Florczak J. - Środki perswazji i argumentacji w płaszczyźnie inferencji językowych.pdf

(443 KB) Pobierz
210829382 UNPDF
BULLETIN DE LA SOCIÉTÉ POLONAISE DE LINGUISTIQUE, fasc. LVIII, 2002
ISSN 0032–3802
JACEK FLORCZAK
Łódź
Środki perswazji i argumentacji w płaszczyźnie inferencji językowych
na przykładzie spotów informacyjnych o Unii Europejskiej
1. Wstęp
Celem naszego artykułu jest analiza środków perswazji, manipulacji oraz argu-
mentacji językowej za pomocą narzędzi opracowanych na gruncie teorii inferencji
językowych. Analizie zostaną poddane spoty informacyjne o Unii Europejskiej,
będące częścią „Bloku informacyjnego przygotowanego przez sekretariat pełnomoc-
nika rządu do spraw Informacji Europejskiej” pt. „Unia bez tajemnic” 1 . Nadrzędną
funkcją analizowanych spotów wydaje się funkcja informacyjna (sygnalizuje to napis
„informacja europejska” poprzedzający emisję każdego spotu). Jednak z łatwością
wyczuwa się, że w dużej mierze ich ukrytym celem jest zachęcenie do przystąpienia
do UE. Cel ten osiągany jest poprzez funkcję perswazyjną. Nasz artykuł jest poświę-
cony omówieniu tej właśnie funkcji.
2. Płaszczyzny interpretacji komunikatu i rodzaje
przekazywanych treści
Płaszczyzny analizy aktu językowego (w tym funkcji perswazyjnej) podzielić
można według trzech funkcji, jakie posiada znak językowy w procesie komunikacji:
w relacji znak – desygnat mówimy o funkcji sygmatycznej, w relacji znak – znacze-
nie o funkcji semantycznej, w relacji znak – użytkownik o funkcji pragmatycznej.
2.1. W funkcji sygmatycznej wypowiedzenia wskazują na pewne elementy rzeczy-
wistości pozajęzykowej będące desygnatami zdania. Tak rozumianą funkcję sygma-
tyczną lub desygnatywną języka nasze spoty wykorzystują często, zgodnie z prostą
1 „Blok” ten składa się z 4 części: 1) plakat wiodący (pl.), 2) spoty telewizyjne (sp. – 1 min. „reklamówki”
emitowane w różnych programach TV, w których znany historyk W. Wołoszański podaje podstawowe in-
formacje o UE), 3) strony w telegazetach (TG), oraz 4) strony internetowe: www.infoeuropa.gov.pl. Moją
pracę badawczą mogłem zrealizować dzięki uprzejmości p. M. Borowicza, głównego doradcy prezesa
Rady Ministrów, który udostępnił mi 49 ww. spotów. Ich tytuły znajdują się na końcu artykułu.
38
JACEK FLORCZAK
zasadą, że aby przekonać, należy pokazać. Zachęcanie do Unii wymaga pokazania
„konkretnych” dowodów , przykładów ; każde wskazanie na materialne efekty jej dzia-
łania zwiększa siłę perswazji, a argumenty ad designatum zwiększają skuteczność
oddziaływania spotu na jego odbiorcę 2 :
sp.17 [...] Za sprawą wspólnej polityki rolnej [...] to [gospodarstwo] pod Toledo [...]
może się rozwijać. I tu jest dowód najlepszy. Przed przystąpieniem do Unii,
16 lat temu, było tu 400 sztuk bydła, teraz jest 3 tys .
sp.22 [...] UE [...] wspomaga budowę nowoczesnej infrastruktury w swych naj-
uboższych państwach. A to jest przykład . Kilkadziesiąt km na północ od
Madrytu – jeszcze kilka lat temu polna droga, a dzisiaj autostrada i droga
szybkiego ruchu. To jest efekt funduszu spójności .
sp.33 Hiszpania jest znakomitym przykładem wykorzystania funduszy unijnych
do stworzenia nowoczesnej sieci komunikacyjnej [...]. To dowód najlepszy :
obwodnica Madrytu [...].
