ii_4_dorota_tomczyszyn.pdf

DorotaTomczyszyn

MYIOI–STEREOTYPYSPOŁECZEWDEFIIOWAIUOSÓB

UPOŚLEDZOYCHUMYSŁOWO

Słowakluczowe:stereotyp,uprzedzenie,upośledzenieumysłowe.

Wstęp

Zazwyczajproblemupośledzeniaumysłowegowiążesięzdokonaniemdiagnozy,prognozy,etiologii

upośledzenia. Można jednak spojrzeć na problemy funkcjonowania osób upośledzonych w innej,

pedagogicznosocjologicznej perspektywie. Interdyscyplinarne spojrzenie na stereotypy

iuprzedzeniawdefiniowaniuosóbupośledzonychpokazująpewnezłożonemechanizmyichspołecznego

funkcjonowania,któremożnazinterpretowaćnapograniczuoligofrenopedagogiki,socjologii,psychologiii

innychdyscyplinnaukowych.

Społeczneuwarunkowaniaupośledzeniaumysłowego

W społecznym konstruowaniu upośledzenia umysłowego można dostrzec wiele teoretyczno

badawczychstanowisk.WswojejpracySoderprzedstawiłtrzyujęciaspołecznegokontekstuupośledzenia.

Wpierwszymrozumieniuocharakterzeepidemiologicznymautorkoncentrujesięnaszukaniuzwiązków

przyczynowoskutkowychmiędzyjednostkąaotoczeniem.Wkoncepcjitejpytaoto,jakieuwarunkowania

społecznej egzystencji nasilają powstawanie grup osób upośledzonych. Kolejne podejście, zwane

adaptacyjnym,ukazujeupośledzeniejakocechę,akonkretniewadęspołeczną.Wkażdejgrupiespołecznej

pewne cechy są traktowane jako wady, upośledzenia funkcjonowania społecznego, np. plucie, jedzenie

palcami.Pewnymstanomkulturowojestprzypisanaetykietadewiacji.Trzecierozumienieopierasięna

założeniu,żeistniejemywświecie,którystajesiędlanasznaczącydziękiwspólnieuznawanymsystemom

kulturowychznaczeńiwartości.Takierozumienieupośledzeniajakoantykulturowegozachowaniazawsze

wynikazperspektywydanegoobserwatoraijegokulturowegosystemuznaczeń. 1 Indywidualnie,wwyniku

kontaktówspołecznych,danaosobamożebyćnaznaczonaetykietą„upośledzony”,„dewiant”,chociażjuż

wrozmowiezinnąosobątakiejetykietymożenieotrzymać.Takierozumieniespołeczneupośledzeniajest

zakorzenione w teorii interakcjonizmu symbolicznego H.Blumera. Społeczeństwo w tej teorii to raczej

ustawiczny proces interakcyjny, w którym partnerzy nawzajem odczytują znaczenia swoich działań.

Skrajnyinterpretacjonizm,subiektywizmtejkoncepcjiprzeczynormatywizmowi,zakładajednakistnienie

znaczeńpowstającychwwynikuinterakcji.

WopiniiS.Sadowskiejmożnawyróżnićtrzypodstawowezasadyrównościspołecznej:szacunekdla

człowieka, prawo do zaspokajania podstawowych potrzeb, jednakowe szanse dla wszystkich. W

społeczeństwie równych szans będą zauważane nie tylko talenty wybitnych jednostek, ale również

trudności mniej zdolnych obywateli. Każdy człowiek, także niepełnosprawny, powinien mieć prawo

rozwijania

swoich

predyspozycji

wsposóbpełnyisatysfakcjonujący. 2

Inaczej ukazuje stanowisko społeczne wobec upośledzonych wybitny badacz tej problematyki A.

Gustavsson.Zajmowałsiębadaniamirodzicówposiadającychdzieckoupośledzone,późniejpodejmował

problematykęsąsiedztwazosobąupośledzoną.Uważał,żewtraktowaniuspołecznymosóbzdeficytami

intelektualnymi decydujące znaczenie posiada instynktowy mechanizm strachu, wycofywania się przed

nieznanym. A. Gustvsson pisze opierając się na teorii Schutza: „w życiu codziennym dążność do

nadawania znaczenia jest na ogół realizowana bez żadnych problemów. Bowiem większość sytuacji, z

którymi mamy do czynienia, jest nam znana

i z łatwością możemy sobie z nimi poradzić.(...) mamy jednak tendencje do postrzegania nieznanych

