Jerzy Szaniawski, Żeglarz, posłowie Teresy Podolskiej

Jerzy Szaniawski urodził się 10 lutego 1886 r. w Zegrzynku pod Warszawą i tam – w niewielkim dworku nad Narwią – spędził prawie całe życie. Szkołę średnią skończył w Warszawie, studia z zakresu literatury, sztuki i rolnictwa – w Szwajcarii.

W dzieciństwie widział w rodzinnym domu przedstawienie teatru wędrownego. Gdy miał 5 czy 6 lat, zafascynował go „prawdziwy” teatr w Warszawie, gdzie zabrali go rodzice.

Jeszcze w Szwajcarii napisał szopkę studencką, która została entuzjastycznie przyjęta.

Zadebiutował nowelą w „Kurierze Warszawskim” w 1912 r. Później publikował w satyrycznym „Sowizdrzale”. Jako dramaturg zadebiutował w 1917 r. sztuką Murzyn. Od roku 1919 współpracował z teatrem „Reduta”, od 1935 z Polskim Radiem jako autor słuchowisk.

Okupację spędził w Warszawie, wysiedlony z Zegrzynka (przebiegała tam granica między Rzeszą a Generalną Gubernią). W jego domu stacjonowała hitlerowska straż graniczna. Mieszkanie spalono, spłonęła pokaźna biblioteka kompletowana jeszcze przez ojca Szaniawskiego i teksty niedrukowanych sztuk pisarza[1]. W 1944 r. był kilka miesięcy więziony na Pawiaku. Po upadku powstania i przejściu przez obóz pruszkowski przebywał na wsi w Krakowskiem, potem w Krakowie.

W 1950 r. wrócił do domu w Zegrzynku. Odtąd opuszczał go jedynie, gdy jeździł na premiery swoich sztuk do Warszawy, wieczory autorskie czy uroczystości jubileuszowe (1966 – 80. urodziny). Ostatnie miesiące życia spędził – chory – w Warszawie. Zmarł 16 marca 1970 r.

***

Napisał 17 sztuk scenicznych[2] i 4 słuchowiska radiowe:

Murzyn 1917

Inne utwory

3 serie opowiadań:

Łgarze Pod Złotą Kotwicą 1928

Profesor Tutka 1954

Profesor Tutka. Nowe opowiadania 1960

Powieść-nowela:

Miłość i rzeczy poważne 1924

Tom wspomnień o teatrze:

W pobliżu teatru 1956

i inne...

Papierowy kochanek 1920

Ewa 1921

Ptak 1923

Żeglarz 1925

Adwokat i róże 1929

Fortepian 1932

Most 1933

Krysia 1935

Dziewczyna z lasu 1939

Dwa teatry 1945 (z 1-aktówkami Matka i Powódź)

Kowal, pieniądze i gwiazdy 1948

W lesie 1937 (pt. Matka w Dwóch teatrach)

Służbista 1937

Srebrne lichtarze 1938

Łuczniczka 1959 – etiuda dramatyczna

Dziewięć lat 1960 – etiuda dramatyczna

***

Teatr Szaniawskiego porównuje się często do Maeterlincka, Shawa, Ibsena, Pirandella. Ale jego twórczość jest całkowicie oryginalna.

Kiedyś mówiono o jego teatrze: „szaniawszczyzna”, co oznaczało poetycką nastrojowość i nieokreśloność. Powodowało to fałszywe interpretacje, które przeoczały istotną cechę tej twórczości: zwięzłość, prostotę, precyzję intelektualną.

Problematyka pierwszych sztuk Szaniawskiego tkwiła w tradycjach modernizmu – konflikt uczucia i rozsądku, marzenia i rzeczywistości ustawiał on jednak w sposób świeży i oryginalny. Stopniowo oddalał się od młodopolskich marzeń o uwznioślaniu szarzyzny życia.

