CZAS WOLNY
„Praca jest jednym z tych aspektów, aspektem odwiecznym i pierwszoplanowym, zawsze aktualnym i wciąż na nowo domagającym się, by o nie myśleć i świadczyć. Coraz to bowiem nowe powstają pytania i problemy, coraz nowe rodzą się nadzieje, ale także obawy i zagrożenia związane z tym podstawowym wymiarem ludzkiego bytowania, z którego życie człowieka jest zbudowane na co dzień, z którego czerpie właściwą sobie godność – ale w którym zawiera się zarazem nieustająca miara ludzkiego trudu, cierpienia, a także krzywdy i niesprawiedliwości, sięgających głęboko w życie społeczne w obrębie poszczególnych narodów i w zakresie międzynarodowym.”1
W dzisiejszych czasach zjawiska związane ze światem pracy ( poznanie własnych postaw i preferencji, planowanie drogi rozwoju zawodowego, wybór ścieżki kształcenia, podejmowanie decyzji dotyczącej zawodu, przyjmowanie kolejnych wezwań i ról związanych z pracą itp. ) zmieniają się szybko. Dlatego wymagają nowych spojrzeń i refleksji. Praca rozpatrywana jest w szerokim kontekście otaczającej rzeczywistości – wzorów kulturowych, norm i wartości, praw i obowiązków, ról społecznych, cech psychofizycznych, wykształcenia, doświadczenia, potrzeb i możliwości ludzkich, dóbr materialnych i duchowych etc. Mimo, iż wyobrażenia o pracy w całej historii ludzkości rozdarte są napięciami biegunowości dobra i zła, zdrowia i patologii, dumy i poniżenia, duchowości i materialności, to jednak w różnych przejawach w rozwoju świadomości społecznej wyróżnić można zawsze stałe, ponadczasowe wątki. Żyjąc we współczesnym świecie jesteśmy świadkami zachodzących przemian w życiu społeczeństwa. Wpływ tych zmian na nasze życie jest wielostronny, ponieważ poza wzbogacaniem wiele zjawisk ma wpływ ujemny, np. zaburzenia w układzie nerwowym, nowe choroby, a co najważniejsze zachwianiu ulegają proporcje między dwoma podstawowymi elementami życia człowieka: pracą i czasem wolnym. Również w życiu i rozwoju dziecka czas wolny zaczyna występować w momencie pojawienia się obowiązków typu praca w domu, czy zajęcia w szkole. Nie zabezpieczenie potrzeb człowieka, tych podstawowych, jak: miłość, przyjaźń, życzliwość, wzajemność, potrzeb przynależności, uznania społecznego, poczucia własnej wartości itp., wpływa często bardzo ujemnie na jednostkę. Hamuje jej rozwój indywidualny i społeczny, staje się przyczyną niezadowolenia, a nawet niechęci do życia w ogóle. Dlatego bardzo ważną rolę w życiu człowieka odgrywa wypoczynek, który jest jedną z form działalności człowieka, realizowaną w czasie wolnym.
Wg Aleksandra Kamińskiego „czas wolny, (...) to zajęcia i zachowanie się w czasie wolnym od pracy zarobkowej – normalnej i dodatkowej – od zaspokajania potrzeb organizmu, od obowiązków domowych i kształcenia się uczelnianego – podejmowane dobrowolnie dla odpoczynku, zabawy i własnego rozwoju umysłowego, społecznego, artystycznego, technicznego i fizycznego.”1
Ludzie nie zawsze mają świadomość własnego czasu wolnego. Wielu nie przywiązuje do niego wagi, a więc i nie stara się go wykorzystać z pożytkiem dla siebie i bez szkody dla innych. Nierzadko czas ten jest marnotrawiony, nie daje pełnowartościowego relaksu, nie dostarcza bodźców rozwojowych. Ilość i wartość czasu wolnego zależy od sposobu, w jaki człowiek potrafi zorganizować sobie życie. W życiu człowieka występują stany napięć, zmęczenia, które utrudniają dalszą pracę i prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Wtedy potrzebny jest odpoczynek fizyczny i psychiczny.