1 M.Soder,TheLabellApproachRevisited,„EuropenjournalofSpecialEducationNeeds”,nr4/1989,s.117129.

2 S.Sadowska,Kuorientacjizorientowanejnazmianęspołecznegoobrazuosóbniepełnosprawnych,Akapit,Toruń2005r.,

s.2324.

sytuacji jako problematycznych, a to daje początek procesowi definiowania lub nadawania znaczeń,

polegającemunatym,żeróżnymisposobamipróbujemyznaleźćporządekwnapotkanejsytuacjipoto,aby

móc kontrolować i panować nad niewiadomym.” 3 W ten sposób,

wwynikuczęstowyrywkowejlubfałszywejwiedzypowstająnegatywneetykiety,stereotypyinaznaczenia

osób upośledzonych umysłowo. Teoria konfliktu interesów tłumaczy istnienie stereotypów dzieleniem

otaczającychludzina„swoich”,czylipodobnychdonasi„obcych”,czyliróżniącychsięodnas.

Teoretycznykontekstpojęcia„stereotyp”

Wdefiniowaniuzjawisk,osób,wtymosóbniepełnosprawnych,częstoposługujemysięstereotypami.

Stereotyp oznacza uproszczone, niepoddające się weryfikacji spostrzeganie rzeczywistości. Pojęcie

stereotypu wprowadził w 1922 r. Walter Lippmann, amerykański dziennikarz w pracy Public Option.

Rozumiał przez stereotypy obrazy w naszej świadomości przedstawiające ludzi z innych grup. 4

Spostrzeganie przedmiotu jest więc nieadekwatne do rzeczywistości. Spostrzeganie to jakby wyprzedza

procesyanalizyprzyużyciuumysłuirozumu.Stereotypdefiniowanyjesttakżejakostrukturapoznawcza,

obejmująca wiedzę, przekonania i oczekiwania obserwatora na temat niektórych grup społecznych. 5 I.

Kurcz, określała stereotypy jako „prototypy odnoszące się do kategorii społecznych”. W ich tworzeniu

podstawęstanowiprzypisywanieściśleokreślonymgrupomludzirzekomospecyficznychdlanichcech

będącychwistociewłaściwościamiogólnoludzkimi.Stereotypysąnajczęściejprzekazywanezpokolenia

napokoleniejakoczęśćzgromadzonejprzezspołeczeństwowiedzy.Nabywamyjewprocesieuczeniasię

odwczesnegodzieciństwa.Z.Chlewińskiwyodrębniłkilkakonstytutywnychcechstereotypu: 6

1. poznawczycharakterstereotypu–ubóstwotreści,małezróżnicowanie,uproszczenia

2. emocjonalnezabarwienie–intensywneemocje,zwykleocharakterzenegatywnym

3. generalizacja – nieuprawnione uogólnienia, przekonanie o bezwyjątkowym podobieństwie

wszystkichreprezentantówdanejgrupy

4. trwałość – informacje niezgodne z treścią stereotypu są odrzucane,

astosunkowołatwojepotwierdzić,stereotypykształtująsięisąprzekazywanenadrodzewczesnego,

społecznegouczeniasię

5. spójność–stereotypymajątendencjędołączeniasięzesobą

6. społecznycharakter–stereotypydotyczągrupy,tworząsięiutrzymująwgrupie

7. werbalnycharakter–stereotypyniewerbalnenieistnieją

8. subiektywnapewność–przekonanieodużejtrafnościwyrażanychstereotypowychopinii.

Najpowszechniejszesądwaujęciastereotypów:

1.dyskryptywne(ipodejścieewaluatywne).

W tym znaczeniu stereotyp jest charakterystyką jakiejś grupy społecznej, skojarzonej w pamięci

semantycznej z nazwą tej grupy. 7 Inaczej to umysłowa reprezentacja pewnej kategorii społecznej

powiązana z nazwą tej kategorii w sposób stały. Pojęcie upośledzenia wywołuje pewne cechy osób

upośledzonych, które w rzeczywistości nie muszą one posiadać. Nazwa wyzwala automatycznie treść

reprezentacji.Ponadtoczęstoopróczcharakterystykigrupyspołecznej,stereotypywujęciuewaluatywnym

obok pewnych właściwości treściowych (ogólnikowość, uproszczenie, sztywność) zawierają ocenę tej

grupy.Polscyprzedstawicieleczęstoujmująstereotypyjakoszczególnąkategorięschematupoznawczego. 8

2.indywidualistycznogrupowe

Wtymujęciustereotyppowstajenaskutekosobistychdoświadczeńjednostkizprzedstawicielamidanej

grupyspołecznej.Wpodejściukulturowymnatomiaststereotyptowyrazzbiorowejwiedzypowszechnie

podzielanejnatematdanejgrupyspołecznej.