2.2. Interpretacją semantyczną nazywamy interpretację znaczenia dowolnego wy-
rażenia, zdania lub tekstu, czy też zaktualizowanych w nim treści językowych. Do
sfery znaczenia zaliczamy różne rodzaje składników, wynikające nie tylko z relacji
czysto systemowych, ale również z szeroko rozumianej konotacji oraz ze sfery uży-
cia. Składniki te podzielimy (za Rastier 1987) na inherentne oraz aferentne. Pierwsze
wynikają z wyidealizowanych relacji tożsamości i przeciwstawności między wyraza-
mi w tradycyjnie pojętym systemie leksykalnym. Drugie wynikają z kodyfikacji po-
zasystemowych; przy czym kodyfikowane mogą być zarówno w sferze uzusu, przez
który rozumiemy zbiór ponadindywidualnych i utrwalonych skojarzeń językowych,
wykraczających poza treści czysto systemowe, jak również mogą to być cechy oka-
zjonalne, które nie są utrwalone w pamięci skojarzeniowej użytkownika języka, a ich
aktualizacja związana jest z mechanizmami właściwymi wyłącznie płaszczyźnie dys-
kursu. Interpretacja znaczenia może mieć różne stopnie skomplikowania. Z punktu
widzenia złożoności procedur interpretacyjnych wyróżniamy:
a) znaczenia aktualizowane w oparciu o klasyczne reguły współwystępowania
leksemów,
b) znaczenia aktualizowane w związkach wyrażeń, które te reguły pogwałcają,
wymuszając wirtualizację cech inherentnych i ewentualną aktualizację cech afere-
ntych 3 . Na przykład w:
sp.1 Nasz dom Europa.
2 Odnośnie do procesu interpretacji dokonywanej w tej płaszczyźnie języka zob. § 4.1.
3 Nadrzędnymi wobec wszelkich operacji interpretacyjnych są powszechnie przyjęte zasady aktu komu-
nikacji. Jest nią np. zasada kooperacji, z czasem przeformułowana jako zasada relewancji i połączona
z zasadami koherencji i ekonomii (np. Sperber i Wilson 1986, Beaugrande i Dressler 1990). Poczynione
a priori względem aktu językowego wyrażają się w poszukiwaniu sensowności oraz spójności przekazu,
w oparciu o proste założenie, że nie mówi się po to, żeby niczego nie powiedzieć oraz w oparciu o zasadę
najmniejszego wysiłku wyrażoną w poszukiwaniu równowagi w rachunku zysków i strat w formie prze-
kazu uznaną za optymalną względem zaistniałych w danym momencie potrzeb.
ŚRODKI PERSWAZJI I ARGUMENTACJI…
39
w wyrażeniu «dom» wirtualizujemy cechę /budownictwa/ po to, by zaktualizować
w nim treści aferentne /bezpieczeństwa/, /bliskości/, /wspólnoty/ itp.
2.3. Granica między aspektem semantycznym a pragmatycznym wypowiedzi jest
dość płynna. Niektórzy uważają, że semantyczna sfera informacji określona może
być formułą: „co zostało powiedziane”, a jej sfera pragmatyczna formułą „mówią-
cy miał na myśli” (zob. Leech 1980). Naszym zdaniem formuły te opisują nie tyle
różnice między aspektem pragmatycznym a semantycznym wypowiedzi, ile między
dwoma sposobami przekazywania treści językowych: poprzez symbolizowanie
i sugerowanie. Zdanie „symbolizuje” swe znaczenie, o ile owo znaczenie jest zro-
zumiałe jedynie dzięki kompozycji i strukturze tego zdania; podczas gdy „sugeruje”
je, jeśli słuchacz ma do pewnego stopnia domyślić się znaczenia (zob. McIver 1936).
Podział ten odwołuje się do klasycznej dychotomii przekazu explicite i implicite , do
podziału na treści jawne i niejawne, czy też na to, co twierdzimy oraz to, co dajemy
do zrozumienia. Natomiast aspekt pragmatyczny wypowiedzi wpisuje się w relację
między znakiem a jego użytkownikiem. Chodzi tu o użycie języka dla wywołania
określonego celu i o jego wpływ na adresata zgodnie lub niezgodnie z przewidywa-
niami nadawcy. Udzielamy tutaj odpowiedzi na pytanie o celowość i skuteczność
wypowiedzi.
