GAMY  -  RODZAJE  I  ODMIANY  -  KOŁO  KWINTOWE

W  temacie  "Nuty  i  klawiatura"  wspomniano, że  szereg  dźwięków  c, d, e, f, g, a,  h, c,

odpowiadających  klawiszom  bialym, nazywa  się  szeregiem  „diatonicznym”  (ostatni

dźwięk  jest  powtórzeniem  początkowego, lecz  o  „oktawę”  wyżej).

Teraz  dodamy, że  szereg  ten  nosi  też  nazwę  "skali  dur"  (lub  skali  durowej), albo

"gamy  dur"  (gamy  durowej)  a  w  szczególności  gamy  "C-dur", bowiem  przyjęto,

że  w  nazwie  gamy  podaje  się  nazwę  pierwszego  jej  dźwięku. W  nutach  zagranicz-

nych  spotkamy  nazwę  "C Major"  (Major = dur).

W  temacie  "Nuty  i  klawiatura"  poznaliśmy  też  nazwy  interwałów, czyli  odległości

między  dwoma  wybranymi  dźwiękami  w  obrębie  oktawy.

Możemy  zatem  -  uogólniając  -  powiedzieć, że  gamę  dur  charakteryzuje  stałe  następ-

stwo  (stały  schemat), dotyczące  odległości  pomiędzy  kolejnymi  jej  stopniami  (dźwię-

kami), a  mianowicie :

gdzie  kolejne  cyfry  podają  liczbę  półtonów  pomiędzy  stopniami  gamy,

i  tak :                            2 = 2 półtony = cały  ton = sekunda  wielka

                            1 = 1 półton = sekunda  mała

Pełna  nazwa  tej  gamy  to  gama  dur  naturalna.  Inne  jej  odmiany  podamy  nieco  dalej.

Jeśli  więc  spotkamy  określenie  "gama  dur", to  należy  rozumieć, że  chodzi  o odmianę

"naturalną".

Drugi, podstawowy  rodzaj  gamy  (skali), to  gama  (skala)  moll  (lub  mollowa). Gama

ta  odpowiada  szeregowi  dźwięków  diatonicznych  a, h, c, d, e, f, g, a,  (jest  to  również

szereg  białych  klawiszy). Schemat  tej  gamy  jest  następujący :

Jak  widać, w  gamie  moll  mamy  też  dwie  sekundy  małe, ale  występujące  pomiędzy

innymi  stopniami.

Pełna  nazwa  tej  gamy  to  gama  moll  naturalna, lub  eolska  a  w  szczególności  gama

"a-moll". W  nutach  zagranicznych  spotkamy  nazwę  "A minor"  (minor = moll). Inne  jej

odmiany  podamy  nieco  dalej.

Obie  te  gamy, C-dur  i  a-moll, tworzą  parę  gam  równoległych. Jak  widać, równoległa

gama  mollowa  leży  o  3  półtony  (o  tercję  małą)  niżej  od  gamy  durowej.

Zapis  nutowy  obu  tych  gam  przedstawia  się  następująco :

Jeśli  zagramy  obie  te  gamy, to  pierwszą  cechą  jaką  spostrzegamy, to  różnica  w  ich

brzmieniu, barwie  i  nastroju  jaki  wywołują. Potocznie  i  skrótowo  mówi  się, że  gama

dur  jest  "wesoła"  a  gama  moll  "smutna". To  wrażenie  jest  jeszcze  mocniejsze  jeśli

w  każdej  z  nich  zagrać  triady  harmoniczne  (mowa  o  tym  w  innym  temacie).

Na  początku  powiedziano, że  w  nazwie  gamy  podaje  się  nazwę  jej  dźwięku  począt-

kowego. Z  tego  wynika, że  gam  jest  conajmniej  tyle, ile  dźwięków  w  obrębie  oktawy.

Dlaczego  zastrzegamy, że  conajmniej ?  Bo  -  uwzględniając  "enharmonię", która  za  po-

mocą  znaków  chromatycznych  (patrz  temat  Nuty  i  klawiatura)  pozwala  na  zapisanie

danego  dźwięku  na  conajmniej  dwa  sposoby  (n.p. cis = des)  -  liczbę  gam  należy  co-

najmniej  podwoić.

To  teoria  i  nie  przerażajmy  się  -  nieco  dalej  wyjaśnimy, jak  praktyka  zredukowala

liczbę  używanych  gam  do  sześciu  "krzyżykowych"  i  tyleż  samo  "bemolowych".

