cchleb.doc

Scenariusze lekcji z zakresu edukacji regionalnej

projekt „Indianer” - www.tg.net.pl/indianer

Ziarnko do ziarnka, a zbierze się miarka
Kultura chleba dawniej i dziś

Cele

·       Zapoznanie z historią chleba

·       Zapoznanie z procesem wypieku chleba

·       Zapoznanie z dawnymi narzędziami i sprzętami służącymi do wypieku chleba

·       Zapoznanie z przysłowiami i zwyczajami związanymi z chlebem

·       Podkreślenie roli i znaczenia chleba w naszym życiu

·       Kształtowanie szacunku do pracy i chleba

·       Przybliżenie symboliki chleba

·       Zapoznanie z pojęciami "tradycja", "folklor"

·       Ukazanie piękna folkloru i tradycji: dożynki

·       Rozwijanie twórczej wrażliwości i umiejętności właściwego odbioru utworów poetyckich

·       Pogłębianie wiedzy o własnym regionie.

Przebieg lekcji

Zadania dla nauczyciela

·       Zorganizowanie wycieczki do Muzeum Chleba w Radzionkowie połączonej z wypiekiem bułek

·       Przeprowadzenie lekcji: Chleb zawsze dla Polaków był dobrem najważniejszym (z wykorzystaniem fragmentów poezji i tekstu gwarowego Moniki Bednorz Swojski Chleb)

Zadania dla uczniów

·       Praca zbiorowa: opracowanie zbioru przysłów związanych z chlebem

·       Dyskusja: w jaki sposób wyrażano szacunek dla chleba? Czy zwyczaje te przetrwały do dnia dzisiejszego?

·       Praca domowa: Na podstawie zdobytych wiadomości podczas zwiedzania muzeum oraz na podstawie tekstu gwarowego Moniki Bednorz: Swojski chleb, opisz jakie prace należy wykonać aby upiec chleb. Zilustruj opis rysunkami.

Metody i formy pracy

Wycieczka, wykład, dyskusja, praca zbiorowa, praca z tekstem, praca ze słownikiem

Pomoce dydaktyczne

·       Eksponaty zgromadzone w Muzeum Chleba

·       Wiersze : Cyprian Kamil Norwid: Moja piosnka, Władysław Broniewski: Twarde ręce, Julian Tuwim: Krwawy chleb, Leopold Staff : Chleb, Adam Chmielowski: Bądź dobry jak chleb, Maria Cieślicka: Nasz chleb, Władysław Bełza: Abecadło o chlebie, Anna Górska: Pieczenie chleba, Piotr Płoński: Polski chleb, Marek Błażejewski: Rośnie chleb, Karolina Kuse : Czas na żniwa, Anna Kamieńska : Kamienny chleb, Antoni Cyran: Ziemia markowska, Ignacy Krasicki: Chleb i szabla, Mieczysław Braun: Piekarz (załącznik nr 2)

·       Słownik gwary śląskiej

·       Tekst gwarowy Moniki Bednorz: Swojski Chleb (załącznik nr 3)

Osiągnięcia
Uczeń potrafi

·       Wymienić i powiedzieć do czego służyły dawne narzędzia i sprzęty (żarno, kosa, cep, słomionka, dzieżka, niecka, łopata piekarska, kopańka)

·       Opisać czynności, które należy wykonać, aby upiec chleb

·       Ocenić wartość tradycji w życiu człowieka

·       Dokonać plastycznej prezentacji treści

Uczeń kształci

·       Poprawność wypowiedzi ustnej i pisemnej

·       Zainteresowanie własnym regionem

·       Plastyczne prezentowanie treści

·       Szacunek do pracy i chleba

·       Potrzebę pielęgnowania tradycji i gwary

Ściąga dla nauczyciela

Załącznik nr 1

Historia chleba[1]:

Przepis na chleb można znaleźć w Biblii : "Weź sobie pszenicy i jęczmienia, bobu i soczewicy, prosa i orkiszu: włóż je do tego samego naczynia i przygotuj sobie z tego chleb". (Ezechiel, IV, 9). Już pierwsze istoty człowiekowate - australopiteki żywiły się ziarnem dzikich zbóż, które zjadały bez żadnej obróbki. Homo habilis (czyli człowiek zręczny), żyjący około dwa miliony lat temu na obszarze dzisiejszej Tanzanii, rozgniatał je kamieniami i gotował coś w rodzaju zupy. Pierwszym twórcą cywilizacji europejskiej był człowiek z Cro Magnon, który był doskonałym myśliwym prowadzącym koczowniczy tryb życia. Przemieszczał się podążając za wędrującymi stadami. Około 8 tysięcy lat p.n.e., po zakończeniu ostatniej epoki lodowcowej, ludzkość wkroczyła w nowy etap rozwoju: na Bliskim Wschodzie zaczęło rozwijać się rolnictwo. Neolit czyli młodsza epoka kamienna (8 tys. - 3 tys. p.n.e.), jest więc okresem przechodzenia dużych grup ludności na osiadły tryb życia oraz szybkiego rozwoju techniki.