2.4. Za podstawową funkcję pragmatyczną spotów przyjmiemy funkcję perswazyjną,
polegającą na przekonaniu ich odbiorcy do przystąpienia do UE. Cel ten realizowany
może być np. poprzez aprecjację Unii (Polski w Unii) oraz deprecjację tego, co znaj-
duje się poza nią (Polski poza Unią), poprzez wykazanie konieczności członkostwa
oraz niemożliwości nieczłonkostwa, czy poprzez „ukrywanie” informacji niekorzyst-
nych i/lub „uwypuklanie” informacji korzystnych. Cel ten wyrażany jest w potencjale
illokucyjnym spotu o mniejszej lub większej sile oddziaływania (perswazji) i reali-
zowany być może za pomocą odpowiednich środków językowych (argumentacji lub
manipulacji) lub mówiąc pospolicie „chwytów” na różnych płaszczyznach języka
i tekstu.
2.4.1. Względem sposobu komunikowania, może on być „symbolizowany” explicite
jak i „sugerowany” implicite , jak poniższa kwestia (nie)opłacalności (nie)przystą-
pienia do Unii:
sp.16 Co zyskały [państwa UE na wprowadzeniu euro]? Już na samej wymianie
zaoszczędzają 20-25 mld € rocznie. Wspólnota się opłaca . ← explicite vs
implicite ⊃ bez Wspólnoty się nie opłaca
2.4.2. Z punktu widzenia wielkości analizowanych jednostek tekstu, może być anali-
zowany zarówno na poziomie słów (sp.26), zdań (sp.21), jak i całego tekstu (sp.43):
sp.26 [...] Hiszpanie korzystają z bardzo dogodnych rozwiązań Unijnej polityki
społecznej.
sp.21 [...] Tylko taką drogą można dojechać do dobrobytu.
40
JACEK FLORCZAK
2.4.3. Potencjał perswazyjny tych spotów analizować też można względem tradycyj-
nie wyróżnianych płaszczyzn języka: semantycznej, syntaktycznej (TG), stylistycz-
nej (sp.44) itp.:
TG p: Świat nie kończy się na Europie, ale q: UE jest jedynym w skali świata
związkiem państw, który kojarzy ich interesy narodowe z interesami poli-
tycznymi. →  p ale q
sp.44 [...] Unia przeznacza ok. 100 mln € rocznie na wspomaganie kultury swo-
ich członków. [...] Aby kultura i przeszłość państw UE jaśniały dawnym
blaskiem .
2.4.4. Olbrzymią rolę w wyrażaniu badanego przez nas potencjału illokucyjnego
odgrywa szeroko pojęta sfera znaczenia wyrażeń z różnymi rodzajami składników
znaczenia i sposobów ich komunikowania. Na przykład w tekście:
sp.43 [...] W Hiszpańskiej wsi pod Toledo pytałem tamtejszych mieszkańców, jak
zmieniło się ich życie po przystąpieniu do UE: „Dziś 16 lat po przystąpieniu
do UE na pewno żyje mi się znacznie lepiej. [...] Byłem robotnikiem, a teraz
mam własną irmę. [...] Im więcej nas będzie w zjednoczonej Europie, tym
lepiej nam się będzie żyć”.
poza inherentnymi cechami zaktualizowanymi w wyrażeniach S1«robotnik» oraz
S2«własna firma», zaktualizowane są w nich również treści aferentne S1/konotacji
negatywnej/ i S2/pozytywnej/. Do czynienia tu mamy z emocjonalno-wartościują-
cym nacechowaniem znaczeń użytych wyrażeń (→moje życie robotnika zmieniło
się na lepsze, kiedy otworzyłem własną firmę po przystąpieniu do Unii, a zatem: →
robotnik = gorsze życie vs własna firma = lepsze życie), które wyznacza okre-
ślony kierunek argumentacji i wnioskowania (bez Unii jestem robotnikiem a z UE
mogę mieć własną firmę → z UE będę miał lepsze życie) mającego zachęcić, ko-
niec końców, do wstąpienia do Unii. Taki rodzaj manipulowania znaczeniami użytych
wyrażeń jest doskonałym narzędziem perswazji językowej, bowiem narzuca określo-
ny sposób myślenia ( MC – modus cogitandi ), który ma prowadzić do wyznaczonego
„wperswadowanymi” przekonaniami sposobu działania ( MO – modus operandi ).
