahamowany, to zwiększanie dawki jest bezcelowe, nasila tylko ryzyko ,działań niepożądanych. Olbrzymie dawki stosowane np. w ciężkiej niewydolności nerek są w istocie próbą – nie zawsze udaną - uruchomienia dodatkowych mechanizmów.
Niejednokrotnie próbuje się uzyskać zwiększenie diurezy poprzez kojarzenie leków moczopędnych o różnych mechanizmach działania. Jest to tylko niekiedy uzasadnione. Zwraca się uwagę na zwiększone wtedy ryzyko działań niepożądanych. W zasadzie nie zaleca się rutynowego stosowania leczenia skojarzonego. Wybór taki jest uzasadniony jeśli korzyści ze stosowania połączenia dwu leków moczopędnych przeważają nad zagrożeniami działaniami niepożądanymi. Leki moczopędne mają bardzo zróżnicowaną budowę chemiczną; warunkuje ona ich punkt uchwytu, mechanizm działania, skuteczność, a także znaczne różnice parametrów farmakokinetycznych (dostępność biologiczną, okres półtrwania, latencję, czas działania itp.) oraz działania niepożądane. Z klinicznego punktu widzenia najbardziej przydatny wydaje się podział leków moczopędnych oparty na ich efektywności. Jako maksymalną efektywność leku moczopędnego określa się maksymalną ilość wydalanego pod jego wpływem sodu, wyrażoną jako odsetek ilości sodu w przesączu pierwotnym.
Podział leków moczopędnych
I. Leki modyfikujące transport kanalikowy
1. O wysokiej efektywności (Do 25 -30%) zwane inaczej diuretykami pętlowymi
a) pochodne sulfonamidowe (furosemid, torasemid bumetanid,piretanid)
b) pochodne kwasu fenoksyoctowęgo (kwas etakrynowy)
c) związki organiczne rtęci - diuretyki rtęciowe (mersalyl)
2. O umiarkowanej efektywności (do 15%) zwane również diuretykami korowego odcinka pętli nefronu
a) pochodne benzotiadiazyny czyli tiazydy moczopędne (chlorotiazyd, hydrochlorotiazyd)
b) związki tiazydopodobne (chlortąlidon, indapamid, klopamid)
3. O miernej bądź śladowej efektywności (<5%)
a)środki moczopędne oszczędzające potas (spironolakton, triamteren, amilorid)
b) inhibitory anhydrazy węglanowej (acetazolamid)
II. Inne leki moczopędne
1. diuretyki osmotyczne (mannitol)
2. środki pochodzenia roślinnego
Inhibitory anhydrazy węglanowej.
Inhibitory anhydrazy węglanowej mają budowę sulfonamidową. Są słabymi diuretykami; ich maksymalna efektywność wynosi 2-4% i utrzymuje się krótko. Dlatego obecnie stosowane są głównie w celu hamowania anhydrazy węglanowej poza nerkami. Mimo słabego wpływu na wydalanie sodu mogą powodować znaczne straty potasu. Przedstawicielem grupy jest acetazolamid.
Zahamowanie przez acetazolamid anhydrazy węglanowej w kanaliku proksymalnym (bliższym) prowadzi do nigdoboru jonów wodorowych i wodorowęglanowych, co uniemożliwia wymianę sód - wodór ( p. wyżej). W ten sposób sód wraz z wodą jest wydalany w zwiększonej ilości. Razem z jonem sodowym wydalają się wodorowęglany co prowadzi do rozwoju kwasicy metabolicznej. Do kanalika dystalnego dociera zwiększona ilość jonów sodowych, co nasila wymianę Na+ - K+ i zwiększa utratę potasu. Po kilku dniach stosowania działanie moczopędne acetazolamidu ustaje w wyniku wtórnego uaktywnienia przez kwasicę metaboliczną mechanizmów kompensacyjnych nasilających produkcję jonu wodorowego bez udziału anhydrazy.
Acetazolamid dobrze wchłania się po podaniu doustnym. Szczyt wydalania dwuwęglanów w moczu występuje po ok. 2h od podania i utrzymuje się po dawce jednorazowej do 12h. Lek wydalany jest w kanaliku proksymalnym. Niewydolność nerek może prowadzić do jego kumulacji i dlatego niezbędne jest wtedy zmniejszenie dawki.