Ludność z koczowniczego trybu życia przeszła na tryb osiadły i zajęła się rolnictwem. Rozwój rolnictwa nad bliskowschodnimi rzekami rozpoczął się od opanowania uprawy występujących tam dziko traw, które nadawały się do odżywiania, gdyż zawierały duże ilości węglowodanów. Pierwszymi roślinami uprawnymi stały się pszenica, jęczmień, proso i owies, w Azji doszedł do tego katalogu ryż, a w Nowym Świecie kukurydza, fasola ziemniaki. Rewolucja neolityczna oznaczała również zasadniczą zmianę diety, w której znacznie mniejszą niż przedtem rolę zaczęło odgrywać mięso. Stopniowo powstawały coraz większe osady, w których zaczęto stawiać domy z suszonej cegły. Około 3,5 tysiąca lat p.n.e. zastosowano po raz pierwszy do transportu koło. Upowszechniło się wówczas także użycie w rolnictwie radła.

Używanie radła doprowadziło do zasadniczych zmian w całym systemie gospodarczym, jedną z nich była niezbędna w warunkach uprawy ornej, znacznie większa niż poprzednio stabilizacja osadnicza. Chyba najstarszym sposobem przygotowania potraw ze zbóż przy pomocy ognia jest prażenie. Prażenie niszczyło twardą niestrawną plewę wokół ziarna; dzięki niemu też ziarno nabierało słodkawego smaku (przy prażeniu główny składnik ziarna - krochmal - przemienia się na glukozę i dekstrynę). Wśród Słowian opalane ziarno nosiło nazwę "prażma". W XVI w. Syrencjusz autor "Zielnika" pisał:" Krupy żytne z prażma t.j. z ziarna niedoskonale dojrzałego, w kłosiu zerzniętego, na słońcu, albo w piecu ususzonego (...) Prażmo z pszenicy, póki ziarno ma w sobie nieco mleka, w kłosiu nad ogniem uparzone, albo na słońcu i między rękami wytarte" .prażone ziarno łatwo było rozetrzeć. Rozgniecione czy rozkruszone było już grubą mąką (śrutą), z której sporządzano różne bryje zbożowe, gnieciono i pieczono placki. Taką potrawą była "maza": niepieczone ciasto z mąki ugniecionej z oliwą i winem - codzienny posiłek starożytnych Greków. O takiej potrawie, zwanej "cremor", powszechnej wśród ludności Cesarstwa Rzymskiego pisał Katon Starszy (234-149 r. p.n.e.): "Zbożowe bryje gotuje się w taki sposób: wsyp pół miarki czystej pszenicy do czystego moździerza, potłucz ziarno, odpłucz łuski. Następnie wsyp pszenicę do garnka, dolej stopniowo tyle mleka, aż powstanie gęsta masa."

Pozostałościami tych archaicznych posiłków są różnorakie, przaśne i zakwaszane, polewki zbożowe tak charakterystyczne dla kuchni słowiańskiej. Znano ich kilkadziesiąt rodzajów, wiele z nich do niedawna jeszcze posiadało swoje znaczenie obrzędowe. Dość wspomnieć takie potrawy jak: siemieniec - rzadka polewka zbożowa sporządzana w krakowskiem na Wigilję Bożego Narodzenia; kwasza - popularna potrawa na Ukrainie, sporządzana z mąki żytniej i gryczanej z dodatkiem słodu, przefermentowana i zagotowana; kiszkek - niezbędny na weselach bułgarskich "kiesiel" z mąki pszennej z dodatkiem masła; tetera - rzadka kaszka z mąki gryczanej i żytniej popularna na Zaporożu; tłókno - potrawa popularna na Ukrainie i Wielkorusi, sporządzana z moczonego, a następnie wysuszonego w piecu i obtłuczonego w stępie owsa z dodatkiem niewielkiej ilości wody lub tłuszczu; mamałyga lub małaj - popularna na ziemiach rumuńskich kasza z pszenicy jadana z serem , czasem też placki kukurydziane z serem; i inne.