Znanym środkiem manipulacji językowej służącym szeroko pojętej perswazji jest
użycie słów aktualizujących treści rozciągłe, o bliżej nieokreślonym znaczeniu lub po
prostu dwuznaczne użycia słów. Na przykład z użycia słowa «Europa» w poniższych
tekstach:
sp.6 Jaki będzie miał wpływ [nasz przedstawiciel w UE] na sprawy wspólnej
Europy ?
sp.24 Tylko wspólnymi siłami Europa może przyjąć to wyzwanie [konkurencyjno-
ści].
sp.28 Unia kształci obywateli nowej Europy . Europy bez granic.
sp.1 Nasz dom Europa . Rodzina narodów Europy .
ŚRODKI PERSWAZJI I ARGUMENTACJI…
41
wnioskujemy, z jednej strony, że (sp.1) Europa jest dla nas czymś bliskim jak «dom»
lub «rodzina», a o pozytywnych konotacjach tych wyrażeń w tym kontekście nikt
nie wątpi. Z drugiej strony, prawie wszystkie okurencje tego słowa w naszych spo-
tach bądź to aktualizują znaczenie ‘UE’, bądź też są dwuznaczne tak, że trudno jest
określić, o które ze znaczeń chodzi. Tym samym przestajemy rozgraniczać znaczenia
‘kontynentu’ od ‘Unii’ i zaczynamy myśleć, że ‘Europa’ i ‘Unia’ to jedno, co indu-
kuje z kolei prosty wniosek, że Unia jest nam tak bliska jak nasza rodzina czy dom.
W sposób formalny zapisać to można następująco:
MC : {[(Europa ↔ dom i rodzina) → (Europa = ‘s1/bliskość/, s2/więzy krwi/, s3/kon.
pozyt./, ...’)] ∧ (‘Europa’ ↔ ‘Unia’)}
→ (Unia = ‘s1/bliskość/, s2/więzy krwi/, s3/kon. pozyt./, ...’).
2.4.5. We wszystkich tych przypadkach mamy do czynienia z pewnymi formami
wnioskowania. Zilustrujemy je poniższym przykładem:
1° Unia to najlepsze obecnie rozwiązanie naszych problemów.  Zatem istnieją inne,
które są gorsze .
2° Polska potrzebuje pieniędzy, a pieniądze są w funduszach strukturalnych Unii.
Zatem wstępując do Unii, dajesz Polsce pieniądze .
Pierwsze wnioskowanie jest bezpośrednie; z przesłanki od razu otrzymujemy
wniosek. Drugie jest pośrednie; mamy przesłanki, następniki i wniosek. W pierwszym
przypadku do czynienia mamy z wynikaniem, czyli inferencją, w drugim z wniosko-
waniem lub dedukcją. Zarówno inferencje, jak i dedukcje wyrażać mogą badany
przez nas potencjał illokucyjny (perswazyjny), i to one będą przedmiotem analizy
w kolejnej części artykułu. Najpierw omówimy inferencje. Następnie zasygnalizuje-
my problem dedukcji argumentacyjnych.
3. Inferencje i dedukcje
Pytając o inferencje wypowiedzi pytamy o to, co i w jaki sposób z danej wypowie-
dzi wynika. Wyróżnimy trzy rodzaje inferencji: implikacje, presupozycje i domysły
(sugestie). Zdefiniujemy je najpierw w kategoriach klasycznego rachunku logicznego
(Lerat 1983). Ze zdania (przesłanki p ) wynikać mogą trzy inne zdania (następniki q )
o odmiennym statucie logicznym:
3° przesłanka p: W 2004 przystąpimy do Unii Europejskiej.
implikacja: q: W 2004 przystąpimy do organizacji europejskiej,
p → q ; ~ p → ( q ∨ ~ q )
presupozycja: q: Obecnie nie jesteśmy w Unii Europejskiej,
p → q ; ~ p → q
domysł: q: Od 2004 nasza sytuacja się poprawi,
p → ( q ∨ ~ q ); ~ p → ( q ∨ ~ q )

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin