Powszechną i najważniejszą grupą pierwotną jest rodzina. jest ona pierwszym i podstawowym miejscem rozwoju i uspołecznienia dziecka. Rodzinie, jako grupie społecznej według J. Chałasińskiego przypisuje się spełnianie czterech podstawowych funkcji, tj. funkcji biologiczno-opiekuńczej, kulturalno-towarzyskiej, gospodarczej i wychowawczej (cyt. za S. Kawula, 1973, s. 33).
Rodzina umożliwia biologiczne utrzymanie się przy życiu potomstwa do czasu, póki stanie się ono na tyle samodzielne, by samo zdobywało dobra służące do zaspokajania potrzeb. Pełni ona też zasadniczą rolę w zaspokajaniu takich potrzeb jak np. potrzeba bezpieczeństwa i nowych doświadczeń, potrzeba uznania i miłości, zapewnia właściwe warunki rozwoju fizycznego.
Organizacje wypoczynku, zabawy, rozrywki, odbioru dóbr kulturalnych należy do ważnych treści życia rodzinnego. Rodzina prowadzi wspólne gospodarstwo domowe, stanowi osobną jednostkę gospodarczą, dostarcza środki konieczne do życia wszystkim członkom rodziny, wyposaża mieszkanie w odpowiednie sprzęty, urządzenia i produkty (S. Kawula, 1973, s. 34).
Rodzina zapoczątkowuje również działalność wychowawczą, która jest przejmowana w dalszym ciągu przez szkołę i inne instytucje wychowawcze, wzmacniane przez wpływy środowiska i przez aktywność własną jednostki.
Kierunek działań opiekuńczych rodziny ma na celu zaspokojenie potrzeb biologicznych dzieci i innych członków rodziny. Należą tu: głód i pragnienie, potrzeba snu, potrzeba seksualna i potrzeba unikania dolegliwości fizycznych: ból, chłód, nadmierne ciepło. Rodzice organizują warunki materialne i psychiczne, związane z odżywianiem, wypoczynkiem, snem i zabezpieczeniem organizmu przed niebezpieczeństwem. Czynności te doprowadzają do wytworzenia się u dzieci odpowiednich przyzwyczajeń, nawyków i umiejętności, które decydują o sposobach zaspokajania potrzeb biologicznych w rodzinie (tamże, s. 34-35).
Kierunek działań wychowawczych rodziny wdrażający do życia społecznego wiąże się z zaspokajaniem potrzeb społecznych dzieci i innych członków rodziny. Działalność wychowawcza przygotowuje członków rodziny do życia w grupach społecznych, a więc w samej rodzinie i w większych zbiorowościach jak: naród, organizacje polityczne, państwo, przygotowując do pełnienia różnych ról społecznych (tamże).
Rodzina jest grupą, która rozwija się i przekształca. Przechodzenie rodziny przez kolejne fazy związane z życiem jej członków powoduje, że w poszczególnych fazach różny jest skład rodziny ze względu na wiek, płeć, liczbę członków, różny też układ stosunków wynikających z ról i pozycji oraz charakter wzajemnych kontaktów (M. Ziemska,1977, s. 152).
Struktura rodziny podlega zatem zmianom wraz z jej rozwojem. Niemniej dla spełnienia wychowawczej funkcji wobec dziecka podstawę stanowi para małżeńska, para rodzicielska i ze względu na tę parę mówimy o rodzinie pełnej czy niepełnej w przypadku braku któregoś z rodziców (tamże).
Na układ stosunków w rodzinie wpływają w pewnej mierze cechy strukturalne rodziny, takie jak jej wielkość oraz kolejność urodzenia dziecka, warunkujące jego pozycję w rodzinie. Inaczej układają się stosunki społeczne i emocjonalne we współczesnej rodzinie małej, dwupokoleniowej, gdzie interakcje rodziców i dzieci są bardzo częste, a opieka rodzicielska ześrodkowana jest na potomstwie - inaczej zaś w rodzinach trzypokoleniowych lub wielodzietnych, gdzie system opieki jest bardziej rozproszony i różnorodne są interakcje poszczególnych członków. Wielkość rodziny nie warunkuje, oczywiście, samo przez się jakości odziaływań wychowawczych na dziecko, ani ich skutków, zależą one bowiem od wielu innych czynników; można tu jedynie stwierdzić pewne mniej lub bardziej charakterystyczne tendencje o zmiennym stopniu nasilenia (M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, 1981, s. 463).
Rodzina dzięki stałości składu osobowego daje dziecku oparcie i poczucie bezpieczeństwa. Stabilność środowiska rodzinnego stanowi bardzo ważny czynnik równowagi emocjonalnej i zdrowia psychicznego dziecka. Rozbicie rodziny przez śmierć, rozwód czy separację rodziców stanowi zawsze szok i pozostawia u dziecka trwały uraz (M. Ziemska, 1977, s. 153).
Atmosfera wychowawcza w rodzinie, którą określa przede wszystkim charakter wzajemnych stosunków między rodzicami, stopień zainteresowania rodziców sprawami dziecka, a także ich stosunek do niego wywierają wpływ bodaj największy na rozwój jego osobowości, jego postaw wobec różnych przyswajanych w szkole treści, stosunek do pracy i do samego siebie oraz do całego otaczającego świata. Mają też niewątpliwie duży wpływ na postępy dziecka w nauce (M. Tyszkowa, 1964, s. 97).
Potrzeba miłości, życzliwości, ciepła jest jedną z najważniejszych potrzeb psychicznych dziecka. Świadomość, że jest się kochanym i akceptowanym przez rodziców, rozwija i umacnia u dziecka poczucie bezpieczeństwa, poczucie własnej wartości, odporność psychiczną, aktywność poznawczą i społeczną, a tym samym jest podstawowym warunkiem prawidłowego rozwoju osobowości (E. Jackowska, 1980, s. 86).
