Wprowadzenie dla logopedów.doc

<Dr hab. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Wykład: Wprowadzenie do nauki o języku dla logopedów>

I.                     Rodzaje sytuacji  komunikacyjnych

1.       Sytuacja komunikowania  intrapersonalnego

2.       Sytuacja komunikowania interpersonalnego (face-to-face)

3.       Sytuacja komunikowania interpersonalno-medialnego

4.       Sytuacja komunikowania publicznego

5.       Sytuacja komunikowania masowego

II. Pojęcia: mowa, język – tekst, norma, uzus, błąd językowy, innowacja, zmiana językowa

Mowa- zespół czynności neurofizjologicznych służących do przekazywania informacji oraz rozumienia odbieranych przekazów słownych z otoczenia. Wyrażamy w ten sposób  swoje uczucia, myśli, oddziałujemy na zachowania innych ludzi.

Podstawowe rozróżnienie: system - tekst - wprowadzone przez szwajcarskiego uczonego, twórcę strukturalizmu Ferdynanda de Saussure’a (1916 r.).  Niezależnie - polski uczony Jan Baudouin de Courtanay (1894 r.).

Język (langue) – byt abstrakcyjny; system konwencjonalnych znaków - prymarnie dźwiękowych (wtórnie graficznych)  - służący do porozumiewania się w obrębie jednej społeczności o wszystkim. Język jako kod ma charakter ogólny, społeczny, zasadniczo wspólny wszystkim mówiącym, w danym momencie względnie stabilny, ma charakter ograniczony (słownictwo i reguły łączenia jednostek ustabilizowane). Język  jest pewną potencją, realizowaną  w wypowiedziach. Klasa środków modelowych, wyznaczających  potencję danego języka, decydująca o tym, co jest możliwe, co w każdej chwili może być zaktualizowane, choćby jeszcze w   zwyczaju użytkowników języka nie istniało

Tekst (parole) – indywidualna wypowiedź mówiona lub pisana, jednostkowy akt nadawczy, w którym nadawca wybiera z kodu (systemu) językowego (znanego również odbiorcy) odpowiednie słownictwo i struktury gramatyczne. Akty mówienia mają charakter konkretny, jednostkowy nieograniczony

Właściwości  znaków konwencjonalnych (w tym języka naturalnego):

·         Odbierane za pomocą zmysłów

·         Istnieje nadawca, który celowo udostępnia je odbiorcy

·         Przezroczystość (znak – element rzeczywistości, który jest istotny nie zw względu na swoje własne cechy – por. szyba)

·         Uzus ( konwencjonalne zasady użycia)

Symptomy (oznaki, objawy)                 Znaki konwencjonalne                            Obrazy (ikony)

H                                                                                H                                                        H

(niezamierzone, jednostronne,

bez nadawcy, oparte na relacji

przyczynowo skutkowej)                        (zamierzone, dwustronne,

                                                                                arbitralne, brak związku

                                                   między formą i rzeczą

                                                   oznaczaną)                                                (zamierzone, ikoniczne, oparte    

                                                                                                         na podobieństwie formy znaku i 

                                                                                                         przedmiotu oznaczanego)             

Język a inne systemy znakowe konwencjonalne

·         jednoklasowość – dwuklasowość (słownik+gramatyka)

·         jednostopniowość – dwustopniowość (znaki językowe obdarzone znaczeniem zbudowane są z elementów mniejszych nic nie znaczących, tzw. diakrytów, których liczba jest stosunkowo niewielka – do kilkudziesięciu – diakrytami są fonemy, najmniejsze linearne jednostki foniczne, których różne kombinacje tworzą znaki , czyli ciągi znaczące) - przejaw ekonomiczności; zalążki dwustopniowości w śpiewie ptaków, w systemach sztucznych, np. sygnalizacja flagowa-  kolor jako diakryt – dopiero kombinacje kolorów są znaczące

          Por. Z diakrytów [r], [k], [a]  utworzone są  znaki: rak, kra, arka, kara

·         zamkniętość – otwartość (język naturalny nie powstał w drodze jednorazowej umowy)

·         uniwersalność (można mówić o wszystkim)

·         abstrakcyjność in. zdalność  (możliwość mówienia o  zjawiskach nieobecnych  - odległych w przestrzeni i czasie)

·         jednoznaczność – jednoczesna wielofunkcyjność i współfunkcyjność znaków językowych

Por.

żołnierz-a, okn-a, kobiet-a                                          oficer-owie, chłop-i, żołnierz-e

instruktor-ka, lamp-ka                                          susz-arnia, pr-alnia, ładow- nia, łow-isko

mina I, mina II                                                        prezent, podarunek

Genialny przekład Barańczaka I                         Z powodu choroby nie poszedł do szkoły.

       Genialny przekład Brańczaka II                         Nie poszedł do szkoły, ponieważ był chory.                            

Wśród faktów języka ludzkiego jest kilka punktów, które z pozoru naruszają konwencjonalność

·         Onomatopeje (np. kukułka, miauczeć)

·         Wyrażenia ekspresywne (np. och!, ojej!, au!)

Bliższa analiza tych zjawisk pokazuje, że ich forma jest skonwencjonalizowana, nie jest  jednakowa w poszczególnych językach por. miauczeć ang. to mew, fr. miauler

JEDNOSTKI JĘZYKA - DZIAŁY NAUKI O JĘZYKU

fonem                                 morfem                                           leksem                            zdanie

                            fleksyjny (3)    znaczeniowy

                                          rdzenny(1)              słowotwórczy(2)

fonetyka                            morfologia                                          leksykologia              składnia

fonologia                                                                                    frazeologia

                            fleksja                słowotwórstwo             

stylistyka, kultura języka

Analiza morfemowa:

drzew+k+o

                            1          2   3

Uzus – powszechny zwyczaj stosowania  jednostek językowych i zasad ich łączenia.

Norma – zbiór środków słownych i gramatycznych o największym stopniu stabilizacji i największym zasięgu w tekstach, uznawanych za wzorcowe przez społeczeństwo mówiące danym językiem, czyli społecznie zaaprobowanych (norma naturalna, norma realna, norma zwyczajowa). Jest ona niejednorodna – wielopoziomowa.

Za podstawowe trzeba uznać rozróżnienie dwóch poziomów normy: normy wzorcowej i użytkowej. Rozróżnienie to wynika z analizy zachowań językowych Polaków w różnych sytuacjach komunikatywnych, a także z obserwacji potrzeb kulturalno językowych użytkowników języka.

Na normę wzorcową składają się elementy języka, które są używane świadomie, z poczuciem ich wartości semantycznej i stylistycznej, a pozostają w zgodzie z tradycją językową, regułami gramatycznymi i semantycznymi polszczyzny oraz tendencjami rozwojowymi, wyprowadzanymi zarówno z dotychczasowej historii języka polskiego, jak i ze zjawisk współczesnych (które mogą tę linię rozwojową modyfikować). Są to więc środki językowe akceptowane przez wykształconych Polaków, zwłaszcza zaś przez osoby, które polszczyznę ogólną wyniosły z domu i mają wykształcenie wyższe niż średnie, a język traktują jako wartość autoteliczną. Przestrzeganie poziomu normy wzorcowej jest pożądane w kontaktach językowych, które mają charakter oficjalny, zwłaszcza tych, które są wzorcotwórcze i kulturotwórcze: wypowiedziach płynących z ambony, ze sceny, w telewizji i radiu, wypowiedzi naukowców, publicystów, polityków, intelektualistów; tej normy winno się nauczać w szkole. Norma wzorcowa jest normą wysoką – ci, którzy jej przestrzegają, muszą zastosować  się do bardziej rygorystycznych ograniczeń. 

Norma użytkowa  obejmuje zespół środków językowych stosowanych w swobodnych kontaktach językowych. Dla tego typu kontaktów charakterystyczne jest traktowanie języka jako wartości użytkowej, narzędzia (przekazu informacji, perswazji itp.). Na poziomie tej normy aprobowane są te elementy języka, które są rozpowszechnione, użyteczne, ekonomiczne (nie obciążają pamięci), w mniejszym stopniu liczy się zgodność z tradycją. Norma użytkowa jest też zróżnicowana ze względu na zasięg używanych elementów językowych. Z tego powodu można wyróżnić co najmniej trzy poziomy normy użytkowej: potoczną ogólną,  regionalną i profesjonalną.

Norma regionalna obejmuje te elementy języka, które są opisywana jako regionalizmy (krakowskie, poznańskie, warszawskie, wschodnie, śląskie, a więc składniki języka inteligencji, różne od języka ogólnego, ale powszechne w danym regionie, mające uzasadnienie w historii języka i tradycji oraz akceptowane przez użytkowników. Są to odrębności fonetyczne, słownikowe, rzadziej gramatyczne (przykłady regionalizmów wielkopolskich leksykalnych.

Przykłady regionalizmów fonetycznych:

·         zakres użycia n  tylnojęzykowego. W wymowie nawet wykształconego Małopolanina zauważalna jest obecność n tylnojęzykowego w wyrazach rodzimych [np. skrzynka, okienko, szynka], choć na pozostałym obszarze Polski dźwięk ten występuje tylko w wyrazach pochodzenia obcego  [np. bank, tango].

·         tzw. wymowa udźwięczniająca .  Spółgłoski na granicy wyrazów przed samogłoskami, a także przed [l, ł, m,n]  wymawiane są na południu Polski  zawsze dźwięcznie, stąd różnica w wymowie warszawiaka i krakowianina:

              wymowa warszawska                                                        wymowa krakowska

krzak róży                              [kszak ruży]                              -                                                [kszag ruży]

kwiat nasturcji               [kfiat nasturcji]                -                                                        [kwiad nasturcji]

                                                                                    Udźwięcznienie na granicy wyrazów przed  

samogłoskami i tzw. półotwartymi: l, ł, r, m, n

Przykłady leksykalnych regionalizmów wielkopolskich

2

bamber

bamberka

blajba

bździągwa

ćmok

damascenka

flep

fyrtel

gzik, gzika

kluka a.kluk

ligawa

macoszka

makiełki

mamcia

miągwa, miągwić

młodzie

pamper

poruta

pyrda

ryczka

szabel

woryszek

zgęziały

Dr hab. Doroa Zdunkiewicz-Jedynak, WSTĘP DO NAUKI O JEZYKU DLA LOGOPEDÓW

  W tekstach technicznych, kancelaryjnych obserwuje się np. neologizmy, neosemantyzmy, swoiste konstrukcje składniowe niemieszczące się na poziomie normy wzorcowej, a jednak powszechnie akceptowane w danej grupie środowiskowej (środowiskowo – zawodowej), np. tonokilometr, zachorowalność, w odpowiedzi na, badania na coś, roboczodzień, formuła (nowa formuła balsamu)....