Wskazania. Acetazolamid, rzadko stosuje się w celu działania moczopędnego. Jest stosowany w leczeniu jaskry, hamowanie bowiem anhydrazy węglanowej zmniejsza produkcję cieczy wodnistej i obniża ciśniene w gałce ocznej. Efekt ten utrzymuje się także przy przewlekłym stosowaniu.
Alkalizacja moczu, spowodowana wzrostem wydalania wodorowęglanów bywa niekiedy wykorzystywana w celu krótkotwałego zwiększenia wydalania kwasu moczowego lub innych związków o charakterze kwaśnym. Acetazolamid można stosować jako lek uzupełniający w leczeniu stanów połączonych z rozwojem alkalozy metabolicznej. Może to być korzystne w przebiegu przewlekłych ciężkich schorzeń płuc ze znaczną retencją C02, także w niewydolności mięśnia sercowego z masywnymi obrzękami, kiedy stężenie wodorowęglanów w surowicy przekracza 30 mEq/I. W takich przypadkach dodatek acetazolamidu do innych leków moczopędnych może obniżyć stężenie wodorowęglanów. Acetazolamid może być wskazany u chorych z sercem płucnym u których diuretyki pętlowe bądź tiazydy zagrażają alkalozą metaboliczną.
Acetazolamid wspomagająco stosowany bywa w przebiegu padaczki (p. rozdz.53) oraz w cieżkich postaciach hiperfosfatemii. Niecodziennym wskazaniem do zastosowania inhibitora anhydrazy węglanowej jest zapobieganie ostrym zaburzeniom ośrodkowym w przebiegu choroby górskiej rozwijającej się u ludzi zdrowych, schodzących szybko z wysokości powyżej 10000m, którzy muszą być aktywni fizycznie. Acetazolamid podawany codziennie wieczorem przez 5 dni przed rozpoczęciem schodzenia zmniejsza uczuęie osłabienia, duszność, zawroty głowy, wymioty oraz ryzyko obrzęku mózgu i płuc.
Przeciwwskazania: Stwierdzona nadwrażliwość na acetazolamid lub związki o budowie sulfonamidowej, marskość wątroby.
Działania niepożądane. Najbardziej prawdopodobny jest rozwój kwasicy metabolicznej, jest ona jednak zaburzeniem samoograniczającym się, najczęściej bez konsekwencji klinicznych. Znaczna utrata potasu następuje głównie wówczas, gdy acetazolamid kojarzy się z innymi lekami moczopędnymi. Dawki ponad 500 mg pro die mogą powodować senność i parestezje. Rzadko obserwuje się wspólne dla wszystkich związków o budowie sulfonamidowej reakcje o charakterze nadwrażliwości takie jak gorączka, wysypki skórne, hamowanie czynności szpiku i śródmiąższowe zapalenie nerek. Alkalizacja moczu zmniejsza wydalanie amoniaku i może zwiększać ryzyko encefalopatii w chorobach wątroby.
Preparaty: Acetazolamid (diuramid) tabl. 0,25. Stosowany jest I-4 dziennie w dawce dobowej nic przekraczającej I g.
Tiazydy i leki o zbliżonym działaniu.
Tiazydy moczopędne, powstały podczas poszukiwań silniejszych od acetazolamidu inhibitorów anhydrazy węglanowej i mają także budowę sulfonamidową. Ich punkt uchwytu i molekularny mechanizm działania nadal nie są do końca wyjaśnione. Ich maksymalna efektywność jest oceniana na 15%. Modelowym związkiem w tej grupie Leków jest hydrochlorotiazyd. Mechanizm działania. Tiazydy działają w końcowym, korowym odcinku części wstępującej pętli nefronu oraz w początkowej części kanalika dalszej. Hamują one wchłanianie zwrotne jonu chlorkowego ; prowadzi to do zatrzymania w kanaliku sodu i wody. W dużych dawkach dodatkowo słabo hamują anhydrazę węglanową w kanaliku proksymalnym; jest to działanie bez znaczenia klinicznego. Ujemnemu bilansowi sodowemu i obniżeniu objętości płynów zewnątrzkomórkowych towarzyszy znaczące hamowanie wydalania wapnia oraz nasilenie wydalania potasu i magnezu.(p. tab. 7.1 ). Tiazydy są nieskuteczne kiedy wielkość filtracji jest mniejsza niż 30m1/min i stosowane wtedy zagrażają azotemią. Dodatkowym, efektem tej grupy leków jest bezpośrednie działanie rozkurczające na mięśniówkę gładką naczyń. Farmakokinetyka. Tiazydy są dobrze wchłaniane z przewodu pokarmowego i tylko tą drogą są stosowane. Wiązanie z bułkami surowicy jest różne dla różnych preparatów. Poszczególne związki różnią się głównie okresem półtrwania; w miarę wzrostu lipofilności zwiększa się ich objętość dystrybucji i zmniejsza klirens nerkowy co prowadzi do przedłużania okresu półtrwania i w konsekwencji - czasu działania. Czas działania hydrochlorotiazydu i chlorotiazydu ( 6-12h), chlortalidonu (48-72h), Indapamidu 36h.
