MARIAN ZG�RNIAK 1914�1918 MARIAN ZG�RNIAK 1914�1918 STUDIA I SZKICE Z DZIEJ�W I WOJNY �WIATOWEJ Wydawnictwo Literackie ) Copyright by Wydawnictwo Literackie, Krak�w 1987 WST�P i�vill8lt Inwentarza ISBN 83-08-01549-2 Pierwsza wojna �wiatowa wstrz�sn�a dotychczasow� struktur� i porz�dkiem Europy, a nawet ca�ego �wiata, spowodowa�a g��bokie przeobra�enia polityczne i ustrojowe na znacznych obszarach globu, dla wielu kraj�w, zw�aszcza gospodarczo rozwini�tych, zako�czy�a d�ugo p�niej wspominan� belle epoque przesz�o 40-letniego pokoju, post�pu oraz wzrastaj�cego dobrobytu. Najwi�ksza z dotychczasowych wojen, kt�ra przerwa�a �ycie blisko 10 milion�w �o�nierzy oraz trudnej do ustalenia liczby ludno�ci cywilnej, zmar�ej na skutek dzia�a� wojennych, g�odu i epidemii, zaostrzy�a narastaj�ce od dziesi�cioleci konflikty klasowe i narodowe, doprowadzi�a do obalenia trzech, zwi�zanych niegdy� ze sob� ��wi�tym przymierzem", a obecnie sk��conych starych dynastii Habsburg�w, Hohenzollern�w i Romanow�w. Po�rednim i bezpo�rednim skutkiem wojny by�o te� zwyci�stwo bolszewickiej rewolucji i powstanie pierwszego w �wiecie pa�stwa socjalistycznego na obszarach by�ego carskiego imperium. Pierwsza wojna �wiatowa odegra�a r�wnie� ogromn� rol� w dziejach Polski. W ci�gu wielu miesi�cy przez jej terytorium przetacza� si� front wschodni, a zaci�te walki zniszczy�y kraj, powoduj�c straty materialne oceniane na ogromn� sum� 75 miliard�w z�otych frank�w. Polacy brali czynny udzia� w wojnie w ramach armii trzech mocarstw rozbiorowych, trac�c na wszystkich frontach oko�o pi�ciuset tysi�cy ludzi. Ponadto polskie formacje ochotnicze wyst�powa�y zar�wno po stronie pa�stw centralnych, jak i koalicji. Pierwsza wojna �wiatowa, obalaj�c trzy zaborcze monarchie, przynios�a wreszcie Polsce utracon� przed 123 laty niepodleg�o��, a koniec zmaga� wojennych oznacza� pocz�tek II Rzeczypospolitej. Wymienione wy�ej przyczyny stanowi� wystarczaj�cy pow�d, aby okres 1914�1918 sta� si� przedmiotem specjalnego zainteresowania historiografii. W licznych krajach, podobnie jak i w Polsce w latach dwudziestych i trzydziestych ukaza�o si� drukiem wiele pami�tnik�w i wspomnie� polityk�w, m��w stanu oraz dow�dc�w wojskowych. Opublikowano znaczne ilo�ci dokument�w, opracowa� naukowych i wydawnictw publicystycznych. Po 1945 r. najnowsze wypadki wypar�y jednak problematyk� I wojny �wiatowej z historiografii i dopiero po pewnym czasie zacz�a ona znowu wraca� na jej karty. Publikowana obecnie ksi��ka nie stanowi pe�nej historii wielkiej wojny, zawiera tylko kilka studi�w i szkic�w po�wi�conych militarnym i politycznym wydarzeniom mi�dzynarodowym, jak te� r�nym aspektom sprawy polskiej w latach 1914�1918. I. GENEZA WIELKIEJ WOJNY �wier�wiecze poprzedzaj�ce wybuch pierwszej wojny �wiatowej przynios�o ogromne przeobra�enia w �yciu gospodarczym i politycznym �wiata. Wynalazki u�atwiaj�ce wykorzystanie nowych rodzaj�w energii, usprawniaj�ce transport, telekomunikacj� i wszelkie dziedziny �ycia spowodowa�y powstanie nowych ga��zi przemys�u oraz znacznie przyspieszy�y wytwarzanie d�br zar�wno przemys�owych, jak i rolniczych. Rozw�j produkcji i transportu umo�liwia� powstanie og�lno�wiatowego rynku wymiany i eksploatacj� surowc�w, r�wnie� w krajach le��cych z dala od g��wnych centr�w �ycia gospodarczego. Wzros�o zainteresowanie nawet odleg�ymi