Rodzice silnie uczuciowo związani z dziećmi poświęcają im więcej czasu, a także udzielają im wielu wskazówek, pouczeń i wyjaśnień. Częściej kontrolują zachowanie dziecka, stawiają mu wymagania, ale też zapewniają warunki ich realizacji (tamże).
Harmonijne, zgodne stosunki między rodzicami nie tylko tworzą korzystny klimat uczuciowy, w którym zaspokajane są potrzeby psychiczne dziecka, wpływają one ponadto na organizację życia w rodzinie i na metody stosowane przez rodziców w wychowaniu dziecka. Dobre pożycie małżeńskie rodziców stwarza właściwy grunt dla rozwoju właściwości psychicznych charakteryzujących osobowość dziecka przystosowanego społecznie (tamże, s. 101).
Ogólnie wiadomo, że wpływ wykształcenia rodziców na rozwój psychiczny dziecka uwidacznia się nie tylko pośrednio przez zapewnienie dziecku dobrych warunków materialnych, ale jest znacznie bardziej bezpośrednie. Wyższy poziom wykształcenia ogólnego ułatwia rodzicom zrozumienie złożonych problemów pedagogicznych, w których uwikłany jest proces wychowania dziecka;pozwala na stosowanie bardziej elastycznych metod wychowania, dostosowanych do konkretnych sytuacji wychowawczych. Rodzice wykształceni wykazują na ogół duże zainteresowanie problemami szkolnymi swoich dzieci i potrafią wyjaśnić im niezrozumiały materiał (E. Jackowska, 1980, s. 149-150).
Posiadana przez rodziców wiedza na temat organizacji i metod wychowania, a szczególnie wiedza o psychice dziecięcej w ogóle i warunkach jej rozwoju, pozwala na trafniejsze rozwiązywanie problemów wychowawczych, a co za tym idzie, na trafniejsze i skuteczniejsze oddziaływanie w kierunku prawidłowego kształtowania się osobowości danego dziecka (M. Ziemska, 1979, s. 301).
W badaniach psychologicznych stwierdzono, że rodzice wykształceni, wykonujący cenione w społeczeństwie zawody, mają większe oczekiwania i aspiracje w stosunku do pszyszłości swoich dzieci i w większym stopniu stymulują dzieci do osiągnięć w zakresie wykonywania obowiązków szkolnych niż rodzice niewykształceni (E. Jackowska, 1980, s. 151).
Rodzice często pragną skierować swoje dzieci na taką drogę życiową, jaką sami przeszli. Pragną oni także wpoić dzieciom wyznawane przez siebie ideały życiowe, przekazać swój sposób wartościowania, doceniania pewnych wartości w życiu, a negowania innych (S. Kawula, 1973, s. 36).
Aspiracje rodziców dotyczące ukształtowania określonych cech osobowości dziecka znalazły w jakimś zakresie swe odzwierciedlenie w świadomościowym modelu roli dziecka. W środowiskach o niższym poziomie wyksztalcenia ceni się ideał dziecka grzecznego, posłusznego, a na wsi w szczególny sposób podkreślana jest niezbędność wpojenia dzieciom szacunku wobec rodziców. W środowisku inteligenckim zwraca się uwagę na potrzebę kształtowania wrażliwości oraz uczuciowości dzieci, a także kulturalnego sposobu bycia (M. Ziemska, 1979, s. 293).
Ponieważ rodzina jest grupą wychowawczą to rodzice połączeni określonymi stosunkami wzajemnymi i relacjami z dziećmi, posiadający określone pozycje i role dla realizacji norm wartości, które uznają, posługują się określonymi metodami i technikami np. stosują perswazję, nagrody, kary, dają przykład itp. (Z. Zaborowski, 1969, s. 22-23).
Psychologiczną podstawą skuteczności kar i nagród jako czynników pobudzających motywy działania jest ich związek z potrzebami, uczuciami i emocjami. Opimie psychologów skłaniają się ku temu, żeby większe znaczenie w procesie wychowania dziecka przypisywać nie karom, lecz nagrodom, jako metodom skuteczniejszym w kształtowaniu pożądanych właściwości psychicznych (E. Jackowska, 1980, s. 124).
Nagrody i kary stosowane przez rodziców w wychowaniu dzieci stanowią jak gdyby system wspomagający funkcjonowanie wymagań i zakazów. Rodzice nagradzają i karcą swoje dziecko w zależności od tego, w jakim stopniu stosuje się ono do stawianych mu wymagań i zakazów.
Nagrody mają zachęcić dziecko do postępowania wzmacnianego przez osobę nagradzającą, kary mają osłabić lub wyeliminować akty zachowania uważane przez osoby dorosłe za naganne. Manipulowanie nagrodami i karami ma zatem kształtować motywację dziecka, zachęcić lub zniechęcić je do podejmowania określonych czynności (tamże).
Ważne znaczenie ma konsekwentne postępowanie rodziców wobec dziecka, aby doprowadzić do wyrobienia pożądanych mechanizmów zachowania się dziecka. Wychowanie w rodzinie powinno wyrabiać samozdyscyplinowanie. Należy ukształtować u dziecka system ocen własnych zachowań i umiejętności klasyfikowania ich na niezgodne z przyjętymi normami.
Wszystkie powyższe czynniki w ich łącznym oddziaływaniu wpływają na powstawanie określonych sytuacji społeczno-wychowawczych. Sytuacje te z kolei rzutują na treść i formy doświadczeń dzieci oraz proces uczenia się, co kształtuje ich osobowość, na którą składają się postawy, potrzeby i zainteresowania (Z. Zaborowski, 1969, s. 25).
agacia_