Około 1925 r. skupiał się już na badaniu względności sądów, konfrontowaniu różnostronnych opinii i prawdy faktycznej o człowieku – demaskatorska ironia podtekstów zdarzeń, myśli, intencji, walka z pozorami.

Jest to teatr poetycki – autor zarysowuje (wieloznacznie) sytuacje, szkicuje postaci, operuje aluzją, przemilczeniem, niedopowiedzeniem, groteską. Ale są to szkice oparte na precyzyjnej obserwacji konkretu, wnikliwej znajomości psychiki ludzkiej.

Pogląd na charakter i zadania teatru jako dziedziny sztuki wyraził Szaniawski w Dwóch teatrach – udowadnia tam, że koncepcja wizyjna i realistyczna mogą współistnieć, bo rolą teatru jest przede wszystkim budzenie wyobraźni, myśli i uczuć widza.

Po roku 1950 Szaniawski traci na popularności. Powodem była niewłaściwa interpretacja Dwóch teatrów – krytycy uznali, że ta sztuka to pochwała irracjonalizmu i jako taka godzi w założenia socjalizmu. Szaniawski wrócił wówczas do twórczości prozatorskiej (opowiadania o Prof. Tutce).

***

Żeglarz to komedia rozważań nad problemem mitu i względnością prawdy. Autor ukazuje narastanie legendy o kapitanie Nucie i jej upadek w konfrontacji z rzeczywistością. Różny jest stosunek ludzi do mitu:

·         wierzą prosto i szczerze (Rzeźbiarz, Med), a gdy ich wiara się załamuje, w samym istnieniu legendy znajdują głębsze wartości

·         stracili wiarę albo jej wcale nie mieli lub obojętna im jest prawda, ale podtrzymują żywot mitu, bo daje im to materialne korzyści (Admirał, Rektor, Przewodniczący)

·         dążąc do poznania bezinteresownej prawdy, przeciwstawiają się mitowi (Jan)

Punktem kulminacyjnym nie jest ani zdemaskowanie motywów działania postaci, ani ujawnienie względności prawdy. Autor wskazuje na istnienie trwałej wartości, jaką jest szczerość i bezinteresowność ludzkich przeżyć.

Tadeusz Peiper zauważył, że autor tak kieruje widzem, by ten myślał, że rację ma Jan i że na koniec, dla zadośćuczynienia potrzebom społecznym, wzniesiono pomnik łotrowi. Ale są miejsca, które wskazują na co innego:

·         słowa Rzeźbiarza skierowane do Jana: „Kiedyś tu wszedł – toś powiedział – ‘To jest kapitan Nut’. Skąd poznałeś, że to on? Zobaczyłeś go pierwszym spojrzeniem – takiego, jakiego widziałem ja. Więc... może był taki, jak ten?”

·         sąd porzuconej ukochanej Nuta: „czasem zwyczajny człowiek, czasem człowiek najpiękniejszego życia” (według Peipera to opinia godna prawdziwego bohatera)

·         słowa Pawła Szmidta o jedynym zachowanym liście Nuta do ukochanej: „To nie listy piękne mówią o piękne miłości”

·         stosunek „bohateryzowanego” człowieka do śmierci: „my sami (...) możemy stwierdzić, jak zachowałby się Nut w obliczu śmierci, gdyby ona potrzebna była wielkiej sprawie. Bo przecie Nut umarł, umarł, jak niewielu umrzeć potrafi. Umarł, gdy wyrzekł się swego nazwiska obrastającego coraz bardziej sławą...”

Peiper twierdzi, że los niejednego bohaterstwa tkwi w tym właśnie, że niełatwo daje się ono sprawdzić, że jego istota ginie oczom, przywalona masą drobiazgów. Nut broni legendy o sobie samym nie dla tych, którzy ją szerzą, a jej nie przezywają, ale dla tych entuzjastów, których widzi niestety już tylko w dzieciach wielkich i małych.

** E.Z.**

1