Szeroko pojęty rozwój osobowości uwzględnia zaspokojenie zainteresowań, dążeń twórczych, doskonalenie się w jakiejś obranej przez siebie dyscyplinie sportowej czy dziedzinie wiedzy, sztuki bądź techniki. Celem takiej rozrywki jest przede wszystkim zaspokojenie własnych pragnień, dostarczenie różnorodnych wrażeń i wniesienie elementów zmienności do codziennego życia.
Pomimo, iż spożytkowanie czasu wolnego przez dzieci i młodzież nie jest dowolne, ponieważ objęte jest nadzorem i kontrolą otoczenia dorosłych, mimo to może sprawiać młodym ludziom dużo satysfakcji.
Dużą rolę w przekazywaniu wzorców spędzania czasu wolnego spełnia rodzina oraz grupy rówieśnicze. Czas wolny w życiu dziecka ma szczególne znaczenie, gdyż efekty pracy wychowawczej zależą w dużym stopniu od tego, jaką ilością czasu wolnego dziecko dysponuje, jakie wpływy na nie oddziałują, gdzie i jak spędza czas wolny. Może więc on być dobrodziejstwem, czasem, w którym można rozwijać i kształtować osobowość, ale też może być czasem bezwartościowym dla rozwoju dziecka, a nawet czynnikiem demoralizującym. Ważnym środkiem zapobiegającym takiemu niebezpieczeństwu jest odpowiednie przygotowanie dzieci do racjonalnego spędzania czasu wolnego już od najmłodszych lat, ponieważ już wtedy kształtuje się wiele upodobań i nawyków. Dobrze jest, gdy projektantami czasu wolnego są same dzieci pod czujnym okiem swoich rodziców.
W czasie wypoczynku zachodzą w organizmie określone przemiany biochemiczne, które przygotowują go do dalszej pracy. Dlatego bardzo ważne, zwłaszcza w przypadku dzieci i młodzieży, jest korzystanie z czasu wolnego na świeżym powietrzu. Ruch i tlen wzmacniają organizm i usprawniają jego rozwój fizyczny i psychiczny. Dlatego też częste przebywanie dzieci na świeżym powietrzu zapewnia ich prawidłowy rozwój, stanowi najkorzystniejszy rodzaj aktywności, który przeciwdziała przeciążeniu pracą umysłową i stanowi przeciwwagę skutków pozycji siedzącej w czasie zajęć szkolnych.
Bodźcami o wyjątkowej sile są środki masowego przekazu, ponieważ poszerzają horyzonty poznawcze, pogłębiają znajomość spraw, kształtują uczucia estetyczne poprzez kontakt ze sztuką, wpływają pobudzająco na jednostki bierne. Kontakt z książką, telewizją, czy prasą umożliwia wypełnienie bogatą treścią czasu przeznaczonego na wypoczynek i zaspokojenie zainteresowań. Rodzice dostrzegają potrzebne rozwoju intelektualnego, społecznego, manualnego czy muzycznego swoich pociech. Dorośli wiedzą, jak ważne jest zaszczepienie pasji i rozwijanie talentów. Ich czas wolny jest aktywnym czasem własnych dzieci. Widok zachwyconego dziecka to balsam dla duszy większości rodziców.