Wskazania.
Niewydolność serca.Obrzęki. Tiazydy i leki moczopędne tzw. tiazydopodobnc są lekami z wyboru w leczeniu wielu schorzeń z towarzyszącymi obrzękami. Klinicznie wykorzystywana jest redukcja objętości płynu pozakomórkowego i działanie hipotensyjne w łagodnej i umiarkowanej niewydolności mięśnia sercowego u chorych z wydolnymi nerkami. Diuretyki pętlowe należy stosować w tych przypadkach w drugiej kolejności, gdy tiazydy są nieskuteczne. Tiazydy są stasowane również w obrzękach pochodzenia nerkowego i wątrobowego.
Nadciśnienie samoistne. Leki tej grupy obniżają ciśnienie krwi silniej niż wynikało by to ze zmniejszenia objętości płynów krążących, dzięki dodatkowo bezpośredniemu działaniu rozkurczowemu na mięśniówkę gładką naczyń. Mechanizm hipotensyjnego działania tiazydów nie jest wyjaśniony; efekt ujawnia się stosunkowo późno (po kilku tygodniach stosowania), gdy objętość płynów krążących powraca do wartości normalnych. Maksymalne działanie hipotensyjne występuje po niskich dawkach leku. Krzywa dawka-odpowiedż dla działania hipotensyjnego jest płaska, co uzasadnij stosowanie w nadciśnieniu tylko małych dawek tiazydów· (np. hydrochlorotiazyd już od 6,25mg i nigdy powyżej 50mg pro die) Większe dawki zwykle już nie powodują znaczącego nasilenia działania, zwiększając ryzyko działań niepożądanych. Dla większości leków tej krupy ustabilizowany wpływ na ciśnienie obserwuje się dopiero po 2-3 miesiącach stosowania. Hipocalcemia. Tiazydy zmniejszają wydalanie wapnia.
· Hipercalciuria.Tiazydy redukują powstawanie kamieni bezpośrednio ponieważ nasilają w kanaliku wchłanianie zwrotne jenów wapnia i pośrednio przez wpływ na filtrację wapnia w związku z redukcją płynów krążących.
Moczówka prosta. Tiazydy paradoksalnie zmniejszają w znacznym stopniu (nawet ponad 50%) wydalanie moczu w moczówce prostej.
Działania niepożądane. Reakcje nadwrażliwości. Tiazydy trlogą być powodem reakcji alergicznych podobnie, jak inne pochodne sulfonamidowe; notowano hamowanie czynności szpiku, śródmiąższowe zapalenie nerek, martwicze zapalenie skóry. Mogą one rozwinąć się bezpośrednio po zastosowaniu leku. Pozostałe działania niepożądane ujawniają się po dłuższym czasie stosowania.
Hipowolemia i hiponatremia może rozwinąć się zwłaszcza w przebiegu diety niskosodowej, u chorych z biegunką lub wymiotujących, choć rzadziej niż po diuretykach pętlowych. Dodatkowo, ujemny bilans sodowy może być spowodowany przesunięciami sodu przy niedoborach potasu.
Hipokaliemia jest powikłaniem stosunkowo gęstym. Znaczniejsze
niedobory powstają zwłaszcza u chorych z dużymi obrzękami kiedy
· intensywny wzrost diurezy powoduje obciążenie kanalika dystalnego i zbiorczego znacznym ładunkiem jonów sodowych, co prowadzi do zwiększenia wydalania potasu. Straty potasu nasilają się jeszcze skutkiem aktywacji pętli reninowo-angiotensynowo-aldosteronowej jako reakcji na spadek objętości kompartmentu centralnego. Klinicznie znaczące niedobory potasu występują zaledwie u 5% leczonych; mogą objawiać się ospałością i osłabieniem mięśniowym. Groźnym następstwem hipokaliemii jest wzrost zagrożenia zaburzeniami rytmu serca. U chorych leczonych glikozydami naparstnicy niedobór potasu zwiększa ryzyko nagłego zgonu z powodu komorowych zaburzeń rytmu. Podobne zagrożenie występuje u chorych na chorobę niedokrwienną serca. Współistniejące niedobory magnezu prawdopodobnie dodatkowo nasilają zaburzenia rytmu serca. Profilaktyczne podawanie związków potasu ma racjonalne uzasadnienie wyłącznie podczas stosowania dużych dawek tiazydów u osób z czynnikami ryzyka. Rutynowe stosowanie suplementacji zaleca się w niewydolności serca, zwłaszcza jeśli chory otrzymuje równocześnie glikozydy nasercowe, w marskości wątroby z obrzękami, podczas kortykoidoterapii i przy podejrzeniu pierwotnego hiperaldosteronizmu. Małe dawki tiazydów stosowane w leczeniu nadciśnienia rzadko prowadzą do znaczących niedoborów potasu. Należy monitorować stężenia potasu, zwłaszcza w pierwszym okresie stosowania leku moczopędnego a potas uzupełniać dopiero po stwierdzeniu jego niskiego stężenie w surowicy. Podstawowe znaczenie mają tu profilaktyczne postępowania dietetyczne zwiększające ilość spożywanego potasu.
Dodatkowym argumentem poza innymi np. ekonomicznym, popierającym takie postępowanie jest fakt, że zagrożenie hipokaliemią po tiazydach występuje znacznie rzadziej niż hiperkaliemią w wyniku suplementacji potasu lub stosowaniu diuretyków oszczędzających potas. Stwierdzone niedobory uzupełnia się wyłącznie preparatami potasu( p. Dalej). Hipomagnezemia. Długotrwałe stosowanie tiazydów i diuretyków pętlowych może prowadzić do niedoborów magnezu. Ocena zasobów magnezu jest trudna, stężenia bowiem w surowicy nie odzwierciedlają zasobów tkankowych; wymaga wielu pomiarów i jest przeprowadzana tylko w wybranych przypadkach.. Uważa się, że niedobór magnezu nasila ucieczkę potasu z komórki. Najwłaściwsze jest zapobieganie niedoborowi dietą, jeśli zaś do niego doszło, uzupełnianie preparatami magnezu (chlorek, cytrynian, glukonian, mleczan bądź tlenek). Hiperkalcemia. Tiazydy powodują niewielki wzrost stężenia wapnia w surowicy. W pewnych okolicznościach jednak (np. unieruchomienie, wysokie dawki witaminy D ) może rozwinąć się znacząca klinicznie hiperkalcemia o niecharakterystycznych objawach; między innymi mogą to być zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego zbliżone do śpiączki, nasilenie psychozy maniakolno-depresyjnej.
Alkaloza hipochloremiczna. Ujawnić może się w wyniku intensywnego leczenia diuretycznego. Akalozę hipochloremiczną należy korygować zwiększoną podażą chlorku sodu, niekiedy z chlorkiem potasu.
Hiperurikemia rozwija się podczas podawania tiazydów głównie skutkiem konkurencji o miejsce transportu w kanaliku proksymalnym. ‘Tiazydy są przeciwwskazane u chorych na dnę.
Hiperglikemia. Powstaje między innymi w wyniku zmniejszenia uwalniania insuliny prawdopodobnie wtórnie do obniżenia stężeń potasu; efekt ten stwierdza się nie tylko u chorych na cukrzycę. Istnieją badania wskazujące także na spadek wrażliwości na insulinę. Na hiperglikemię zwraca się ostatnio uwagę w analizach nad oceną ryzyka stosowania tiazydów w chorobie niedokrwiennej serca i innych chorobach układu krążenia. U chorych na cukrzycę tiazydy zwiększają ryzyko powikłań naczyniowych (mikroangiopatie).
Hiperlipidemie. Stosowanie tiazydów może powodować wzrost stężenia trójglicerydów i cholesterolu całkowitego bądź tylko triglicerydów z jednoczesnym obniżeniem frakcji HDL w surowicy. Działanie to ma jakoby ulegać normalizacji jeśli tiazydy są stosowane długotrwale (ponad I rok).
Kliniczne znaczenie tych zmian nadal jest przedmiotem analiz. Zaleca się w miarę możliwości unikanie leczenia tiazydami u chorych z zaburzeniami lipidowymi.
Zaburzenia narządowe. Tiazydy niekiedy powodują zapalenie wątroby, pęcherzyka żółciowego i trzustki; może to być związane z ich wpływem na metabolizm cholesterolu. Jednoczesne stosowanie tiazydów i diuretyków oszczędzających potas może powodować podwyższenie poziomów mocznika i kreatyniny we krwi.
Impotencja. W przebiegu długotrwąłego leczenia tiazydami łagodnych postaci nadciśnienia obserwowano przypadki impotencji. Leki moczopędne, w tym często tiazydy, są grupą leków powodującą u chorych w wieku podeszłym częściej i bardziej nasilone niż w innych grupach wiekowych działania niepożądane prowadzące niejednokrotnie do groźnych zaburzeń; oprócz hipokaliemii w tej grupie wiekowej dochodzi łatwiej do odwodnienia, co dodatkowo upośledza przepływy obwodowe i zwiększa ryzyko nadmiernych spadków ciśnienia lub zakrzepów, zwłaszcza w przypadku unieruchomienia chorego. Interakcje. Spadek stężenia potasu w surowicy nasila działanie glikozydów nasercowych aż do objawów zatrucia po konwencjonalnych dawkach. Jednoczesne stosowanie glikosteroidów nasila utratę potasu. Tiazydy pogarszają kontrolę glikemii w przebiegu cukrzycy i mogą spowodować konieczność zwiększenia dawek leków przeciwcukrzycowych. Stosowane u chorych leczonych związkami litu mogą być powodem ich kumulacji z powodu hamowania ich wydalania drogą nerek. Indometacyna i inne niesteroidowe leki przeciwzapalne antagonizują zarówno moczopędne jak i hipotensyjne działanie tiazydów.
Łączne stosowanie tiazydów i leków moczopędnych oszczędzających potas (triamteren, amilorid) może być przyczyną zaburzeń czynności nerek (p.działania niepożądane), co stanowi przeciwwskazanie w niewydolności nerek i u chorych z ryzykiem hiperkaliemii. U chorych z wydolnymi nerkami ryzyko takich zaburzeń jest znikome. Stosowanie u nich takich połączeń, jeśli istnieje konieczność zapobieganie hipokaliemii zostało współcześnie ocenione jako uzasadnione bowiem, korzyści przeważaj w tym przypadku znacznie nad ewentualnym zagrożeniem.
Leki tzw. tiazydopodobne (chlortalidon, indapamid, kloparnid, metolazon i inne) działają podobnie do hydrochlorotiaąydu; charakterystyczny dla nich jest dłuższy czas działania. Stosowane są raz na dobę, co jest wygodne dla chorego przewlekle leczonego i sprzyja zmniejszeniu błędów w zażywaniu leku. Leki te u chorych w wieku podeszłym częściej wywołują hipokaliemię i hipowolemię.
Indapamid jest diuretykiem o budowie sulfonamidowej o właściwościach zbliżonych hydrochlorotiazydu. Okres półtrwania sięga 14-16h. Jego działanie hipotensyjne jest związane dodatkowo z hamowaniem transportu wapnia w komórkach mięśni gładkich. Stosowany jest przede wszystkim w nadciśnieniu samoistnym ( w małych dawkach) samodzielnie, bądź z innymi lekami hipotensyjnymi, a także w obrzękach w niewydolności serca. W związku z tym, że obniża poziom jodu związanego z białkami surowicy prawdopodobnie przez bezpośrednią konkurencję o wiązanie z białkami) jest przeciwwskazany u chorych z zaburzeniami czynności tarczycy .
Klopamid jest lekiem o budowie sulfonamidowej i o podobnych właściwościach jak hydrochlorotiazyd. Różnica podstawowa to dłuższy czas działania ( T1 /2w fazie alfa 2.5h, w fazie beta 9h). Stosowany w obrzękach i w leczeniu nadciśnienia. Optymalna dawka w nadciśnieniu nie przekracza 5mg pro die; większe dawki zwiększają znacznie ryzyko ciężkiej hipokaliemii. Klopamid bywa składnikiem złożonych Ieków hipotensyjnych.
Preparaty:
l .Hydrochlorotiazyd, tab1.0,0125 i 0,025
2.Tialorid tabl.(hydrochlorotiazyd 0,05 + amilorid 0,005) 3.Chlortalidon (Hygroton) tabl. 0,1 i 0,05
S.Retiazid i Normatens (Brinerdin) - preparaty złożone stosowane w nadciśnieniu, zawierające m.in. tiazydy
Diuretyki pętlowe.
M e c h a n i z m d z i a ł a n i a. Furosemid podobnie jak inne diuretyki pętlowe hamuje resorpcję zwrotną jonu chlorkowego we wstępującym odcinku pętli nefronu i wtórnie wchłanianie jonu sodowego. Przejście dużych ilości sodu do kanalika dystalnego nasila wydalanie potasu. Wydaje się że nasilanie syntezy prostaglandyn, przez związki tej grupy może dodatkowo zwiększać diurezę wskutek wzrostu przepływu kłębuszkowego. Wzrost diurezy po zastosowaniu furosemidu pętlowego bywa tak gwałtowny, że może powodować ostre zaburzenia hemodynamiki. Furosemid wpływa na hemodynamikę również przez mechanizmy pozanerkowe; ważne jest zwłaszcza zmniejszenie powrotu żylnego związane ze wzrostem pojemności żylnej, prowadzące w obrzęku płuc do szybkiej poprawy jeszcze przed wystąpieniem działania moczopędnego.
W s k a z a n i a. Furosemid jest lekiem pierwszego wyboru w leczeniu nagłych stanów, w których niezbędne jest szybkie i znaczne zmniejszenie objętości płynów krążących. Gwałtowne działanie moczopędne oraz krótki czas działania przemawiają przeciw długotrwałemu stosowaniu tego leku. Własności farmakokinetyczne sprawiają, że w leczeniu przewlekłym bywa stosowany wtedy, gdy inne leki moczopędne są nieskuteczne, bądż przeciwwskazane.
Ostra niewydolność lewokomorowa (obrzęk płuc), oraz inne stany wymagające szybkiej interwencji są głównymi wskazaniami do doraźnego stosowania furosemidu.
Ciężka niewydolnośc nerek z obrzękami, nie odpowiadająca na stosowanie tiazydów (często w wielkich dawkach uruchamiających dodatkowo mechanizmy w kanaliku proksymalnym), leczenie nadciśnienia opornego na tiazydy oraz ciężkie postaci przewlekłej niewydolności mięśnia sercowego, wymagające szybkiego odwodnienia choręgo.
Zatrucia.Furosemid podaje się łącznie z dużymi objętościami płynów w leczeniu zatruć (tzw. diureza forsowana).
Początkowy okres zagrożenia ostrą niewydolnością nerek z oligurią. W celu podtrzymania lub uruchomienia diurezy oprqcz uzupełnienia płynów niejednokrotnie niezbędne jest podanie mannitolu (diuretyk osmotyczny) wraz z furosemidem.
D z i a ł a n i a n i e p o ż ą d a n e. Zaburzenia metaboliczne oraz elektrolitowe są zbliżone jakościowo, choć znacznie bardziej nasilone niż po tiazydach. Wyjątkiem jest przeciwny wpływ furosemidu na wydalanie wapnia (p. tab. 7.1 ). Podobne są także reakcje alergiczne związane z budową sulfonamidową. Furosemid może powodować odwracalne zaburzenia słuchu, chociaż opisywano również trwałą głuchotę. Są one konsekwencją zaburzeń elektrolitowych w endolimfie (śródchłoncę) i zagrażają zwłaszcza po szybkim wstrzyknięciu dożylnym dużych dawek leku (w tzw. bolusie). Zagrożenie można zmniejszyć, podając lek w powolnym wlewie dożylnym, z szybkością nie przekraczającą 10 mg/min. Znaczne nasilenie ototoksyczności furosemidu występuje przy stosowaniu jednoczesnym innych leków ototoksycznych (np. aminoglikozydów lub dużych dawek kwasu acetylosalicylowego).
I n t e r a k c j e. Większość interakcji ma charakter identyczny jak przy stosowaniu tiazydów i odnosi się również do diuretyków pętlowych. Ponadto furosemid może nasilać nefrotoksycznośe ,cefalosporyn oraz ototoksyczność aminoglikozydów i kwasu acetylosalicylowego. Interakcje te ujawniają się zwłaszcza w przebiegu niewydolności nerek.
Kwas etakrynowy. Jest lekiem znacznie bardziej toksycznym od furosemidu; uszkodzenie słuchu jest stosunkowo często nieodwracalne, ponadto częściej występują podczas jego stosowania zaburzenia żołądkowo jelitowe i uszkodzenia szpiku. Nie ma istotnych zalet wporównaniu z furosemidem.
