Jan Twardowski – 6 stron
Który stwarzasz jagody, Kraków 1990; Najnowszy zeszyt w kratkę. Rozmowy z dziećmi i nie tylko z dziećmi, Kraków 1997.
„Nie lubię mówić, że jestem poetą: jestem księdzem, który pisze wiersze. Złożyło się, że są czytane. Tak jak opłatkiem – chcę się dzielić wierszami. Bo jest to dla mnie cos dobrego, serdecznego, co nie jest zatrute nienawiścią, złością, sporami[1]”.
v Urodził się 1 czerwca 1915 roku w Warszawie.
v Uczęszczał do gimnazjum im. Tadeusza Czackiego. W latach 1933 - 1935 współredagował międzyszkolne pismo młodzieży gimnazjalnej "Kuźnia Młodych", gdzie piastował funkcję redaktora działu literackiego. Na łamach tej gazetki miał miejsce jego debiut poetycki i prozatorski.
v Maturę zdał w 1936.
v W 1937 ukazał się pierwszy tomik jego wierszy pt. "Powrót Andersena" nawiązujący do poetyki Skamandra. W tym samym roku rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim, które ukończył dopiero po wojnie w 1947 pracą magisterską "Godzina myśli. Juliusza Słowackiego", napisana pod opieką prof. Wacława Borowego. W czasie II wojny światowej, podczas której zaginął cały jego wcześniejszy dorobek poetycki, był żołnierzem Armii Krajowej, uczestniczył w powstaniu warszawskim.
v W trakcie wojny w roku 1945 zaczął naukę w tajnym Seminarium Duchownym w Warszawie. Naukę w seminarium kontynuował z przerwami do 1948 roku, kiedy to 4 lipca przyjął święcenia kapłańskie. Zajął się nauczaniem religii w szkole specjalnej w Żbikowie.
v Przez wiele lat był rektorem kościoła sióstr Wizytek w Warszawie, gdzie głosił kazania dla dzieci, którym później zadedykował dwa zbiory: "Zeszyt w kratkę" oraz "Patyki i patyczki". Wcześniej, bo już pod koniec 1945 roku, powrócił do publikowania wierszy. Jego twórczość trafiła wówczas m.in. na łamy Tygodnika Powszechnego.
v Po wojnie wydał m.in. tomy: "Wiersze" (1959), "Znak ufności" (1970) - tom, który przyniósł poecie dużą popularność, "Zeszyt w kratkę. Rozmowy z dziećmi i nie tylko z dziećmi" (1973), "Niebieskie okulary" (1980), "Który stwarzasz jagody" (1983), "Na osiołku" (1986), "Nie przyszedłem pana nawracać. Wiersze 1939-85" (1986), "Sumienie ruszyło" (1989), "Niecodziennik" (1991) - to głównie zbiór anegdot okraszony kilkoma krótkimi wierszami, "Nie martw się" (1992), "Wiersze" (1993).
v W 1980 roku uhonorowano Twardowskiego nagrodą PEN Clubu im. Roberta Gravesa za całokształt twórczości, w 1996 roku Orderem Uśmiechu, w 2000 roku nagrodą IKAR, a rok później TOTUS, która zwana jest również "katolickim Noblem". W 1999 roku Katolicki Uniwersytet Lubelski przyznał mu tytuł doktora honoris causa.
v Zmarł wieczorem 18 stycznia 2006 w Warszawie. Pochowany został w krypcie dla zasłużonych Świątyni Opatrzności Bożej, zgodnie z życzeniem prymasa Polski kardynała Józefa Glempa. Wolą księdza Twardowskiego było, aby pochować go na Powązkach.
Jan Twardowski pisze nie tylko wiersze. Niezwykłą popularnością cieszą się wśród najmłodszych jego Patyki i patyczki (1988). Składają się na nie: Zeszyt w kratkę, Nowszy zeszyt w kratkę oraz tytułowe Patyki i patyczki. Są to krótkie opowiadania, przeplatane niekiedy wierszami, trafiające do wyobraźni dziecka dzięki jasnemu, obrazowemu językowi oraz humorowi (głównie sytuacyjnemu). Wyrosły one z katechetycznych doświadczeń autora. Nie widać w nich nachalnego dydaktyzmu, jakkolwiek właśnie dydaktyzm jest ich cechą podstawowa. Czytając te pogadanki, „lekcje”, krótkie „kazania” dziecko uczy się, nie wiedząc nawet kiedy, wszystkich istotnych prawda o Bogu i świecie.
