! Świechowski Z., Wczesne budownictwo ceglane w Polsce, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, t. 10, Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu, t. 1, 1961, s. 83-124.
1. Zasięg terytorialny
Zasięg wczesnego budownictwa ceglanego pokrywa się z zasięgiem architektury romańskiej stanowi bowiem jej część. Granicę wschodnią stanowi Wisła i Dunajec.
Najwięcej zabytków jest na Śląsku i w Małopolsce, w Wielkopolsce ok.10 zabytków, pojedyncze obiekty w obrębie ziemi sieradzko-łęczyckiej i Mazowsza(Strońsk, Sieradz, Czerwińsk) oraz na Pomorzu gdzie do XIII w. dominuje granit (pierwszymi budowlami ceglanymi są tu bud. w Kołbaczu, Oliwie, Kamieniu).
2. Ramy chronologiczne
Rozróżnić trzeba pojęcie ceramiki budowlanej, którą są ozdobne płyty posadzkowe, okładziny idt.(w Polsce od Xw.-Trzemeszno, Gniezno, Inowłódz...) i pojęcie cegły właściwej jako podstawowego elementu konstrukcyjnego.
Budowle o ceglanych konstrukcjach w Polsce pojawiają się w końcu 1 ćwierci XIII w. Są to budowle ceglane lub kamienno-ceglane.
· k. Św. Jakuba w Sandomierzu
· k. Dominikanów w Krakowie
· k. Cystersów w Sulejowie
· k. w Kościelcu Pińczowskim
· k. w Strzelnie (k. XIIw.)
· absyda k. św. Leonarda w Lubiniu
3. Odmiany konstrukcji muru
I. cegła stanowi zewnętrzne i wewnętrzne oblicowanie, we wnętrzu gruz ceglany i małe kamienie zalane zaprawą wapienną np.
· k. franciszkanów w Zawichoście
· k. św. Jerzego w Kołkowie
II. mur stanowi strukturę jednorodną- ceglaną (wnętrze i lico jednorodnie z cegieł, w partiach licowych cegła lepiej wypalona)np.
· mury zamku legnickiego(1 poł. XIIIw.)
W pierwszym i drugim przypadku lico z wnętrzem wiążą główki sięgające w głąb.
4.Układ cegieł
→ wedyjski - zmienny rytm 2 wozówek i 1 główki, nazwa wprowadzona w XVII w. W Meklemburgii- terminologia niemiecka; czasem układ 3 wozówek zamiast 2 dla oszczędności materiału; trwa do ½ XIV w., na Pomorzu dłużej;
→ jodełkowy- rzym. opus spicatum; w Europie Płn. głównie jako ozdoba np. szczyty, w Lombardii stosowany także w partiach nośnych murów jako wypełnienie;
· k. cysterski w Oliwie
· dzwonnica kolegiaty wiślickiej- górne partie muru(XIVw.)
5. Format
• cegła longobardzka: z wałków gliny bez określonego formatu
• cegła wczesnośredniowieczna: formy drewniane(gł. budownictwo płn.)
Cegły lepiej wypalane były mniejsze a gorzej większe.
· XIII w.: dł. 24-26cm
szrokość:12-13cm
wys. 7,5-9cm
Większość odchyleń od tej normy przypada na kościoły klasztorne, tam stosowano cegłę większych rozmiarów np. cystersi ( cegła cysterska zwana cegłą św. Bernarda; dł.= stopa=ok.30cm), Popiera to tezę Neumanna o „klasztornym formacie cegieł”.
· XIII w. –K. XIIIw.:
Powiększanie się formatu cegieł, np. Kołbacz (1210r. dł. cegły 26cm, potem 28-29 cm) tak samo było w obiektach w Mogilnie i Sandomierzu
· K. XIII w. cegła ma 30 cm dł, 10 cm wys. (k. w Gryfinie, Pyrzycach)
Kościół dominikanów w Poznaniu - w partiach eksponowanych duża cegła miała nadać charakter monumentalności (32x20,5x13)
6. Obróbka lica cegły
Wczesne budowle ceglane(XII, XIII w.) posiadają urozmaicą powierzchnię licowa cegły (później lico cegły było wyrównywane) na wzór obróbki kamienia (Stiehl)
Lico cegły zdobiły: rowki równoległe, ukośne, inne układy ornamentalne nanoszone przed wypałem (kolegiata w Głogowie, kształtki przy profilu k. w Sandomierzu) lub po wypale (Mogiła). Takie opracowanie występuje tylko do 3 ćw. XIII w.
Występują też znaki naśladujące prawdo podobnie znaki kamieniarskie. Pojawiają się w ościeżach portali(k. św. Jakuba w Sandomierzu). Świechowski uważa że nie są to stemple wytłaczane w miękkiej glinie tak jak cegielnictwie saskim i ruskim. Znaki te wg . niego były ryte i dowodzą iż na początku cegielnictwa polskiego istniała organizacja pracy i szkolenie jak w przypadku kamieniarstwa. Znaki związane były pp z osobą ceglarza. Innymi sposobami znakowania były stemple, otworki wykonane drewienkiem lub paznokciem.
7. Konstrukcyjne elementy ceglane
→ kolumny (ceglane trzony kolumn) i półkolumny: kolegiata w Głogowie, Kołbacz, Mogiła, głowice kolumn często wykonywane z kamienia organicznego lub z ceglanych kształtek lub kształtowane z „trapezu” stworzonego z suszonych i spojonych zaprawa cegieł,
→ ościeża okienne (klińce tworzą półkola luków a na zewnątrz biegnie drugie półkole z cegieł giętych)
k. Norbertanek w Krakowie, k. w Chlewiskach, k. w Kołbaczu, k. w Sandomierzu (tu dekoracja oryginalna)
- fryzy podokapowe np. z elementami przenikających się kół (Kołbacz, Oliwa, Trzebnica, Mogiła),
- fryzy z arkadek przenikających się (nawiązanie do arch, kamiennej),
- podkreślony biało-żołtym tynkiem, np. Głogów),
- fryzy „kratkowe”np. Tymowa, Sławków, Rudy Ślaskie,
wyjątkowe dekoracje: - Kościół dominikański w Sandomierzu,
- Kościół św. Jana w Szczecinie- figuralna plastyka wsporników prezbiterium
8. Szkliwo, wykończenie polichromiczne i spoiny:
Szkliwo barwne - w XIII w. żółtobrązowe, polewano szkliwem elementy ozdobne, łuki okienne, kształtki portalowe i el. konstrukcyjne, partie ścian np. pasy horyzontalne (Oliwa, Sandomierz).
Malowane były spoiny na biało i obwodzone ciemnym konturem, cegły na czerwono, czasem malowanie nie zgodne było z rzeczywistym podziałem muru (katedra we Wrocławiu, Rudy Racibirskie).
9. Genealogia wczesnej architektury ceglanej w Polsce
Wpływy włoskie- płn.włoskie (Quast, Otto Stiehl)- Longobardia lub wpływy Meklemburgii.
Budowle kręgu pomorskiego(Oliwa, Kamień, Kołbacz) związek z budownictwem Meklemburgii i Danii (program architektoniczny, forma, technika).
Śląsk i Małopolska związki z budownictwem longobardzkim.
2
tellmemore