Kwas etakrynowy nie jest pochodną sulfonamidową i stosowany jest właściwie wyłącznie w zastępstwie furosemidu u chorych u których rozpoznano nadwrażliwość na sulfonamidy.
Piretanid oraz bumetanid są lekami zbliżonymi działaniem do furosemidu.
J Ksipamid. Jest związkiem budową podobnym do chlortalidonu, o mechanizmie diuretyku pętlowego, a czasie działania hydrochlorotiazydu.
Diuretyki rtęciowe mają charakter diuretyków pętlowych. Duża toksyczność powoduje, że stosowane są wyłącznie wówczas, gdy inne diuretyki pętlowe są nieskuteczne. W Polsce nie stosowane.
· Torasemid Stosunkowo nowy diuretyk pętlowy o mechanizmie działania zbliżonym do furosemidu, ale zdecydowanie odmiennej kinetyce (diuretyk pętlowy o wskazaniach zbliżonych do tiazydów). Biodostępność 50-90%, bardziej stała niż furosemidu (l 1-90%), nie modyfikowana przez pokarm. Okres półtrwania 3h wyraźnie dłuższy niż furosemidu ( 0,5-lh ).Działanie moczopędne utrzymuje się 8 -12 h ( furosemidu do 4h). W niewydolności serca i nerek skuteczność zbliżona do furosemidu. Korzystne efekty w nadciśnieniu już po dawce 2,Smg występujące nawet bez wyraźnego działania moczopędnego i ze stratami potasu mniejszymi lub zbliżonymi do standardowych dawek hydrochlorotiazydu. Lek wymaga dalszych obserwacji, zwłaszcza długotrwałych, ale obecnie można powiedzieć, że główną jego zaletą jest to, że jest to diuretyk pętlowy o dłuższym czasie działania, co wiąże się z mniej gwałtownymi zaburzeniami elęktrolitowo-wodnymi, a co za tym idzie z większym bezpieczeństwem zwłaszcza, przy jego dłuższym stosowaniu np. w leczeniu nadciśnienia.
I . Furosemidum tabl. 0,04, amp. 0,02.
2. Kwas etakrynowy (Uregyt) tabl. O,O5,amp. 0,25 mg/tul.
· 3. Bumetanid (Burinex) tabl. 0,001,
Diuretyki oszczędzające potas
Leki moczopędne zwiększające wydalanie moczu bez strat potasu mają małą efektywność, ocenianą dla około 2%. Hamują w kanaliku dystalnym proces wymiany jonu sodowego na potasowy, a także wydalanie jonu wodorowego. Spironolakton. Jest syntetycznym steroidem, który jako konkurencyjny antagonista aldosteronu w kanaliku dystalnym umiarkowanie zwiększa ilość wydalanego moczu, wyraźnie redukując wydalanie potasu. Wchłania się z przewodu pokarmowego, ulega biotransformacji do czynnego metabolitu, kanrenonu; uważa się, że jest on odpowiedzialny za efekty działania spironolaktonu. Antagonizm w stosunku do aldosteronu pojawia się 2 – 4 godzin po podaniu leku i osiąga szczyt po 2 -3 dobach lub później. Okres półtrwania czynnego metabolitu canrenonu wynosi w fazie alfa 3-12h w fazie beta 12-96h.; w związku z tym działanie spironolaktonu trwa nawet do 2-3 dni po odstawieniu. Lek, podobnie do innych steroidów, indukuje enzymy mikrosomalne wątroby. Spironolakton wykazuje własności antyandrogenne, co może prowadzić do ginekomastii u mężczyzn, a u kobiet do przerostu gruczołu sutkowego.
Wskazania. Podstawowym wskazaniem do stosowania spironolaktonu jest hiperaldosteronizm pierwotny i wtórny. Może być zastosowany jako lek moczopędny jeśli inne postępowania bądź leki są nieskuteczne. Lek może być kojarzony z innymi lekami moczopędnym, jeśli wskutek współistniejącego hiperaldosteronizmu są one nieskuteczne. Poza wymienionymi wyżej brak jest innych racjonalnych wskazań do stosowania spironolaktonu.
Działania niepożądane. Spironolakton w badaniach na zwierzętach wykazywał własności rakotwórcze. Nie można wykluczyć takiego zagrożenia u człowieka. Dlatego stosowanie leku należy ograniczać do sytuacji niezbędnych, w których nie istnieje inny wybór i nie stosować spironolaktonu bez szczególnego uzasadnienia. Stosować tak krótko jak to Możliwe.
Spironolakton może być przyczyną hiperkaliemii nawet groźnej dla życia zwłaszcza u chorych z innymi czynnikami ryzyka bądź leczonych równocześnie indometacyną, antagonistami konwertazy angiotensyny lub pseudoantagonistami aldosteronu. U mężczyzn dochodzi do wrażliwości sutków na dotyk i ginekomastii. Mogą pojawić się zaburzenia erekcji. U kobiet może dojść do przerostu i bolesności gruczołu piersiowego oraz zaburzeń miesiączkowania. W okresie pomenopauzalnym krwawienia miesięczne. Może pojawić się nieprawidłowe nadmierne owłosienie ciała i twarzy ( hirsutyzm ). Opisano kilka przypadków agranulocytozy. Inne zaburzenia hematologiczne takie jak trombocytopenia lub eozynofilia występują także rzadko. Spironolakton może być przyczyną bóli głowy, senności i zaburzeń czynności ruchowych ( ataksja ),zaburzeń żołądkowe jelitowych, nadmiernych spadków ciśnienia, pogorszenie kontroli glikemii w cukrzycy. W pojedynczych przypadkach opisano wystąpienie w trakcie stosowania leku wysypki plamkowo-grudkowej lub rumieniowej, pokrzywki, zespołu toczniopodobnego, liszaja płaskiego, wypadania włosów, gorączki polekowej i osteoporozy. Triamteren i amilorid, zwane pseudoantagonistami aldosteronu, działają w tym samym odcinku nefronu, lecz zarówno ich mechanizm działania, jak i parametry kinetyczne są odmienne od spironolaktonu. Leki te zmniejszają w kanaliku dalszej i końcowej przepuszczalność błony komórkowej dla sodu, co uniemożliwia jego wymianę na potas. Moczopędnie działają słabo, nie powodują jednak strat potasu.
Leki te są najczęściej kojarzone z innymi likami moczopędnymi, zwłaszcza z tiazydami, w celu zapobiegania niedoborom potasu. Zapobieganie hipokaliemii będącej poważnym zagrożeniem dla układu krążenia, jest bardziej racjonalne niż wyrównywanie już zaistniałych niedoborów. Podstawowym działaniem niepożądanym tych leków jest hiperkaliemia ze wszystkimi konsekwencjami. Należy unikać ich stosowania w sytuacjach, kiedy można spodziewać się retencji potasu, zwłaszcza w niewydolności nerek, u chorych otrzymujących leki zawierające potas lub go zatrzymujące, np. kaptopril (p. rozdz. 24) oraz przy dużych ograniczeniach sodu w diecie.
1. Spironolakton (Aldacton A) tabl. 0,025.
2. Amilorid (Midamor) tabl. 0,005.
Diaretyki osmotyc:ne
Diuretykami osmotycznymi są rozpuszczalne w wodzie nieelektrolity, nieaktywne farmakologicznie (muszą być podawane w dużych dawkach), swobodnie przesączane i nie wchłaniane zwrotnie w nerce. Leki te powodują wzrost ciśnienia osmotycznego w świetle kanalika, co utrudnia reabsorpcję
wody, zwiększając diurezę proporcjonalnie do ilości przesączonego leku.
· Dodatkowym czynnikiem hamującym wchłanianie zwrotne wady jest zaburzony gradient osmolarny wskutek wzrostu przepływu krwi przez część rdzenną nerki. Mechanizm działania powoduje ,że nawet przy dużym spadku przepływów nerkowych i ograniczonej filtracji (np. w hipowolemii) jako jedyne leki moczopędne mogą utrzymać diurezę.
Mannitol. Jest polisacharydem nie metabolizowanym w organizmie i nie wchłanianym z przewodu pokarmowego. ,zastosowany dożylnie utrzymuje się początkowo w układzie naczyniowym, powodując wzrost ciśnienia osmotycznego osocza, przesunięcie płynów do krążenia i w konsekwencji wzrost objętości kompartmentu centralnego. W następnej fazie stopniowo ulega przesączaniu. Podczas stosowania mannitolu zaleca się monitorowanie centralnego ciśnienia żylnego i całkowitego bilansu wodnego.
krążących.
Obrzęk mózgu. Faza krążeniowa działania mannitolu jest wykorzystywana w zapobieganiu obrzękoyvi mózgu, np. podczas zabiegów i po zabi...
sylvia112