Ale  nawet  12  gam  dur  i  12  moll, to  też  dużo  -  po  co  aż  tyle ?  Takie  pytanie  sta-

wia  niemal  każdy  początkujący  muzyk  i  znajduje  odpowiedź, jeśli  n.p. przyjdzie  mu

współpracować  z  wokalistą, który  powie  n.p. :  "nie  daję  rady, musimy  to  zagrać  tro-

chę  niżej  (albo  wyżej)". Innymi  słowy, prosi  o  przetransponowanie  (przeniesienie)

utworu  do  innej  tonacji  (tonacja  bazuje  na  dźwiękach  gamy, ale  dodatkowo  używa

wszystkich  innych  dźwięków, jakie  kompozytor  uzna  za  stosowne). Sami  zaś  kompo-

zytorzy  piszą  utwory  w  różnych  tonacjach  ze  względu  na  ich  odmienną  barwę  i  na-

strój.

Jak  budujemy  te  inne  gamy ?  Powielamy  podany  powyżej  schemat  skali  durowej, lub  mollowej  poczynając  od  dowolnie  wybranego  dźwięku.

Pokazane  poniżej  "koło  kwintowe"  zbudowane  jest  w  ten  sposób, aby  w  kolejnych

gamach  przybywało  po  jednym  znaku  chromatycznym, co  oznacza, że  w  przypadku

gam  krzyżykowych  "idziemy"  kwintami  w  górę  klawiatury  a  w  gamach  bemolowych

w  dół  klawiatury  (poczynając  od  C  w  obu  przypadkach).

W  związku  z  tym  kolejne  krzyżyki  to :    fis, cis, gis, dis, ais, eis

a  kolejne  bemole  to :    b, es, as, des, ges, ces.

Ich  rozmieszczenie, jako  znaków  przykluczowych  jest  następujące :

Rysunek  przedstawia  koło  gam  w  wersji  praktycznej  (skróconej). Idąc  bowiem  kwin-

tami  w  górę  klawiatury, oprócz  pokazanych  gam  C, G, D, A, E, H, Fis, możemy  two-

rzyć  dalsze  gamy  krzyżykowe  aż  do  12 znaków, a  mianowicie :  Cis, Gis, Dis, Ais, Eis,

His  (ta  ostatnia  gama  brzmi  identycznie  jak  C).

Idąc  zaś  kwintami  w  dół  klawiatury, oprócz  pokazanych  gam  F, B, Es, As, Des, Ges,

możemy  tworzyć  dalsze  gamy  bemolowe  też  do  12 znaków, a  mianowicie :  Ces, Fes,

Heses, Eses, Asas, Deses  (ta  ostatnia  też  brzmi  identycznie  jak  C).

Uwzględniając  jednak  fakt, że  co  do  jakości  brzmienia  fis=ges, cis=des, gis=as, dis=es,

ais=b (winno  być  “hes”, ale  w  polskiej  literaturze  piszemy “b”), eis=f, his=c  i  dalej

ces= h, fes=e, heses=a, eses=d, asas=g, deses=c, zrezygnowano  w  praktyce  z  używania

gam  mających  ponad  6  znaków przykluczowych.

Podamy  teraz  inne, znane  z  teorii  muzyki, odmiany  gamy  dur  i  moll  (w  porównaniu

z  naturalnymi, omówionymi  powyżej).

W  gamie  dur  wyróżnia  się  jeszcze  2  dodatkowe  odmiany  a  w  gamie  moll  jeszcze

3  dodatkowe  odmiany, które  przedstawiono  poniżej.

W  gamie  dur  harmonicznej  mamy  obniżony  VI  stopień :

skutkiem  czego  występuje  nowy  interwał  między  VI  i  VII stopniem  -  sekunda  zwięk-

szona, zawierająca  3  półtony.

W  gamie  dur  miękkiej  występuje  obniżony  VI  i  VII  stopień :

W  gamie  moll  harmonicznej  mamy  podwyższony  VII  stopień :

i  podobnie  jak  w  gamie  dur  harmonicznej,  między  VI  i  VII stopniem  występuje  se-

kunda  zwiększona  (3  półtony).

W  gamie  moll  doryckiej  mamy  podwyższony  VI  i  VII  stopień :

Gama  moll  melodyczna  stanowi  połączenie  gamy  doryckiej  w  kierunku  wstępującym

z  eolską  w  kierunku  zstępującym :

Przypomnijmy  -  wg  tych  schematów, t.zn. odległości  między  poszczególnymi  stopnia-

mi, buduje  się  wszystkie  gamy  a  ich  nazwy  określa  nazwa  pierwszego  dźwięku  (to-

niki).

Schematy  te  ujęto  w  tabeli  poniżej, która  podaje  liczbę  półtonów  pomiędzy  stopnia-

mi  omawianych  rodzajów  i  odmian  gam :

uwagi :              2 = 2 półtony = caly  ton = sekunda  wielka

              1 = 1 półton   = sekunda  mała

              3 = 3 półtony = sekunda  zwiększona

Opracował  KLEZMER  01.02.2010 r.