3 A.Gustavsson,Osobisteispołeczneznaczenieupośledzeniaumysłowego,w:Upośledzeniewspołecznymzwierciadle,red.

A.Gustavsson,E.ZakrzewskaManterys,Żak,Warszawa1997,s.104.

4 A. Korzon, Mity i stereotypy myślowe o niepełnosprawnych intelektualnie w środowisku społecznym, w: Człowiek z

niepełnosprawnościąintelektualną,red.Z.JaniszewskaNieścioruk,Impuls,Kraków2004,s.29.

5 C.N.Macrae,Ch.Stangor,M.Hewstone,Stereotypyiuprzedzenia.Najnowszeujęcie,Gdańsk1999r.

6 Z. Chlewiński, Stereotypy, struktura, funkcje, geneza. Analiza interdyscyplinarna, w: Stereotypy i uprzedzenia, red. Z.

Chlewiński,Warszawa1992r.,s.1112.

7 S.T.Fiske,S.E.Taylor,SocialCognition,NewYork1991r.

8 I. Kurcz, zmienność i nieuchronność stereotypów. Studium na temat roli stereotypów

wreprezentacjiumysłowejświataspołecznego,Warszawa1994r.

Dominująceobecnieujęciespołecznopoznawczetraktujestereotypyjakoprzekonanianatematludziz

innej grupy. Przekonania najczęściej negatywne, w znacznym stopniu fałszywe i odporne na zmiany. 9

B.Weiglanalizowałmechanizmpowstawaniastereotypów.Twierdził,żestereotypywpewnymstopniu

umożliwiająsubiektywneprzekonaniejednostkiowzrościekontrolinadotoczeniemspołecznym. 10

9 C.N.Macrae,Ch.Stangor,M.Hewstone,Stereotypyiuprzedzenia.Najnowszeujęcie,Gdańsk1999r

10 B. Weigl, Stereotypy i uprzedzenia, w: Psychologia T.3, red. Strelau, Gdańsk 2002r.,

s.205224.

Stereotypyspołeczneiuprzedzeniawokreślaniuosób

upośledzonychumysłowo

Obrazsytuacjibędącejpodstawąformułowaniastereotypucharakteryzujeschematyzm,uproszczeniaco

sprawia, że zazwyczaj sąd stereotypowy nie zgadza się z rzeczywistością. Wynikiem czego człowiek

upośledzonyumysłowoprzestajebyćspostrzeganyjakoindywidualność,zwłasnąosobowością,własnym

zdaniem, staje się stygmatyzowną anonimową jednostką spostrzeganą przez pryzmat cech szczególnie

wyrazistych.

Stereotypy dotyczące osób upośledzonych dotyczą często przekonania

oichagresywności,nieprzewidywalności,brakuodpowiedzialności,chorobiepsychicznej.Traktujesięje

jakoosoby„skażone”.Zobawyprzednapiętnowaniemczęstoosobyupośledzoneumysłowowycofująsię,

niepodejmująinterakcjispołecznych,rólzawodowychimałżeńskich.Ukazywanewmediachnegatywne

wydarzenia z udziałem tych osób, ukazywanie ich cech

w sposób przejaskrawiony, niezgodny z rzeczywistością służy utrwalaniu krzywdzących ich

stereotypowychopinii.

Społeczeństwo może upośledzonym umysłowo nadać etykietę dewianta lub osoby niekompetentnej

twierdził–B.Farber 11 .Dewiantrozumianyjestjakoosobajakościowoodmiennaodresztyspołeczeństwa

–dysponujeinnymsystemwartości,dążydospecyficznychtylkodlasiebiecelów.Osobaniekompetentna

toosobaróżniącasięodinnychstopniemnasileniacech,któresącharakterystycznedladanejpopulacji.

Różnicamiędzydewiantemaosobąniekompetentnąpolegarównieżnatym,żedewiant(świadomielub

nie)postępujewsposóbsprzecznyzobowiązującyminormami,aosobaniekompetentnastarasiętychform

przestrzegać,alerobitoźle.Etykietadewiantapowodujeznaczniepoważniejszekonsekwencjespołecznei

wiążesięzodrzuceniem,podczasgdyuznaniekogośzaniekompetentnegobardziejskłaniadoudzielania

mu pomocy. W przypadku, gdy upośledzony umysłowo etykietowany jest jako dewiant, otoczenie

społecznewymuszananimzachowanieodbiegająceodnormy.