Należy również pamiętać o tym, iż oprócz pozytywnych istnieją tutaj również i negatywne skutki, które wpływają ograniczająco na rozwój fizyczny oraz psychiczny nie tylko dzieci i młodzieży. U uczniów mogą hamować aktywność, osłabiać ich kontakt z kolegami pochłaniając cały wolny czas nie pozostawiając miejsca na zainteresowanie się otoczeniem. Środki masowego przekazu mają charakter emocjonalny. Niedopuszczalne jest oglądanie przez dzieci i młodzież bajek czy filmów, obrazujących okrucieństwo, przemoc, grozę czy agresję. Po przeciążeniu pracą umysłową, napięcia emocjonalne nie zawsze są pożądane, a oprócz tego są źródłem wyzwalania i kształtowania się agresywnych postaw. Chociaż pozwalają na oderwanie się od nauki, to powodują swoiste przeciążenie systemu nerwowego. Media wyręczają również rodziców w przekazywaniu swoim dzieciom wiedzy o świecie, określonych normach moralno – społecznych, wartościach humanistycznych i wzorach zachowań. Zastępują one także w wielu rodzinach tradycyjne formy wypoczywania uwalniając rodziców od konieczności organizowania wspólnego czasu wolnego. Dlatego też tę formę wypoczynku należy ograniczyć do minimum. Wyjątkiem są tutaj książka i prasa. Wzbogacają one intelektualnie, wpływają na rozwój uczuć, wyobraźni i fantazji. 1
Umiejętność korzystania z czasu wolnego należy systematycznie wyrabiać już u dzieci od najmłodszych lat. Brak regulowania i planowania wypoczynku może być powodem niepełnowartościowego jego wykorzystania. Jednak przesada może przyjąć charakter wytycznych, narzucających pewien sposób spędzania czasu wolnego. Należy pamiętać, że najważniejsze w organizowaniu sobie czasu wolnego jest uświadomienie sobie jego aspektu terapeutycznego. Aby ten czas spełnił swoje zadanie musi być zachowana równowaga między stanem fizycznym a psychicznym człowieka. Osoby nie potrafiące zagospodarować sobie czasu wolnego postrzegają go jako koszmar. W weekendy dopada ich ból głowy i depresja. Odżywają dopiero w pracy. Lekarze opisują to jako syndrom spowolnienia. Jak zauważyli amerykańscy psychologowie łatwiej nam cieszyć się pracą niż czasem wolnym, bo praca posiada cele, zapewnia informację zwrotną i wyzwania, rządzi się określonymi zasadami, a to wszystko zachęca do angażowania się w nią i koncentrowania na niej. Czas wolny nie ma struktury i wymaga znacznie większego wysiłku, by stworzyć z niego coś, co daje satysfakcje. 2
W systemie wartości młodzieży na czoło wybija się uzyskanie wyższego, od posiadanego obecnie, wykształcenia. Na drugim miejscu odwzajemniona miłość i szczęśliwe życie rodzinne, a na trzecim miejscu wykonywanie interesującej pracy. Istotne miejsce zajmuje także pragnienie podróżowania i zwiedzanie świata. W aspiracjach z zakresu czasu wolnego dominuje przede wszystkim pragnienie posiadania dużej ilości czasu wolnego. Turystyka, zarówno w marzeniach jak i w preferowanych wzorach spędzania czasu wolnego, cieszy się największym uznaniem młodzieży.
Najwięcej czasu wolnego mają młodzi Polacy i Niemcy, podczas gdy Włosi mają go najmniej. Ogromna większość młodzieży europejskiej poświęca swój wolny czas na sport lub zajęcia kulturalne, a znaczna mniejszość na pracę w wolontariacie. We Włoszech , Hiszpanii i Rumunii najczęściej odwiedzanymi miejscami są dyskoteki, kluby, puby, kina, parki i ulice. W Niemczech, Anglii i Polsce najchętniej odwiedzane są domy przyjaciół. W większości nastolatki spędzają czas z bliską grupą znajomych oczekując od nich dobrej zabawy, ale również pomocy i wspólnych zainteresowań. Pieniądze na zajęcia w czasie wolnym pochodzą najczęściej od rodziców lub z drobnych oszczędności. Niewielki procent młodych Niemców i Włochów zarabia pieniądze, pracując w szkole. Dla wszystkich czas wolny jest wartością fundamentalną.1
Wśród młodzieży istnieją różne formy spędzania czasu wolnego w zależności od środowiska, w którym się znajdują. Młodzież miejska wiele godzin spędza przed telewizorem lub komputerem. Równie popularne jest słuchanie muzyki. Na trzecim miejscu znajduje się czytelnictwo prasy i książek. Kolejnym popularnym zachowaniem jest uczęszczanie do kina. Natomiast przynajmniej co drugi badany spędza czas z sympatią, a tylko 39% ma ten czas zarezerwowany dla rodziny.
Różnie natomiast kształtują się dążenia i cele młodzieży wiejskiej w zależności od potrzeb, możliwości, wielu uwarunkowań środowiskowych czy oceny aktualnej sytuacji. Utrwalają się jednak tendencje do wyrwania się z obowiązujących w tradycji życia wiejskiego wzorów ciągłej harówki i nieprzerwanej roboty. Dominujące cechy zachowań młodzieży w czasie wolnym to wzory zasadniczo zdeterminowane przez miejski styl życia. Często wzory te nastawione są na poszukiwanie atrakcji i rozrywek, jednak często są wyrazem dążeń i aspiracji indywidualnych.
Młodzież pracująca (od 18 do 25 lat) to kategoria pracowników, która w zakładzie pracy wykonuje określone funkcje. Młodzież ta dysponuje większą ilością czasu wolnego niż uczniowie czy studenci. Z badań wynika, że młodzież ucząca się częściej czyta książki w dni powszednie, chodzi do kina, a rzadziej natomiast spędza czas wolny w sposób bierny. Natomiast młodzież pracująca rzadziej zagląda do książek i chodzi do kina, a częściej czas wolny spędza w sposób bierny. 1
Nowe zainteresowanie problemem zamiany dochodów na czas wolny odzwierciedla wzrost troski milionów Amerykanów wobec obowiązków rodzinnych i własnych potrzeb. Równowaga miedzy czasem pracy a czasem wolnym stała się poważnym problemem rodzicielskim. Coraz więcej dzieci pozostaje w domu bez opieki, ponieważ większość kobiet, często samotnych, pracuje zarobkowo. Psychologowie, nauczyciele i rodzice martwią się z powodu ogromnego wzrostu liczby przypadków depresji wśród dzieci, przestępstw, przemocy, nadużywania alkoholu i narkotyków oraz samobójstw, za co w dużej mierze odpowiada brak rodzicielskiej opieki w domu i nieumiejętność zagospodarowania sobie czasu przez młodzież.
Jak wynika z sondażu CEBOS, 54% Polaków deklaruje, że w wolnym czasie ogląda telewizję lub filmy na DVD, poświęcając na to ponad 12 godzin tygodniowo. Ponad 1/3 badanych (23%) twierdzi, że w czasie wolnym zajmuje się sprzątaniem, gotowaniem, zakupami, pracami remontowymi lub gospodarczymi w domu. Tylko 10% badanych wolny czas spędza przy lekturze. Natomiast co ósma osoba (13%) nie ma czasu wolnego w ogóle.2
Ogromnej liczbie ludzi starość kojarzy się ze stanem, w którym człowiek nie potrafi poradzić sobie z podstawowymi czynnościami życiowymi, stale potrzebuje opieki i jest ciężarem dla swojej rodziny czy bliskich. Tymczasem wiele osób po przejściu na emeryturę nadal prowadzi, albo dopiero zaczyna prowadzić aktywny styl życia. Swoboda i czas wolny, który można wypełnić według własnego upodobania, to zalety starości. Działalność ludzi starszych jest swoistą kontynuacja prowadzonej od młodości pracy, której nie przerywają do końca długiego życia, tworząc nieraz wybitne dzieła dokonując czegoś wielkiego. Bywa i tak, że dopiero w starości, po przejściu na emeryturę, rozwija się jakiś twórczy talent, który dotychczas nie mógł się ujawnić przygnieciony ciężarem obowiązków zawodowych i rodzinnych. Działalność twórcza jest dla ludzi starszych swoistym eliksirem młodości duchowej. Przywraca im wiarę w sens życia i podnosi wartość jako tego okresu, który umożliwia operowanie bogatym doświadczeniem poznawczym, społecznym i moralnym. Sposób, w jaki starszy człowiek organizuje sobie swój czas zależy od wielu czynników: wieku, stanu zdrowia, płci, wykształcenia, a także od posiadanych potrzeb i umiejętności. Jest wówczas czas na różnego rodzaju zbiory, np. pocztówek, znaczków, figurek porcelanowych. Popularne jest także uprawianie ogródków przydomowych, gdzie wielu emerytów spędza całe dnie. Emeryci często zajmują się wnukami i pomagają w opiece nad nimi. Bywa tak, że dzieci lepiej rozumieją się z dziadkami niż ze swoimi rodzicami. Starszy człowiek staje się także wiernym i nieustępliwym stróżem wartości ogólnoludzkich. Przekazuje je młodemu pokoleniu i poprzez to wskazuje mu właściwą drogę w życiu. W celu aktywizowania życia osób starszych powstają liczne domy dziennego pobytu, kluby seniora i „Złotej Jesieni”, ośrodki działań twórczych, centra kultury czy Uniwersytety Trzeciego Wieku.
Wolny czas należy do obszaru kultury, a więc ma służyć także całościowemu wzrostowi człowieka. Bardzo ważne jest znalezienie własnego sposobu regeneracji sił psychofizycznych. W gruncie rzeczy nie ma znaczenia, czy spędza się pół dnia na świeżym powietrzu, 15 min. czy wcale. Należy jednak znać swój organizm i jego potrzeby. Ważne jest, aby pamiętać, iż czas wolny jest chwilą dla siebie i bliskich, że trzeba go wypełniać czynnościami zgodnie z własnymi zachciankami. W przeciwnym razie dopadnie nas znużenie, depresja, staniemy się mniej efektywni w pracy i w kontaktach z drugim człowiekiem. Z człowiekiem jest podobnie jak z maszyną. Dobrze „konserwowany”, tzn. wypoczęty i zadowolony z siebie, może znacznie zwiększyć swoją efektywność pracy, dzięki rosnącemu poziomowi motywacji.
Obecna rzeczywistość umożliwia realizowanie wszelkich przyjemności, marzeń i planów. Nie ma znaczenia, czy mamy ochotę na spokojny spacer, czy na skok spadochronowy. Wszystko jest w zasięgu ręki. Wystarczy zrozumieć, że czas wolny jest nam dany w konkretnym celu, a mianowicie w celu odprężenia się, relaksowania i regeneracji sił. Równowaga musi być zachowana w ilości godzin spędzonych na ciężkiej pracy, jak i na bezczynnym leżeniu. Z punktu widzenia prawidłowego rozwoju człowieka nie można oddzielić organizacji pracy od organizacji wypoczynku. Problem ten jednak nie zawsze w pełni doceniamy. Często zapominamy, że czynności wypoczynkowe muszą się odbywać w czasie wolnym, bo ich zaniechanie wiąże się z konsekwencjami nie tylko natury zdrowotnej, ale co bardzo ważne - zdrowia psychicznego.
Socjologowie w wielu krajach zauważają, że wzrost bogactwa i wykształcenia przynosi ze sobą stres związany z wolnym czasem. Myślimy, że mamy go za mało i żyjemy zgodnie z tym mitem. W rzeczywistości jesteśmy otoczeni przez przedmioty, zalewani przez informacje, wiadomości – i to ten właśnie tłok przekłada się na prędkość. Zyskujemy dodatkowe minuty na wynalazkach typu kuchenka mikrofalowa, pralka, szybkie kredyty, szybkie bary, ale i tak czujemy się zubożeni i skracamy śniadania, sen i marzenia. Zapominamy, ze wartość człowieka zaczyna być mierzona zarówno jego osiągnięciami w nauce, w pracy zawodowej, jak i sposobem jego życia w czasie wolnym.
Czas wolny to coś więcej jak czas po pracy, szkole czy podczas chorowania. Należy go planować tak samo, jak planuje się ważne wydarzenia. Jest to dobry sposób na „chwytanie chwili”, na szanowanie każdego momentu naszej egzystencji i na poszerzanie naszych horyzontów.
W dzisiejszych czasach ludzie mają coraz oryginalniejsze pomysły na spędzenie wolnego czasu. Dawniej łatwiej było uogólnić i przypisać konkretne sposoby spędzania tego czasu , np. arystokracji i biedocie. Postęp techniki przyniósł zróżnicowanie i nowe sposoby rekreacji.
Coraz częściej rodzi się agresja. Przyczyną jej są często kłopoty w rodzinie, stres w pracy czy w szkole. Negatywna energia kumuluje się w organizmie powodując spięcia i konflikty. Dlatego turystyka jest najlepszą propozycją odpowiednią dla każdego. Nie ma tu znaczenia płeć, wiek, ani status społeczny. Jest to dobra metoda do walki ze zmęczeniem i nudą. Oczywiście są ludzie, którym wystarczy wyjście do kina czy teatru, aby nabrać sił na następny dzień. Odprężają się w wygodnym fotelu przenosząc się w świat fikcji i fantazji. Jest także telewizja. Ale trzeba pamiętać, żeby nie zabrała nam zbyt wiele czasu. Jeżeli przyzwyczaimy się, że jesteśmy stale odbiorcami a telewizja powinna nas bawić, zatracimy umiejętność organizowania sobie zabawy. Jeśli nas ktoś nie będzie bawił, będzie nam nudno. Nuda często jest skutkiem bierności.
Jeżeli każdy z członków rodziny myśli tylko o własnym odpoczynku i stara się wygospodarować dla siebie jak najwięcej wolnego czasu, nasze życie rodzinne nie będzie kwitło, raczej będzie zamierało. Jeżeli dzień wolny minie nam na spaniu, jedzeniu i siedzeniu przed telewizorem, nie będziemy się czuć wypoczęci i pełni życia - raczej znużeni i znudzeni.
Każdy człowiek ma jakieś uzdolnienia. Wolny czas jest dobrą okazją, żeby je rozwijać. Ktoś powiedział, że mamy czas na wszystko, na co tylko chcemy go mieć. Oznacza to, że choć narzekamy na nadmiar pracy, a na niedosyt rozrywek, to jednocześnie nikt nam nic nie narzucił. Sami o sobie decydujemy.
Starożytni Grecy mawiali: „Czas jest łagodnym bóstwem.” Być może dla nich był. My uczyniliśmy z niego bożka szybkości.
Literatura:
1. Mediarum.pl http://www.egospodarka.pl 7,10,2006r.
2. http://www.miastodzieci.pl 7,10,2006r.
3. http://www.polki.pl Zdrowie i psychologia, Olga Woźniak „Przekrój” 7,10,2006r
4. Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II O pracy ludzkiej, Pallottinum 1981
5. Kamiński, Czas wolny i jego problematyka społeczno – wychowawcza, Warszawa -Wrocław 1965, Ossolineum
6. Wychowanie i środowisko, red. B. Passini i T. Pilch,
7. Porównania miedzy kulturą młodzieży w Europie, na podstawie analizy dokonanej przez włoski zespół Comeniusa, przetłumaczyła A. Siwa, koordynator polskiego zespołu Comeniusa
8. A. Bańka, Psychopatologia pracy, Poznań 2001
9. J. Rifkin, Koniec pracy, Wyd. Dolnośląskie Wrocław 2001
10. K. Wiśniewska – Roszkowska, Nowe życie po sześćdziesiątce, IWZZ, Warszawa 1986
11. Z. Wojtasiński, Młodość na starość, Wprost 2002, nr 1013
12. http://www.us.edu.pl
13. http://www.uni.wroc.pl
14. A. Roykiewicz, Psychologiczne funkcje czasu wolnego, (w:) K. Dąbrowski (red.), Zdrowie psychiczne, PWN, Warszawa 1981
15. J. Izdebska, Czas wolny dzieci miejskich i wiejskicj, (w:) Czas wolny dzieci i młodzieży, (red.) K. Przecławski, WSiP, Warszawa 1978
16. A. Kamiński, Czas wolny i jego problematyka społeczno – wychowawcza, Ossolineum, Wrocław 1965
11
madziurix