Chleb zaczęto wypiekać w młodszej epoce kamienia, około 12 tys. lat temu z ziarna pokruszonego na grubą śrutę, zarobioną wodą ugniatano ciasto w formie placków, (podpłomyków) kładziono na rozgrzane kamienie i przykrywano gorącym popiołem. Placki te można uznać za pierwsze zbożowe pieczywo. Kto i kiedy upiekł pierwszy chleb - nie wiadomo. Starożytni z wypiekania chleba uczynili sztukę. Egipcjanie odkryli drożdże i wynaleźli piec chlebowy. Grecy wypiekali ponad 70 gatunków pieczywa. W Rzymie, gdzie w I w. p.n.e. istniało 300 piekarń, wynaleziono młyn wodny i udoskonalono piece chlebowe. Słowianie nauczyli się wypieku chleba od Gotów, którzy piekli chleb na liściu chrzanu lub kapusty. W średniowiecznej Polsce uprawiano różne zboża: żyto, proso, owies, jęczmień, pszenicę. Ziemię pod uprawę orano radłami lub pługami. Dojrzałe zboża ścinano sierpami. Do rozcierania ziaren na mąkę służyły żarna. Od XII wieku w różnych częściach Polski stopniowo upowszechniały się młyny i zaczęło się rozwijać piekarskie rzemiosło. Najstarszy w Polsce cech piekarzy założono w Krakowie w 1260 roku na mocy przywileju księcia Bolesława Wstydliwego.

Do przygotowania ciasta, a później samego wypieku chleba były potrzebne różne akcesoria. Najważniejsze wydają się tu być oczywiście piec chlebowy i dzieża. Niemniej jednak i inne przyrządy odgrywały tu określoną rolę. Do ucierania ciasta używano czasami "pałki". Żar i węgle przegarniano w piecu za pomocą długiego kija zwanego "ożogiem", popiół usuwano "kosiorem" ("kosiotem", w innych częściach Polski zwanym "pociaskiem", "pocioskiem") składającym się z drążka i pionowej deseczki. Do gruntownego oczyszczenia pieca służyło pomiotło (wiecheć ze słomy, szmat lub gałęzi sosnowych osadzony na długim drągu) zmoczone w czystej wodzie. Chleb "sadzano" do pieca na drewnianej "łopacie".

Chleb otaczano w Polsce od niepamiętnych czasów niemal religijną czcią i szacunkiem. Gdy przypadkiem upadł na ziemię, podnoszono go i przepraszając całowano. Przed pokrojeniem chleba wykonywano nad nim znak krzyża. Początkowo chlebem nie wolno było karmić zwierząt. Z suchego chleba robiono inne potrawy (np. wodzionkę) starty lub mielony suchy chleb dodawano do zup, sosów. Kromkę chleba dawano przy rozstaniu jako znak błogosławieństwa na drogę i zapowiedź szczęśliwego powrotu.

Kromkę chleba wkłada się do wielkanocnego koszyka. Chlebem i solą witało się oraz wita dzisiejszych dostojnych i miłych gości oraz nowożeńców na progu ich mieszkania (dawniej matka w dniu ślubu córki wraz z błogosławieństwem dawała jej bochenek chleba a córka przechowywała go do końca życia wraz z ślubnym wiankiem mirtowym i bukietem). Chlebem częstuje się ubogich, skrzywdzonych, żebrzących.

Trafił też chleb przysłów i porzekadeł
- Zob. http://www.muzeum-chleba.pl/przyslowia.htm

Informacje dodatkowe:

MUZEUM CHLEBA

ul. Z. Nałkowskiej 5
41-922 RADZIONKÓW
tel./fax: (032) 286 67 35
tel.: (032) 387-17-60 .. 61
tel.: (032) 289-74-73 .. 74

Czynne od poniedziałku do piątku w godzinach: 8.00-15.00

Ceny biletów:

·       zwiedzanie: 6 zł

·       zwiedzanie zorganizowane, grupowe z wypiekiem bułek: 8 zł

·       zwiedzanie w pierwszą sobotę i niedzielę miesiąca w godzinach 11.00-16.00: 8 zł

Załącznik nr 2

Poezja do wykorzystania podczas lekcji:

Cyprian Kamil Norwid: Moja piosnka(II)

(fragment)

Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
podnoszą z ziemi przez uszanowanie
dla darów nieba tęskno mi Panie...

Władysław Broniewski: Twarde ręce

(fragment)

Do nas należy ziemia ogromna,
nasze ją ręce ujmą, ażeby
na niej zbudować dom dla bezdomnych,
w domu tym radość dzielić jak chleby.

Julian Tuwim: Krwawy chleb

Wzrośnie wam z tłustej ziemi niebywałe zboże:
Ciężkie, ogromne kłosy, napęczniałe ziarna,
Cuda się będą działy w pulchnej ziemnej korze,
Za ziarno każde - korzec da wam gleba czarna.
Zbierzcie plon zasobny na długich lat wiele,
Wymłócicie cepami dary płodnej gleby,
Ponapełniacie worki, młynarz ziarno zmiele,
Matka mąkę zamiesi - i upiecze chleby.
I przy dymiącej misce siądźcie z słowem Bożem.
Ojciec krzyżem przeżegna bochen wypieczony,
Lecz gdy go krajać zacznie poszczerbionym nożem,
Tryśnie z chleba waszego strumień krwi czerwony.

Leopold Staff : Chleb

Wiecznie tak samo jeszcze jak za czasów Piasta
po łokcie umączone ręce dzierżąc w dzieży,
zakwasem zaczyniony chleb ugniata świeży
przejęta swym odwiecznym obrządkiem niewiasta.

Gdy wedle doświadczenia niechybnych probierzy
nazajutrz ugniot miary właściwej dorasta,
pierzyną ciepłą kryje ciało ciasta
kędy cierpliwie pory wypieku doleży.

I uklepawszy w płaskie półkule miąższ miękki
w gorący piec je wsuwa na długiej kociubie,
skąd roztaczając zapach kuszący i miły.

Wychodzą wnet pożywne razowe bochenki,
brunatne i okrągłe ku piekarki chlubie
jak widnokrąg zaoranych pól co chleb zrodziły.

Adam Chmielowski: Bądź dobry jak chleb

Powinno się być dobrym jak chleb,
Powinno się być jak chleb
Który dla wszystkich leży na stole,
Z którego każdy może kęs dla siebie ukroić
I nakarmić się ,jeśli jest głodny.

Maria Cieślicka: Nasz chleb

Chleb dzieli dłoń matczyna
błogosławi ten chleb Boży
kreśli Krzyż na tym bochenku,
bo szanuje ten dar Boży.

Szanuj dziecko kromkę chleba
nie wyrzucaj go na śmieci,
zrozum że na tym świecie
głoduje bardzo wiele dzieci.

Władysław Bełza: Abecadło o chlebie

Chleba chcę, lecz wiedzieć mi się godzi
Z czego też ten chleb się rodzi?
Naprzód siew, rolnik orze ziemię czarną
I pod skibę rzuca ziarno.
Ziarno w lot zakiełkuje w ziemi łonie
I kłos buja na zagonie.
Gdy już cel osiągnięty gospodarza,
Zboże wiozą do młynarza.
Każde źdźbło za obrotem kół kamienia
W białą mąkę się zamienia.
To już kres z młyna piekarz mąkę bierze
na zacier rzuca w dzieże.
I co tchu w piec ogromny wkłada ciasto
By chleb miały wieś i miasto.
I chleb wnet gotowy jest.
Patrzcie ilu rąk potrzeba, aby mieć kawałek chleba.

Anna Górska: Pieczenie chleba

Dzieżę mama przykulała
przy piecu postawiła
mąkę żytnią w nią nasiała
w wieczór zakwas rozczyniła.

Wczesnym rankiem dosypała
do zakwasu mąki wiele,
wszystko razem wymieszała
i przykryła deklem dzieżę.

Ciasto rosło wyśmienicie,
zapachem dom napełniło
woń rozniosła się po świecie
gdy pieczenie chleba było.

Piotr Płoński: Polski chleb

Trochę wody, mąki , jajko
deko drożdży, szczypta soli
i już chlebek w piecu rośnie
będzie pyszny jedz do woli.

Polski chleb to smak i zdrowie
czy z południa , czy z północy
każdy Polak wie co robi
je więc chleb by nabrać mocy.

Czy na miodzie czy też z pestką
ciemny , jasny czy mieszany
wybór mamy bardzo wielki
więc na chlebek zapraszamy.

Marek Błażejewski: Rośnie chleb

Użyźniona już rola, wyplenione już chwasty
Pada ziarno na pola, pracą naszą wyrasta
Już zieleni się w glebie, już się słońcem bogaci
Bóg nakarmi dziś chlebem: dzieci, mężczyzn, niewiasty.
Przy warsztatach i krosnach, w ulic zgiełku i gwarze
Wieść przebiega radośnie, rozjaśniają się twarze
Wiatr kłosami kolebie, ciągłe lato je złoci
Bóg zamieszkał w tym chlebie w swej niezmiernej dobroci.
Rośnie chleb biały chleb pod niebem jak cisza łagodnym
Żeby nikt nigdy już nie był nigdy głodny...

Karolina Kuse : ...