W rozważaniach L.J Severanca i L.L. Gasstroma 12 stygmatyzacja społeczna widoczna jest przez

przyznawanie (bądź nie) osobom upośledzonym możliwości osiągnięcia sukcesu. Twierdzili, iż stigma

„upośledzony umysłowo” wskazuje na inne rozumienie różnic w zachowaniu pełnosprawnych

i upośledzonych umysłowo. Wyniki przeprowadzonych przez nich badań dowiodły, że w postrzeganiu

upośledzonych brakuje przypisywania im zdolności i nie przewiduje się możliwości uzyskiwania przez

nich sukcesów. Taki obraz osoby upośledzonej nie zachęca do wspólnych interakcji społecznych i

zmniejszaszansęnakorzystnyrozwój.

WświetleteoriimniejszościspołecznychA.Bieganowskaporównujeosobyniepełnosprawnedogrupy

mniejszościowej. Twierdzi, że podobnie jak inni członkowie grup mniejszościowych, osoby

niepełnosprawnestająsięczęstopodmiotamipełnychzafałszowańistereotypowychtwierdzeń.Niezawsze

bowiem istnieje możliwość skonfrontowania tych opinii

zrzeczywistością.Wzwiązkuztymwpostawachspołecznychwobecniepełnosprawnychczęstoodbijają

sięirracjonalnelęki,nieuzasadnioneniczymsądy.Efektemtegosązniekształceniawpostrzeganiu,atakże

uprzedzeniażywionewobecczłonkówtejgrupy. 13

Wtymmiejscuwartoukazaćzwiązekmiędzystereotypamiauprzedzeniami.Uprzedzeniaistereotypy

topojęciazbliżone,alenietożsame.Uprzedzeniasądefiniowanejakonegatywnepostawyitowarzyszą

kształtowaniusięstereotypów.Wjęzykuangielskimprejudicemożnatłumaczyćjakopreprzedijudice

osąd,czyliprzedwczesnyosąd,niczymniepoparteuogólnienie.

Z.Chlewińskistwierdził,żeuprzedzeniejest:

− zbioremstereotypów

− opartenaprzesłankachniezgodnychzrzeczywistością

− „presądem”

− postawązdominującymkomponentememocjonalnymoznakunegatywnym

− nadmiernymuproszczeniemazarazemnadmiernymuogólnieniem

− motywującym do działania, stymulującym agresję werbalną, jak

iczynnąorazdyskryminację. 14

11 S.Kowalik,Upośledzenieumysłowe.Teoriaipraktykarewalidacji,Warszawa1989,s.107.

12 Tamże,s.123.

13 A.Bieganowska,Modelniepełnosprawnościwmediachapostawywobecosóbniepełnosprawnych,„SzkołaSpecjalna”

nr5/2005,s.362.

14 Z. Chlewiński, Stereotypy, struktura, funkcje, geneza. Analiza interdyscyplinarna, w: Stereotypy i uprzedzenia, red. Z.

Chlewiński,Warszawa1992r.,s.1314.

Ludzieupośledzenitradycyjniesągrupąwobecktórejprezentowanesąuprzedzenia.Toteżniedziwi

fakt,

częstym

zjawiskiem

są

akty

przemocy

iagresjiwobectychosób.

B.Weiglsugeruje,żeuprzedzeniaspołecznesąwyrazemniechęcidoinnychtylkodlatego,żenależądo

jakiejś wyodrębnionej grupy społecznej. 15 W stereotypach dominuje komponent kognitywny w

uprzedzeniach–behawioralny.Owielewiększeznaczeniewuprzedzeniachniżwstereotypachposiada

składnikemocjonalny.

W wyniku badań S. Guskina 16 można wykazać, że społeczeństwo w niewielkim stopniu odróżnia

upośledzonychumysłowoodosóbchorychpsychicznie.Wkonsekwencjiludzieupośledzeniumysłowonie

sąakceptowanispołecznie–twierdziA.Gustavsson,acozatymidzieniemogąprowadzićbogategoi

znaczącego życia. 17 Refleksja nad postawami społecznymi wobec osób upośledzonych to świadectwo

wartości ludzi naszej epoki. Od tego bowiem, jakie postawy reprezentuje społeczeństwo wobec osób

upośledzonychumysłowozależywdużejmierzeprocesichrewalidacji.