Najnowszy zeszyt w kratkę to tom utworów prozatorskich, pogadanek dla dzieci, w które zostały wplecione wiersze. W spisie treści znajdujemy 73 tytuły o charakterystycznym schemacie (chętnie stosowanym przez poetów oświecenia i preromantyzmu), np.: O znaku krzyża, O oczach Matki Boskiej, O trzech Królach, O ptakach niebieskich, O niewiernym Tomku, O Wielkiej Nocy, O miłości, O świętych, O dobrym pasterzu, O kościołach itd. Teksty są bardzo krótkie, zajmują od dwóch do kilku stron. Jako publikacja samoistna był wydany utwór: "Droga Krzyżowa. Czternaście przystanków smutnych przed jednym wesołym". Również liczne wiersze, wplecione do próz dla dzieci, funkcjonują samodzielnie, w obrębie tomów poetyckich, adresowanych już do dorosłego czytelnika. Twardowski tworzy krótką, skondensowaną narrację. Adresatem jest dziecko w roli słuchacza, czasem rozmówcy (częste pytania retoryczne).
Czyli: Najnowszy zeszyt w kratkę= na bazie drugiej edycji Zeszytu w kratę 1978+ czternaście tekstów nowych, których podstawą są homilie dla dzieci, głoszone w kościele Sióstr Wizytek w Warszawie. Tytuły: Przypomnienie; O stajenkach; Najpierw źdźbło, a potem kłos; Niech będzie pochwalony; Prawa i lewa; Sługa i przyjaciel; O wodzie; Ratunku!; W pustym kościele; O wydawaniu pieniędzy; O kłótniach; O czekaniu; Kiedy ranne wstają zorze; Co słychać w kościele?
Zeszyt w kratkę po raz pierwszy został wydany w 1973 roku, Nowy zeszyt w kratkę w 1986, a Najnowszy zeszyt w kratkę w 1997.
Pierwszą książką ks. Twardowskiego, skierowaną przede wszystkim do małych czytelników, był Zeszyt w kratkę (1973) ze znamiennym podtytułem Rozmowy z dziećmi i nie tylko z dziećmi, z doskonale dobranymi ilustracjami J. Skąpskiego. To chyba najlepiej ilustrowana pozycja w całym dotychczasowym dorobku poety. Książka ma ukryty wymiar maryjny, widoczny w dedykacji tomu:
Panno święta rysowana w zeszycie
dziecięcymi rękami
piękna jak jedna kreska
módl się za nami
Litanijno-Mickiewiczowska apostrofa (...) otwiera jedną z najniezwyklejszych książek dla dzieci, jakie powstały w literaturze polskiej. Po drugiej stronie skromniejsza jeszcze dedykacja – Matce- wskazująca na osobę, której ksiądz – poeta zawdzięcza podstawy wiary chrześcijańskiej. Słowo szczególnie tu dwuznaczne, ma sens rodzinny i, zauważmy, maryjny. Inaczej Twardowski nie chce orientować swego pisarstwa dla dzieci ani w ogóle swej twórczości.
Dzięki wypowiedziom Józefiny Hennelowej znamy dość dokładnie losy książeczki, która pierwotnie nosiła tytuł Opowiadania dla dzieci i jako maszynopis została złożona do druku w Wydawnictwie „Znak” już w 1968r.[2] Pozycja wydawnicza musiała jednak natrafić na opór cenzury, skoro ukazała się drukiem dopiero po pięciu latach. Nie wykluczone też, że wysuwano zastrzeżenia również ze strony hierarchii kościelnej[3]. Ale nigdy nie pociągało to za sobą – o ile nam wiadomo z rozmów z poetą – decyzji administracyjnych.
W każdym razie redakcja „Tygodnika Powszechnego” zdecydowanie poparła skrypt ks. Twardowskiego, drukując – co spotykane nieczęsto – recenzję wydawniczą jeszcze przed ukazaniem się książki, o której istnieniu zapewne czytelnicy nic nie wiedzieli, skoro w owych latach ksiądz-poeta nie publikował prozy dla dzieci na łamach czasopism, jak to zaczął czynić dwadzieścia lat później.
Hennelowa podkreśla, że wszystkie teksty Zeszytu w kratkę to „przede wszystkim poezja”, nigdy nie przesłodzona, cechująca się ujmującą serdecznością i proponująca wychowanie dziecka poprzez wyrabianie „czynnej postawy wobec świata”. Autor doskonale wyczuwa konkret – pisze Hennelowa –zna dobrze przyrodę, patrzy na świat okiem malarza, odwołuje się także do realiów z zakresu techniki. W tej książce nie ma dwu światów – szkolnego i własnego – a tylko jeden: spójny i dobry, w którym mieszka Bóg. Punktem wyjścia dla pisarza okazuje się Ewangelia, a w niektórych tekstach napotykamy uderzające trafnością analizy semantyczne (np. słowa „bliźni”)[4]. Dokonuje się tez sakralizacja tego wszystkiego, co dziecinne i własne, ale w taki sposób, że i czytelnik dorosły uczestniczy w misterium.
Sześć lat później J. Hennelowa przypomina, że niektóre teksty ks. Twardowskiego przyjmowano w środowiskach kościelnych ze „zgorszeniem”, ponieważ w taki sposób – żartobliwy i wdzięczny zarazem – nikt dotąd nie prowadził katechez. Ale mimo zastrzeżeń, i obaw, także wewnątrz obozu kościelnego, Zeszyt w kratkę stał się największym sukcesem wydawniczym „Znaku” w 1973r.
[...]pisanie o dzieciństwie na swój sposób ks. Twardowskiego odmładza, bo sam przecież wszedł w wiek średni i tylko dzięki katechezom wraca teraz do wczesnych lat życia.[...]
Adresatem książki nie są wyłącznie dzieci, ale – jak dzieje się w przypadku najwybitniejszych utworów tego typu- Zeszyt może być czytany z pożytkiem, a nawet podziwem, przez dorosłych czytelników. Już pojawienie się podwójnego adresata świadczy, o nieprzeciętnej randze książki. Przypomnijmy, że i Bruno Schulz planował kiedyś napisanie podobnego utworu, niby to przeznaczonego dla młodzieży, ale kryjącego w sobie istotne wartości psychologiczne, zrozumiałe w pełni tylko dla odbiorcy dojrzałego, mającego za sobą liczne doświadczenia egzystencjalne i estetyczne.
Dla Twardowskiego obecność Boga jest [...] swego rodzaju „oczywistością, która przenika wszystko”. W świecie wyobraźni dziecięcej występują obok siebie różne rzeczy i zjawiska, ale to nie wprowadza do narracji dysonansu. Dodajmy: o podobnym mechanizmie „zestawiania” fenomenów odległych i nieprzystawalnych pisze celnie Jean Piaget, jako o istotnym wyróżniku myślenia dziecięcego, które – w tym zakresie – zbliża się wyraźnie do mechanizmów rządzących wyobraźnią poetycką, chętnie, jak u Twardowskiego, pożytkującą motywy kontrastowe albo wręcz się wykluczające (oksymoron dla dziecka może być czymś „naturalnym”, dopiero dla dorosłego poety staje się „figura stylistyczną...”). Ciekawe, że awangardowe kierunki poezji współczesnej tego rodzaju metafory „zaskakujące” uważają za celny środek artystyczny. Dzięki dadaizmowi znacznie poszerzyło się instrumentarium poetyckie.
Słowem[...] w Zeszycie w kratkę mamy do czynienia z osobliwą „syntezą religijną”.[...] Twardowski osiąga w Zeszycie cel komunikacyjny o nieprzeciętnym znaczeniu. Proponuje bowiem poeta tryb lektury „nabożnej”, a w szczególny sposób skupionej i niespiesznej, lektury więc, by tak rzec, psychocentrycznej, do jakiej zawsze zachęcali Ojcowie Kościoła (np. św. Hieronim, św. Augustyn) czy wypróbowani mistrzowie życia wewnętrznego (Tomasz z Kempis, św. Franciszek Salezy).
Zasadniczą sprawa dla poety jest „odniesienie do żywego Chrystusa, obecnego wśród nas”. Twardowski czyta bowiem Ewangelię jako pewną „jednoczesność”, w której przenikają się różne czasy, nie ma przeszłości i przyszłości, a tylko teraźniejszość wieczna, w której zdziwienie od razu podprowadza ku Bogu.
I wreszcie obraz człowieka, wyłaniający się z próz Zeszytu w kratkę. Dla Twardowskiego[...] każdy nosi w sobie nieskończoność i ujawnia „zdolność do powrotu, czyli zdolność do dobroci”. W ten sposób chrześcijaństwo poety nabiera „ogromnego wymiaru”, a książka okazuje się od początku do końca dziełem poety.
Warto w tym miejscu przytoczyć świetną myśl z rozważań O niewiernym Tomku: „Nawrócić się – to na wszystko popatrzeć nagle inaczej”. Tkwi tu słowo „inaczej”, mające stary, jeszcze apostolski rodowód, oznaczające metanoię, przemianę duchową, daną darmo, za sprawa Ducha Świętego, a zmieniającą niemal całkowicie perspektywę postrzegania ludzkiego. Wielokrotnie poeta podkreśla, że wszystkie najważniejsze łaski otrzymujemy w istocie „bez pieniędzy” i, podobnie, dawać możemy nawet ze swego ubóstwa.
Zdumiewa tez Hennelowa, że kolejne lektury Zeszytu przynoszą coraz to nowe i coraz bogatsze doznania estetyczne czy duchowe, bo – przy całej swej dobroci i tolerancyjności –Twardowski stawia czytelnikowi wysokie wymagania, jak dawni pisarze ascetyczni. Choć nie wytycza sobie celów dydaktycznych, „przekazuje wzruszenie wiary” w sposób przejmujący, nakłaniający odbiorcę do rewizji swego życia.
W układzie tekstów swoiste miejsce zajmuje znakomite rozważanie Czternaście przystanków smutnych przed jednym wesołym[5], dostosowane do możliwości odbiorczych dziecka, zwięzłe i dosadne, wzorowane ściśle na układzie rzymskiej Drogi Krzyżowej, do której poeta dodaje „piętnasty przystanek”, poświęcony rozważaniu chwalebnej tajemnicy Zmartwychwstania Pańskiego. W ten sposób nabożeństwo pasyjne zyskuje coś z tej radości wiecznej, o jakiej mówił św. Franciszek z Asyżu. We współcześnie pisanych Drogach Krzyżowych Stacji Zmartwychwstania przeważnie nie spotykamy; ujęcie Twardowskiego nawiązuje zatem wprost do interpretacji z wieków średnich, gdzie relacje z 24. dni chwalebnych stanowią istotny składnik Dobrej Nowiny.
Narrację Najnowszego zeszytu w kratkę otwiera rozważanie O znaku krzyża, a więc przywołany zostaje gest elementarny, poprzedzający pobożną lekturę albo mszę świętą. Wprowadzony jest przejrzysty układ rozdziałów wedle porządku roku liturgicznego, wyróżniając przynajmniej dwie kulminacje świąteczne (Adwent-Boże Narodzenie oraz Wielki Post-Wielkanoc) i kilkadziesiąt czytań na Okres zwykły. Widać więc związki z obrzędowością rzymskokatolicką. Co więcej, „akcja” rozważań toczy się wokół warszawskiego kościoła SS. Wizytek, w którym poeta naucza dzieci, odprawia msze świętą, uczestniczy w procesji, głosi kazania.
Wiersze wplecione do próz dla dzieci, funkcjonują samodzielnie, w obrębie tomów poetyckich, adresowanych już do czytelnika dorosłego, co zdaje się wskazywać na płynność granic między twórczością dla dzieci i dla dorosłych.
W spisie treści przeważają tytuły staroświeckie, ulubione w starożytności chrześcijańskiej i średniowieczu, do dziś występujące w traktatach religijnych, pisanych prozą dla pouczenie i medytacji: O trzech Królach, O porządku, O ukrytym Jezusie, O dobrym pasterzu). Tego rodzaju schemat tytułu często stosowali poeci oświecenia i preromantyzmu, czytywani przez Twardowkiego. W tytułach utworów zaznacza się osobliwość tematycznego ujęcia. Są to albo niespodziewane motywy, rzadko dotykane w piśmiennictwie teologicznym ( O oczach Matki Bożej, O jedzeniu, O jednym ziarnie), albo ujęcia żartobliwe, odchodzące od stylu wysokiego (O pannie Jairównie i tatusiach; O owocu i liście stokrotnym; O księżach i słoneczniku, O niewiernym Tomku). W ten sposób już w samych tytułach Twardowski sygnalizuje modyfikację ujęcia, konieczne, aby zainteresować dziecko.
Twardowski sens ewangeliczny stawia w centrum swego myślenia, nawet jeśli na pozór rozważanie dotyczy tylko semantyki słowa „niebieski” jak w cytowanej wypowiedzi:
>>Popatrzcie na ptaki niebieskie, spojrzyjcie na lilie polne<<. Pan Jezus rozkazał przypatrywać się niebieskim ptakom i kwiatom. Co to znaczy?/ Czy to znaczy, że mamy przypatrywać się ptakom niebieskiego koloru? Takim ptakom, które wyglądają, jakby się wykąpały w niebieskim atramencie do złotych piór? (O ptakach niebieskich)
Poeta o malarskim oku, wrażliwy na barwę lokalną, i zawsze osadzający desygnat w realiach dostępnych dla każdego. „Niebieski atrament” do „piór wiecznych” można kupić w każdym sklepie papierniczym. Tutaj zostaje przez poetę wprowadzona drobna i jakże obrazowa innowacja, z materiału codziennej obserwacji: „złote pióro” wykapane w „niebieskim atramencie”. Mamy i czynności zrozumiałą dla dziecka, i doskonały kontrast barw, gdzie złotość uwydatniona zostaje przez granat, szlachetny metal błyszczy w ciemnej cieczy. Przyroda w wierszach X wyłania się na plan pierwszy, postrzegana jest w drobnych, ale niezmiernie barwnych szczegółach. Tylko w rozważaniach O ptakach niebieskich znajdujemy kilka gatunków ptaków, opisanych dokładniej, dalszych kilka wymienionych z nazwy. W innym miejscu sztuka etycznego postrzegania wyrażona zostaje w pytaniu, kierowanym do dziecka i związanym od razu z praktyczna rada ornitologa na czas zimowy:
Wszystko widzisz, a może tego wróbla nie dostrzegasz? Trzeba mu rzucić cos do jedzenia. Podobno nie można rzucać zziębniętych kawałków chleba, bo mogą zaszkodzić. Rzuca się ziarenka kaszy, zawsze ciepłe. (O oczach Matki Bożej).
Dla żartu poeta wprowadza do narracji prozatorskiej wewnętrzne rymy, wzmacniające rytmizację, jak to się spotyka w mówionych baśniach ludowych. Oto próbka pytań i odpowiedzi, układanych wedle zasad retoryki katechetycznej:
Czy kurka biegnie w stronę nieba?
Nasza kurka, która nie schodzi z podwórka, jest praprawnuczką dzikiej babci, która w Indiach unosiła się nad zbożem. Czasami jeszcze wskoczy na wyższą grzędę w kurniku, na ramię gosposi, na studnię. Praprawnuczka wskakuje na płot, bo jej się przypomina praprababci podniebny lot. Chciałaby jeszcze lecieć w stronę nieba. Czy wiesz, że rasowa polska kura ma zielone nogi? Zielononóżka. (O ptakach niebieskich)
Wzorcowym przykładem przejścia od prozy, zdarzenia przedstawionego w narracji, do poezji może być tekst O Trzech Królach. Rozmowa z chora dziewczynką, wspólne ustawianie szopki wycinanej z kartonu i przy tym komentarz, uwidaczniający zmysł humoru: „Zacząłem pomagać przy ustawianiu, ale myliłem się, wciąż jakiś osioł chciał przejść przez królewską furtkę i wciąż jakiś król czekał w kolejce z osłami”. Następnie kilka zdań na temat rzadkiego w Polsce kultu Trzech Króli. I wreszcie jawna zapowiedź narratora: „Teraz podam trzy wiersze. Dla każdego z Trzech Królów po jednym”. Co ciekawe, wszystkie trzy wiersze dedykowane Mędrcom nawiązują do modlitw dobrze znanych dziecku, np. Aniele Boży, ale wprowadzono już prośby całkiem codzienne i współczesne:
Wiersz do pierwszego Króla
Królu, coś przywiózł złoto dla Jezusa i Najświętszej Matki,/gdy mojej mamusi zabraknie na wydatki,/o, Betlejemski Królu mój,/z pieniądzem przy nas zawsze stój.
Wiersz do drugiego Króla
Królu żywica pachnący,/przed Bogiem plackiem leżący,/niech płonę święty, gorący.
Ukryta wskazówka dotycząca życia wewnętrznego, w ostatnim cytacie, daleko przekracza pojemność psychiczna dziecka. Oto jeden z przykładów podwójnego adresowania tekstów: tym razem chodzi o żarliwość religijną, rzadką chyba wśród dzieci, częściej spotykaną już w dojrzałym życiu wewnętrznym. Dydaktyczny cel opowiastki O Trzech Królach ujawnia się natychmiast, w formie pytania „O co mamy się modlić”?- stawianego po każdym wierszu. Przytoczenie zostaje więc zinterpretowane w sposób ograniczony, typowo katechetyczny, ale, dla czytelnika dorosłego, otwiera się równocześnie horyzont znacznie szerszy, gdzie już nie „przeszkadza” odautorska sugestia wyjaśniająca.
Z historyjki O niewiernym Tomku wydobyć możemy pewne wyznanie o szczególnym znaczeniu dla warsztatu i wyobraźni poety, stanowiące zarazem wyjaśnienie tytułu książki. Twardowski od lat młodości zbiera zdjęcia osób bliższych i dalszych, chętnie przegląda albumy rodzinne, a podobizny niektórych przyjaciół bądź znajomych zawiesza na makatce, aby mieć czyjąś twarz w zasięgu wzroku i pamięci, by ofiarować czyjś los w czasie modlitwy. Podobizna na zdjęciu zdaje się przywracać Twardowskiemu cielesność bliskich osób, ujawnia czyjąś duchowość, stanowić się zdaje „syntezę” osoby:
W moim mieszkaniu na ścianie wisi fotografia. Fotografia dziewczynki pod szkłem w cienkiej ramce. Dziewczynka pisała pamiętnik w podwójnym zeszycie w kratkę, oprawionym w szary papier. Pisała, że do Komunii Świętej często przystępuje, ale rodzice jej nie wierzą w Pana Jezusa. Do kościoła nie chodzą. Kiedyś pozwoliła im przeczytać pamiętnik. Dotknęli podwójnego zeszytu w kratkę, oprawionego w szary papier, tak jak Tomasz dotknął ran Pana Jezusa. Zaczęli czytać, mówiąc: jakie to dziecko było samotne w naszym domu...Czytali i uwierzyli. (O niewiernym Tomku)
III. Który stwarzasz jagody[6], Kraków 1990;
Podstawą sporządzenia były wszystkie wydane dotąd tomiki Autora. Kolejność wierszy w wyborze odpowiada ich układowi w obrębie tomów, z których pochodzą. Wiersze publikowane kolejno w kilku tomach umieszczono tu w tomie, w którym pojawiły się po raz pierwszy. Uwzględniono zarazem późniejsze drobne korekty odautorskie. Wydanie drugie Który stwarzasz jagody (1988) zostało rozszerzone o 27 wierszy z tomiku Na osiołku oraz o kilkanaście wierszy nowszych. Ponieważ nigdzie nie udało mi się znaleźć opracowania tego tomu, posłużę się książką M. Karwali Metafizyka oczywistości. O poezji ks. Jana Twardowskiego. Ograniczę się do wyszczególnienia charakterystycznych cech poezji księdza T.
Cechy poezji Jana Twardowskiego:
· najczęściej mówi się, że jest to poezja franciszkańska, głosząca, iż miłość do świata objawia się miłością do wszystkich stworzeń boskich, każdego należy traktować z miłością i szacunkiem;
· jest to także poezja prosta, nieoperująca głęboką metaforyką, niesięgająca po skomplikowane środki poetyckie; prostota jest tu sposobem opisywania świata;
· świat jawi się, zgodnie z Biblią, jako twór Boga, ale nie jest on idealny, bo człowiek nie żyje zgodnie z przykazaniami boskimi;
· często porusza Twardowski tematy związane z miłością, przyjaźnią, bliskością, radością życia, pogodą ducha, koniecznością pogodzenia się z nieuchronnością śmierci;
· często również korzysta z modlitw i zwraca się do określonych świętych; konstrukcje litanijne;
· religijność, antypatetyczność, ks. Jan Twardowski nazwany jest "kapłanem - poet...
japonka606