rynkami zbytu na produkowane masowo towary. Konieczna dla realizacji wielkich przedsi�wzi�� gospodarczych koncentracja �rodk�w doprowadzi�a do powstania kapita�u finansowego i wielkich korporacji przemys�owo-fmansowych, rywalizuj�cych ze sob� o wp�ywy w r�nych cz�ciach �wiata. Rozw�j ten by� nier�wnomierny. Wcze�niej rozwini�te pot�gi, jak Wielka Brytania, Francja, Holandia i Belgia, r�wnie� modernizowa�y sw�j przemys� i powi�ksza�y produkcj�, jednak wobec ni�szych jej koszt�w za granic� w coraz wi�kszej mierze eksportowa�y kapita� do innych kraj�w, czerpi�c dochody rentier-skie z owych zagranicznych inwestycji. Wielka Brytania, kt�ra w pierwszej po�owie XIX w. wytwarza�a przesz�o po�ow� ca�ej �wiatowej produkcji d�br przemys�owych, zosta�a w tym zakresie wyprzedzona najpierw przez Stany Zjednoczone Ameryki P�no- cnej, a nast�pnie przez Niemcy. O ile przemys� USA produkowa� g��wnie na rynek wewn�trzny i w pocz�tkach XX w. w stosunkowo nieznacznym tylko stopniu uczestniczy� w obrotach handlu �wiatowego, o tyle towary niemieckie zacz�y wdziera� si� wkr�tce na rynki opanowane dot�d przez przemys� brytyjski i skutecznie z nim konkurowa�. Tak�e przemys� francuski coraz bardziej cierpia� na skutek konkurencji niemieckiej. W obronie rodzimej produkcji na prze�omie stuleci zacz�to odchodzi� od liberalizmu gospodarczego na rzecz polityki pro-tekcjonistycznej, sztucznie utrudniaj�cej obc� ekspansj� gospodarcz� wysokimi barierami celnymi'. Protekcjonizm gospodarczy spowodowa�, �e pa�stwa szybko rozwijaj�ce si� d��y�y do nowego politycznego podzia�u �wiata, kt�ry umo�liwi�by im poszerzenie w�asnych wy��cznie dr�g wp�yw�w gospodarczych. Poniewa� kraje gospodarczo zacofane wchodzi�y ju� przewa�nie w sk�ad imperi�w kolonialnych pa�stw europejskich, ekspansja Niemiec, J USA i Japonii kierowa�a si� w stron� formalnie jeszcze niepodleg�ych, ale s�abiej rozwini�tych kraj�w Azji i pa�stw Ameryki �aci�skiej, kt�re wcze�niej uniezale�ni�y si� od Hiszpanii i Portugalii. Niemcy, posiadaj�ce tylko stosunkowo niewielkie kolonie w Afryce i na Dalekim Wschodzie, usi�owa�y podporz�dkowa� sobie gospodarczo Europ� �rodkow� i Wschodni�, poprzez Austro-W�gry i Ba�kany si�gn�� do Turcji i �wiata arabskiego, stworzy� � je�li nie w spos�b pokojowy, to militarny na gruzach carskiego imperium Romanow�w � gospodarczy organizm �Mit-teleuropy". Podj�ty w latach dziewi��dziesi�tych XIX wieku ruch wszechniemiecki mia� uaktywni� pozostaj�c� poza wschodni� granic� Rzeszy mniejszo�� germa�sk� i wci�gn�� j� do dalekosi�nych plan�w utworzenia zdominowanej przez Niemcy Europy �rodkowo-Wschodniej. Niemieckiej ekspansji na wsch�d i po�udniowy wsch�d nie sprzyja�o post�puj�ce odradzanie si� �wiadomo�ci narodowej narod�w s�owia�skich, zar�wno w Pozna�skiem i na �l�sku, a wi�c w granicach Rzeszy, jak i w pa�stwie Habsburg�w oraz w resztkach > posiad�o�ci tureckich na Ba�kanach. Powoli zaczyna�o si� r�wnie� modernizowa� cesarstwo rosyjskie, prze�ywaj�ce w pocz�tkach 8 XX w. znaczne o�ywienie gospodarcze, co umo�liwia�o podj�cie przez carat ekspansji politycznej. Po kl�sce w Mand�urii w 1905 r. ekspansja ta ponownie skierowa�a si� w stron� P�wyspu Ba�ka�skiego i cie�nin czarnomorskich, zderzaj�c si� na tym obszarze z interesami Austro-W�gier i sprzymierzonych z nimi Niemiec. Rosja popiera�a antytureck� polityk� m�odych pa�stw ba�ka�skich, staraj�c si� jej nada� tak�e antyaustriacki kierunek. Popiera�a r�wnie� od�rodkowe d��enia S�owian zamieszkuj�cych kraje monarchii habsburskiej. W zwi�zku z tym wojn� z Rosj� i lansowanym przez ni� panslawizmem uwa�ano w Niemczech i Austro-W�grzech za nieuchronn�, a cesarz Wilhelm II stwierdza�, �e �Endkampf der Slaven und Germanen" staje si� dziejow� konieczno�ci�1. Podobnie my�lano w latach 1908�1914 r�wnie� w ko�ach kierowniczych cesarstwa rosyjskiego, spodziewano si� mi�dzy innymi w rozszerzaniu wp�yw�w zewn�trznych znale�� lekarstwo na ujawnione w latach 1904�1905 z tak� si�� wewn�trzne zagro�enie rewolucyjne. Zgodnie z uznawanymi powszechnie na prze�omie XIX i XX w. teoriami Mahana i Colomba2 podstaw� mocarstwowo�ci mia�a by� silna flota wojenna, mog�ca zabezpieczy� interesy pa�stwa w r�nych punktach globu. Co najmniej od 200 lat podobne pogl�dy reprezentowali Anglicy i pilnie strzegli swej przewagi na morzu, stanowi�cej podstaw� ogromnego imperium brytyjskiego. Wed�ug powszechnie przyj�tego nad Tamiz� pogl�du flota brytyjska winna co najmniej dwukrotnie przewy�sza� po��czone si�y dw�ch najsilniejszych poza brytyjsk� flot �wiata (two powers standard). W ko�cu XIX w. W. Brytania nie tylko utraci�a pierwsze miejsce w produkcji przemys�owej, lecz tak�e jej pot�ga morska zosta�a zagro�ona przez zbrojenia morskie USA i Niemiec. Zw�aszcza niemiecki program rozbudowy floty wojennej (l Flottengesetz z 1898 r.) budzi� zaniepokojenie Wielkiej Brytanii, zagro�onej ju� konkurencj� niemieckiego przemys�u. Rozpocz�� si� wy�cig zbroje� na morzu, a po za�amaniu si� ekspansji rosyjskiej na Dalekim Wschodzie W. Brytania zbli�y�a si� do zwi�zanych ju� ze sob� sojuszem Francji i Rosji, podejmuj�c polityk� izolowania i okr��enia Niemiec. SOJUSZE WOJSKOWE W EUROPIE 1914 R. I PLANY STRON WALCZ�CYCH Obja�nienie znak�w: I. Belgia; 2. Holandia; 3. Norwegia; 4. Szwajcaria; 5. Czarnog�ra (l�!4i; 6. Albania; 7. Pa�stwa centralne i ich sojusznicy; H. Pa�stwa Hntenty i ich sojusznicy (z dat� przyst�pienia do sojuszu); 4, Pa�stwa neutralne; 10. G��wne magistrale kolejowe pa�stw centralnych o znaczeniu strategicznym; planowane kierunki d/ia�a� w pierw szei i drugiej fazie: 11 � pa�stw centralnych i ich sojusznik�w; 12 � pa�stw I-ntenty oraz ich soju.s/nikow. Po zwyci�stwie Prus nad Francj� i pokoju frankfurckim w 1871 r. Pary� d��y� do rewan�u i odzyskania utraconych prowincji Alzacji i Lotaryngii. Przez blisko 20 lat udawa�o si� Bismarckowi utrzymywa� pokonanych w izolacji na arenie mi�dzynarodowej i skutecznie odsuwa� od Niemiec �cauchemar de coalition". W 1873 r. ��elazny kanclerz" doprowadzi� do przed�u�anego kilkakrotnie �sojuszu trzech cesarzy" � Niemiec, Austrii i Rosji. W 1879 r. zawar� tajne przymierze z Austro-W�grami, rozbudowuj�c je w 1882 r. w tr�jprzymierze niemiecko-austriacko- -w�oskie, poszerzone w 1883 r. o sojusz z Rumuni�. Pomimo i� na kongresie berli�skim 1878 r. Niemcy pozbawi�y Rosj� owoc�w zwyci�stwa nad Turcj� i skutecznie zahamowa�y ekspansj� rosyjsk� na Ba�kanach, jeszcze przez ponad 10 lat udawa�o si� dyplomacji niemieckiej nie dopu�ci� do zbli�enia francusko- -rosyjskiego. Dopiero po zdymisjonowaniu Bismarcka przez m�odego cesarza Wilhelma II, kt�ry podejmuj�c �Weltpolitik" � �wiatow� ekspansj� Niemiec � przesta� liczy� si� z gro�b� izolacji ...
kandr