Duchowość proroków
Wstęp.
Prorocy wpłynęli na historię ludzkiego ducha.
Duchowość – konkretny i osobisty sposób przeżywania chrześcijańskiego doświadczenia. Jest odkrywana stopniowo przez różne wydarzenia ludzkiego życia.
Poznanie duchowości prorockiej – poprzez posłannictwo, które Bóg zlecił prorokom.
Istotne aspekty tych osobowości:
- ich zakorzenienie w Bogu
- w społeczeństwie swego czasu
- w historii
1. przedstawienie grzechu bałwochwalstwa w kontekście danej epoki, by wykazać, że dla proroków Bóg jest wartością absolutną.
2. Włączenie się proroka w życie społeczeństwa jego czasu (orędzie proroków piętnuje społeczną niesprawiedliwość i fałszywy kult)
3. Stosunek proroka do historii (krytyka imperializmu)
I. Kim jest prorok?
Prorocy różnią się między sobą:
a) czas, który poświęcili działalności prorockiej
b) sposób kontaktu proroka z Bogiem
c) sposób przekazywania orędzia
d) funkcja, jaką pełnili w społeczeństwie
Izraelici nazywali ich różnie: „człowiek Boży”, „widzący”. „wizjoner”, „prorok”.
Te różnice nie przekreślają jednak jedności istniejącej w ramach ruchu prorockiego. Dla większości ludzi prorok jest osobą, która przepowiada przyszłość (rodzaj wróżbity). Następnie obraz wieszcza ustąpił miejsca obrazowi proroka, który jest zwiastunem Mesjasza (aktualizacja poprzedniej wersji tej idei). Prorok – zwiastun też jest ukierunkowany na przyszłość, ale interesuje go tylko sprawa przyjścia Jezusa i formacja nowego ludu Bożego. (obraz proroka zaproponowany przez św. Hieronima w odniesieniu do Izajasza).
W XIX w. pojawił się jeszcze inny obraz proroka (prorok – samotnik).
Dzisiaj prorok jest uważany za człowieka zakorzenionego w tradycji, określonej kulturze i epoce. Drugi obraz proroka w XIX w. – społeczny reformator, rewolucjonista.
W wieku XX pojawił się obraz proroka – urzędnika. (idea ta ma genezę w studium psalmów , ponieważ w wielu w nich wyodrębniono przepowiednie, pewien element profetyczny. Konsekwencja – prorocy zajęli centralne miejsce w izraelskiej liturgii.
Wspólne linie ruchu prorockiego:
- prorok jest człowiekiem natchnionym w ścisłym tego słowa znaczeniu (jego osobisty kontakt w Bogiem zapoczątkowany w momencie powołania)
- prorok jest osobistością publiczną (jego zadanie przekazywania słowa Bożego sprawia, że ma on kontakt w innymi ludźmi) – zna on sytuację społeczną i żadne środowisko nie jest mu obojętne
- prorok żyje w sytuacji zagrożenia (jego działaniu zagraża niepowodzenie i brak oddźwięku ze strony słuchaczy; często jest prześladowany) W życiu proroków sytuację zagrożenia stwarzał również sam Bóg (np. powierzał im zbyt trudne zadanie – Samuel).
- Proroctwo jest charyzmatem ( jako takie przekracza wszelkie bariery: płci – Debora; kultury; klasy społecznej; religijne – nie trzeba było być kapłanem; wieku – młodzieńcy lub ludzie dojrzali).
II. Osobiste doświadczenie Boga.
Prorocy prezentują różne sposoby poznania i doświadczenia obecności Boga.:
- w walce o Jego sprawiedliwość – Amos
- dzięki przeżyciu Jego przebaczenia i miłości – Ozeasz
- w doświadczeniu klęski własnego apostolatu – Jeremiasz
1) Doświadczenie sprawiedliwości – Amos.
Amos dostrzegł symptomy politycznego i ekonomicznego upadku państwa, chociaż żył w czasach rozkwitu Królestwa Północnego. Zapowiada on nieuchronną karę. Przeżywał swą misję jako doświadczenie, którego nie można uniknąć (Amos był pasterzem i rolnikiem). Dostrzega, że społeczność, która sprawia wrażenie żyjącej w pomyślności i pokoju jest w rzeczywistości w stanie wojny domowej i doświadcza podziałów z powodu chciwości pewnej grupy społecznej (Bogu taka sytuacja się nie podoba). Wg Amosa Bóg stoi po stronie ubogich, pokornych, tych, którzy cierpią – to drugi element doświadczenia Boga przez Amosa.
Amos poznał Boga przez doświadczenie sprawiedliwości, a dokonało się to dzięki poznaniu doświadczenia tych, którzy cierpią, są wykorzystywani i upokarzani. Jego współczucie wzbudza konkretny człowiek. Ważniejsze od przynależności do ludu Bożego jest bycie człowiekiem, bo każdy człowiek jest synem Boga. Niesprawiedliwość jest obrazą konkretnej osoby, a w niej samego Boga.
2) Doświadczenie miłości – Ozeasz.
Również oskarża rządzących o niesprawiedliwość i korupcję, ale także potępia bałwochwalstwo, które pojawia się na dwóch poziomach: kultycznym i politycznym.
Bałwochwalstwo kultyczne – oddawanie czci Baalowi, łącznie z rytami płodności i kultem złotego cielca.
Bałwochwalstwo polityczne – zabieganie o przymierze z potęgami militarnymi (Egipt, Asyria), które w oczach Izraelitów jawiły się jako nowi bogowie, którzy mogli ich ocalić.
Prorok zwraca uwagę na to, że Bóg chce przebaczyć ludowi, ale ten musi się nawrócić i wyrzec się wszystkiego poza Bogiem (obcych potęg, bożków).
Bóg jednak interweniuje nie czekając na pokutę ludu, zwiastując swe darmowe przebaczenie będące łaską. Przesłanie to jest jakby zapowiedzią chrześcijańskiego doświadczenia Boga.
Logika ksiąg S.T. , które naznaczyła duchowość chrześcijańska: grzech – nawrócenie – przebaczenie.
Nowość przesłania Ozeasza – polega na odwróceniu porządku. U niego przebaczenie poprzedza nawrócenie.
3) Doświadczenie klęski – Jeremiasz.
Jego przesłanie jest surowe i rygorystyczne- walka z bałwochwalstwem (kapłańskie pochodzenie Jeremiasza). Nie jest uległy Bogu. Dyskutuje z Nim i buntuje się przeciwko Niemu. Jednak nie uniknie spełnienia swego posłannictwa. Spotkał się z niezrozumieniem. Doświadczył klęski zarówno ludzkiej jak i apostolskiej – przez to doświadczył Boga. Dał temu wyraz w swoich wyznaniach. Gdy wszystko wydaje się powodem do rozczarowania i utraty zaufania, prorok potrafi zachować ufność, że Bóg, choć w sposób ukryty jest zawsze blisko, ożywia i dodaje odwagi.
II. Walka przeciw bałwochwalstwu.
Próba aktualizacji problemu.
Walkę przeciw bałwochwalstwu tradycja biblijna wiąże już z Samuelem. Bałwochwalstwo ma szeroki wymiar i jest niebezpieczeństwem, które zagraża różnym sytuacjom życia, bo każda rzeczywistość może zostać przez człowieka ubóstwiona.
Perspektywa ściśle kultyczna – kult oddawany pogańskim bogom.
W N.T. bałwochwalstwo jest kwestią aktualną nie tylko w zakresie kultycznym, ale także na poziomie codziennego życia.
Rywale Boga.
W czasach proroków rywalizowały z Bogiem potęgi militarne i pieniądze. Człowiek rezygnuje z uległości wobec potęgi Bożej i składa ufność we władzy ludzkiej, popadając w bałwochwalstwo. Zastępuje Boga inną rzeczywistością.
Praktyki bałwochwalcze z racji politycznych – ubóstwianie króla lub państwa.
Kult oddawany wielkim imperiom odnosi się do przymierzy zawieranych z Asyrią, Egiptem, Babilonią w VIII – VI w. przed Chr. Izajasz nazywa Egipt „nicością” „człowiekiem, a nie Bogiem” podkreślając jego słabość w porównaniu z pomocą ofiarowaną Izraelowi przez Boga. Ezechiel i Jeremiasz uznają wielkie państwa za „kochanków” Izraela. Zarówno ci idole, jak i ich dary są oceniane negatywnie przez proroka.
Postawa bałwochwalcza jest opisana dwojako:
- w sposób afektywny (bogowie ujmowani jako kochankowie Izraela, a bałwochwalstwo to cudzołóstwo)
- drugie ujęcie – że naród pokłada w bogach ufność (szukanie bezpieczeństwa)
Pierwsza postawa jest obrazą Boga, który jest Oblubieńcem. Druga obraża Boga, który jest wojownikiem ochraniającym swój lud lub ojcem, który troszczy się o syna. Teologia Deuteronomium akcentowała bardziej pierwszy obraz.
Wszelki kult wymaga składani bogom ofiar (chodzi o daniny, które Izrael i Juda składały wielkim imperiom). W tekstach proroków można dostrzec aluzje, które mówią o szkodach, jakie lud sprowadza na siebie poprzez swoje postępowanie. Idolatria polityczna zagrażała obywatelom ukrywając się pod pretekstem lepszego i pewnego jutra.
Najważniejszy element – postawa bałwochwalcza. Ona warunkuje wszystko inne. Gdyby Juda i Izrael nie złożyły ufności w wielkich potęgach, wtedy wszystkie materialne przejawy bałwochwalstwa miałyby inną formę. „Wejście” do któregokolwiek z tych państw byłoby normalnym wydarzeniem politycznym, a skarby i bogactwa straciłyby swój charakter ofiarniczy.
Bożki nie istnieją. Stwarza je sam człowiek swoją postawą. Stosunek proroków do polityki miał charakter sakralny, który nie ma dla nas znaczenia, bo został zniesiony przez N.T.
Bogactwo a bałwochwalstwo.
Podobnie jak w przypadku polityki relacja między bogactwem a bałwochwalstwem jest też zróżnicowana. Niekiedy chodzi jedynie o postawę zewnętrzną (osoby, które popierały kulty pogańskie jedynie ze względu na korzyści ekonomiczne).
Równie powierzchowna postawa – kiedy dobra materialne służą bóstwom pogańskim (zostają przeznaczone na sporządzanie ich posągów).
Relacja bardziej wewnętrzna – kiedy bogactwo doprowadza do zapomnienia o Bogu i do praktyk bałwochwalczych. To jeden z zasadniczych punktów orędzia Ozeasza – potępia łączenie bogacenia się z oddawaniem czci innym bogom.
Dobra tego świata są same w sobie obojętne moralnie. Zwykły kontakt z nimi nie prowadzi do grzechu. Powoduje go dopiero postawa człowieka, który je ubóstwia i wykorzystuje w służbie niesprawiedliwości.
Postawy i działania bałwochwalcze:
Zasadniczą postawą, która doprowadza do ubóstwiania dóbr tego świata jest chciwość, czyli pragnienie posiadania coraz więcej. Ujawnia się ona w różnych sytuacjach i ma różne cechy.
Chciwość rozgałęzia się w trzech kierunkach:
- niesprawiedliwość – zamierzona i realizowana z premedytacją (nie respektuje dóbr ani życia bliźniego, ale dąży do ograbienia bliźnich z ich dóbr, by je sobie przywłaszczyć). Chodzi tu o Mamonę w dosłownym sensie. Działania bałwochwalcze, poprzez które tej bogini oddaje się kult – uciskanie ludu, rabowanie, oszukiwanie itp.
- Egoizm – nieumiejętność dzielenia się dobrami (tzw. niesprawiedliwość pośrednia) oddawanie czci Mamonie przez życie w luksusie i marnotrawstwie (wygoda – jako rzecz najważniejsza; nadzieja pokładana w idolu, który ją ofiaruje)
- Jako lęk o przeżycie – dążenie do zapewnienia sobie pożywienia, ubrania i zdobycia pewności jutra .
Następstwem postawy chciwości i formą podporządkowania się jej jest pokładanie ufności w dobrach materialnych, które sprawia, że przemieniają się one w bożki.
Ofiary bałwochwalstwa:
To nie tylko ludzie (sieroty, wdowy, ubodzy), ale też sprawiedliwość, prawo, miłosierdzie (wartości i środki, przez które Bóg porządkuje relacje międzyludzkie). Ofiarą kultu składanego dobrom doczesnym jest też człowiek, który go praktykuje. Bogactwo panuje nad nim, niszczy go wewnętrznie, zamyka przed Bogiem, przed bliźnim i jego własną rzeczywistością. Kult pieniądza jest jedną z najbardziej oczywistych form alienacji. Związek pomiędzy wzięciem w posiadanie a zaprzedaniem samego siebie ukazuje wewnętrzną tragedię tych, którzy zdecydowali się służyć Mamonie.
Manipulacja Bogiem.
Kiedy ktoś tworzy własny obraz Boga to popada w niebezpieczeństwo manipulacji Nim. Prorocy ujawniają fałszywe religijne poczucie pewności i usiłowanie manipulowania Bogiem. Dotyczy to takich elementów kultu jak: Wyjście, Przymierze, świątynia oraz „Dzień Pański”.
Wyjście – podstawowa prawda izraelskiej religii i jej idei historii zbawienia. Jednak to wydarzenie uległo błędnym interpretacjom i rozumiano je tak, jakby Bóg w sposób wyłączny związał się z Izraelem i dlatego Izrael mógł nadużywać tego przywileju.
Przymierze – fałszywa interpretacja ujmuje to jako przywilej, który zabezpieczy „lud Pana” przed wszelkim zagrożeniem w przyszłości (że zobowiązanie ze strony Boga uniemożliwia zesłanie kary)
Prorok Amos poucza, ze zawarte z Bogiem przymierze gwarantuje jedynie to, że tym skrupulatniej weźmie On pod uwagę wszystkie grzechy przeciw Niemu popełnione.
Świątynia (nie jest prawdą wiary, ani dogmatem)
Wierzono, że świątynia zagwarantuje Jerozolimie bezpieczeństwo. Jeremiasz uczy, że Bóg nie wiąże się z żadną przestrzenią materialną, lecz ze sposobem etycznego i religijnego postępowania.
Dzień Pański – Izraelici w VIII w. przed Chr. już oczekiwali objawienia się Boga , które miało na celu wywyższenie Jego ludu. Amos proponuje inną koncepcję tego dnia. (że to dzień kary za bałwochwalstwo). Bo dla proroka jedynym absolutem jest Pan. Prorocy mieli wielką ideę Boga. Była ona konsekwencją doświadczenia spotkania z Bogiem. Kto nie zostanie poruszony ideą takiego Boga, ten nie pojmie orędzia proroków. Jedynie w takiej perspektywie można zrozumieć głębokie zakorzenienie proroka w społeczności ich czasów i w historii.
Walka o sprawiedliwość
Jedno z najważniejszych zagadnień prorockiego orędzia – krytyka niesprawiedliwości społecznej i staranie o stworzenie bardziej sprawiedliwego społeczeństwa. Prorocy zajmują się konkretnymi faktami: niewolnictwo, lichwa, nieuczciwy handel. To zjawiska o długiej historii. Zanim prorocy podnieśli glos w obronie biedaków, wcześniej inne osoby podejmowały te problemy.
Ewolucja społeczno – ekonomiczna Izraela.
Przodkowie ludu izraelskiego (patriarchowie) należeli do pół nomadów. Zajmowali się pasterstwem i możemy twierdzić, że wśród nich nie miały miejsca poważne problemy społeczne. Rodzina obejmująca też niewolników była zjednoczona, a jeśli znalazła się w trudnościach ekonomicznych inni okazywali jej pomoc. Nie było wtedy wielkich różnic ekonomicznych ani klas społecznych. Wiele spośród tych rodzin nie było w Egipcie, ale autorzy biblijni koncentrują się na grupie, która tam była, ze względu na jej ludzkie i religijne doświadczenie. Interpretacje tych wydarzeń wychodzą od faktu wysłuchania przez Boga uciśnionych, ponieważ ucisk polityczny i ekonomiczny przeszkadzał w przyjęciu Bożego orędzia. Pewność, że Bóg zawsze staje w obronie słabych zaistniała na stałe w świadomości Izraela.
Po osiedleniu się w Palestynie Izraelici zajęli się rolnictwem, a w ich życiu pojawiło się nowe zjawisko: posiadanie ziemi uprawnej. Po ustaleniu się zasady prywatnej własności doszło do formowania się różnych przejawów nierówności (wpływały na to zróżnicowane plony ziemi, zwiększanie się lub zmniejszanie liczebności członków rodziny itp.).
Nastanie monarchii przyniosło wzrost dobrobytu w Izraelu, ale postęp materialny przyniósł też niesprawiedliwość i ucisk.
Drugą wielką zmianę wprowadził proces urbanizacyjny.. Miało to wiele ujemnych skutków (pojawienie się klasy wyższej – duże zyski dzięki nadużywaniu władzy, wyzysk, przymusowa praca, zawyżone podatki). Konsekwencją urbanizacji była też imigracja i osłabienie więzów rodzinnych co jednostkę pozbawiało oparcia.
Trzecia wielka zmiana – formowanie się warstw społecznych. Najcięższą winą monarchii (okres Dawida i Salomona) było zaprezentowanie takiego stylu życia, w którym luksus i bogactwo zajmowały najważniejsze miejsce. Powiększała się przepaść między bogatymi a ubogimi, która w VIII wieku osiągnęła ogromne rozmiary. Jest to czas pojawienia się proroka Amosa bardzo zainteresowanego kwestią społeczną.
Wcześniejsze próby rozwiązania problemu społecznego.
Zainteresowanie losem ludzi biednych sięga okresu przed pojawieniem się proroków. Było ono również w krajach sąsiednich i wywarło znaczący wpływ na prawodawstwo izraelskie. (okres Sędziów – starania zmierzające do ratowania potrzebujących).
W kwestii sprawiedliwości społecznej poruszane są aspekty:
- troska o najsłabszych
- o uczciwy wymiar sprawiedliwości
- prawodawstwo dotyczące pożyczek i zastawów.
W późniejszym czasie nie wystarczał już Kodeks Przymierza i zaistniała konieczność jego odnowy. Powstało nowe prawodawstwo, które z biegiem czasu stało się rdzeniem Pwt.
Oskarżenia płynące z ust proroków.
Amos przedstawia Samarię jako scenę, na której rozgrywa się sztuka rozpoczęta przed laty. Prorok zaprasza na to widowisko Filistynów i Egipcjan (te dwa narody były wrogami Izraela, prototypami ucisku). Na scenie są dwie grupy: uciskani i ci, którzy się bogacą. Pierwsi są ofiarami niesprawiedliwości, drudzy czerpią z niej korzyści.
Prorok prezentuje wizję profetyczną – nie widzi bogactwa i dobrobytu Samarii, lecz terror, kłamstwo i niesprawiedliwość. Dlatego zasługuje ona na potępienie i karę. Instytucją najbardziej odpowiedzialną za ten społeczny chaos jest wymiar sprawiedliwości. 9od niego zależy, czy ubodzy odniosą triumf w swoich słusznych żądaniach, czy przez samowolne decyzje będą nadal wyzyskiwani).
Sytuacją Jerozolimy zajmują się: Izajasz, Micheasz, Sofoniasz, Jeremiasz i Ezechiel.
Wg Izajasza Jerozolima zdradziła Boga, bo zdradziła ubogich, a zdrady tej dopuścili się władcy, którzy stają między dwiema grupami społecznymi: bogaczami i ubogimi. Pierwsi dysponują pieniędzmi, by kupić sobie sympatię władców. Drudzy mogą jedynie prosić, by ich wysłuchano. (a władcy stają po stronie bogatych). Dlatego wg Izajasza rozwiązanie tego problemu powinno się dokonać na poziomie instytucjonalnym, poprzez usunięcie tych urzędników, a mianowanie sędziów takich, jacy byli dawniej. Tekst Izajasza jest typowym przykładem demagogii profetycznej (bo nie wszyscy bogaci byli złodziejami), ale za demagogiczną formą może się kryć słuszna treść.
Micheasz jest jeszcze surowszy w swej mowie skierowanej do Jerozolimy. Oskarża władzę ze względu na jej znienawidzenie sprawiedliwości i postępowanie będące fałszowaniem prawa. Micheasz nie zachwyca się Jerozolimą, bo pomyślność i postęp są zbudowane na krwi ubogich i są konsekwencją niesprawiedliwości. Ci, którzy uciskają ubogich uważają się za ludzi religijnych i dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa wzywają Boga. Równocześnie oddają cześć Bogu i Mamonie. (ku Bogu kierują tylko słowa a ich czyny przylgnęły do troski o zysk).
Micheasz ukazuje społeczeństwo podzielone na dwie grupy: rządzący i „mój lud”. (ten krzywdzony lud Bóg nazywa „swoim ludem”). Chęć niesprawiedliwych zysków odnosi się do przywódców, ale określa ona też postawę innych grup społecznych. W ten sposób prorok chce powiedzieć, że zło zakorzenia się w sercu człowieka. Struktury społeczne były zdeprawowane i stały się narzędziem ucisku, ale u podstaw tej sytuacji była deprawacja serca, które opuściło Boga, by służyć Mamonie.
Szczegółowe problemy, które piętnują prorocy:
1. wymiar sprawiedliwości
Od niego zależą dobra, a nawet życie ludzi. Zdaniem proroków instytucja ta funkcjonowała źle. (korupcja, chciwość prowadząca do krzywoprzysięstwa). Sędziowie manipulowali prawem na własną korzyść. Dążyli do realizacji czterech celów:
- wykluczenie słabych ze wspólnoty chronionej prawem
- uniemożliwienie biednym dochodzenia własnych praw
- możliwość oddawania wdów w niewolę
- przywłaszczanie sobie dóbr sierot
2. handel
Ezechiel – potępia ekonomiczny imperializm jako taki.
Amos – dostrzega w kupcach chęć wzbogacenia się kosztem ubogich.
Jeremiasz – piętnuje okrucieństwo połączone z przebiegłością.
Ozeasz i Micheasz – krytykują oszukańcze machinacje.
Sofonisz – zauważa, że handel jest szkodliwy dla wszystkich.
3. niewolnictwo
Amos przypisuje temu problemowi wielkie znaczenie. Dwie drogi prowadzące do niewolnictwa:
- stanie się jeńcem wojennym
- popadnięcie w niewolę za długi
Amos uważa, że nie ma żadnych powodów, by zniewalać człowieka.
Jeremiasz podkreśla kwestię przestrzegania lat szabatowych (kiedy niewolnik powinien odzyskać wolność).
4. latyfundyzm
Wspominają o tym Izajasz i Micheasz. Chodzi o przywłaszczanie sobie ziemi, która należała do ludzi skazanych na wygnanie.
5. wynagrodzenie za pracę
problem ten podejmuje Jeremiasz oraz Malachiasz (nie płacenie robotnikom za pacę).
6. luksus i bogactwo
troska o ciągłe bogacenie się. (wg Jeremiasza i Ezechiela) jest grzechem całego ludu, ale najbardziej ulegają mu klasy wyższe.
Czy jest nadzieja na rozwiązanie tej sytuacji?
Wielu autorów uważa, że prorocy przedstawiali przejawy społecznej niesprawiedliwości, by wytłumaczyć nieuchronne kary Boże, a to znaczy, że nie spodziewali się żadnych zmian.
- nie zamierzali oni stworzyć programu reformy społecznej
- nie próbowali organizować powstania uciśnionych
prorocy byli przekonani, że Bóg stanie w obronie biednego i ukaże możnych i ciemiężycieli, lecz nie poprzez rewolucję wewnętrzną, lecz za pomocą zewnętrznej interwencji.
Jakie prorocy widzieli rozwiązania?
Amos szansę przetrwania wiąże z nawróceniem narodu, które polegałoby na wprowadzeniu dawnych zasad sprawiedliwości w sądach. Rozwiązanie zależy od człowieka, który powinien miłować dobro, a nienawidzić zło.
Izajasz głosi konieczność nawrócenia, ale też oczekuje interwencji Bożej. Lekarstwem na wszystko byłyby sprawiedliwe i uczciwe władze.
Ozeasz widzi konieczność oczyszczenia. Instytucje monarchii i kultu powinny na wiele lat zostać zniszczone. Bardziej od Boga niż od ludzi oczekuje on rozwiązania problemu, dlatego wzywa do nawrócenia.
Micheasz uważa, że bogaczom zosttanie odebrana ziemia i na nowo oddana zgromadzeniu Pana, a Jerozolima zbudowana na krwi biedaków zostanie w...
MonikaGebicka11