Praktykidyskryminacyjneosóbniepełnosprawnychwynikajązkulturyludzizdrowych,którzyzałożyli

sobie,pewnewzory,zasadyiwartościspołecznejegzystencji.Jednocześniedążeniasamorealizacyjneosób

niepełnosprawnychmuszą„kulturzeludzizdrowych”siępodporządkować.Takrozumianaintegracjanie

wynika

zasady

szacunku

drugiego

człowieka

iegalitaryzmuspołecznego.

Niecoinneznaczeniemająpostawywobecosóbniepełnosprawnych,gdyżwichzakresieujmujesię

oprócz komponentu emocjonalnego i behawioralnego pewien zasób wiedzy dotyczącej przedmiotu

postawy.Postawa(łac.attitude–przystosowanie)decydujeotrwałejocenie–pozytywnejlubnegatywnej

– ludzi, obiektów i pojęć. 18 S. Nowak twierdził, iż postawa pewnego człowieka wobec pewnego

przedmiotu jest ogółem względnie trwałych dyspozycji do oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego

reagowania na przedmiot postawy oraz ewentualnie towarzyszącym tym emocjonalnooceniającym

dyspozycjom zachowania wobec tego przedmiotu. 19

F. Znaniecki we wstępie do „Chłopa polskiego w Europie i Ameryce” utożsamiał postawę z procesem

indywidualnejświadomoścideterminującejzarównoaktualnejakipotencjalnereakcjeczłowiekawobec

świata społecznego. 20 B. Wojciszke wyraził przekonanie, że „postawą wobec dowolnego obiektu

(przedmiotu, zdarzenia, idei, innej osoby) nazywamy względnie stałą skłonność do pozytywnego lub

negatywnegoustosunkowaniasięczłowiekadotegoobiektu”. 21 Ustosunkowanietookreślaczyjąśpostawę

na kontinuum rozciągającym się od stosunku skrajnie negatywnego (całkowite odrzucenie obiektu) do

stosunkuskrajniepozytywnego(całkowitaakceptacjaobiektu).

WgH.Larkowejnapozytywnączynegatywnąpostawęwobecosóbniepełnosprawnychwpływawięc

nietylerodzajupośledzenia,cojegowidocznośćistopieńciężkościzaburzeniafunkcjiorganizmu,atakże

cechy osobowości niepełnosprawnej jednostki oraz stopień jej znajomości (wobec nieznajomych osób

niepełnosprawnychczęściejwystępująpostawynegatywne). 22

A. Ostrowska w 1993 r. przeprowadziła badania na reprezentatywnej próbie osób dorosłych w celu

zbadania postaw wobec niepełnosprawnych. 23 Prawie co piąta osoba nie ma kontaktu z osobami

niepełnosprawnymi. Osoby niepełnosprawne są postrzegane jako słabe, lękliwe, znerwicowane,

wycofujące się, niepewne siebie, niezadowolone z życia, ubogie. W ocenie społecznej osoba

niepełnosprawna ma mniejsze szanse na zawarcie związku małżeńskiego i założenie rodziny (69%),

ponadto63%badanychuważa,żeosobyniepełnosprawnesąciężaremdlarodziny.Opiekanadosobami

niepełnosprawnymijestobowiązkiemimoralnąodpowiedzialnościąrodziny(zdanie93,7%badanych).

Badania A. Maliny poruszały problematykę opinii środowiska lokalnego wobec osób

niepełnosprawnych. 24 Przebadała w 2001 r. 117 uczniów Zespołu Szkół Ogólnokształcących

IntegracyjnychwKrakowieoraz120rodzicówtychuczniów.UczniowieklasintegracyjnychwKrakowie

15 B.Weigl,op.cit.,s.214.

16 Tamże,s.111.

17 A.Gustavsson,op.cit.s.114.

18 Psychologiaspołeczna,red.E.Aronson,T.W.Wilson,R.M.Akert,ZyskiSka,Poznań1997,s.313.

19 S.Nowak,Pojęciepostawywteoriachistosowanychbadaniachspołecznych,w:Teoriepostaw,red.S.Nowak,Warszawa

1973,s.23.

20 EncyklopediasocjologiiT.III,OficynaNaukowa,Warszawa2000,s.151.

21 PsychologiaT.III,red.J.Strelau,GWP,Gdańsk2000,s.79.

22 H. Larkowa, Postawy społeczne wobec osób z odchyleniami od normy, w: Pedagogika rewalidacyjna, red. A. Hulek,

PWN,Warszaw1980,s.483.

23 A.Ostrowska,Niepełnosprawniwspołeczeństwie,PAN,Warszawa1994.

24 A.Malina,op.cit.,s.70.

że

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: