Bajkowy Jaś i Sobótka.pdf

Jan/Jón ważnym i zapomnianym bogiem słowiańskim?

W obrzędowości rodzimej pojęcia Nocy Świętojańskiej i Sobótki są znane doskonale do dziś. Czy

koniecznym jest zatem (niejako obowiązkowo) zastępowanie ich wschodniosłowiańskim pojeciem

Noc Kupały ? Co wiemy na pewno? Postać Kupały wiąże się jednoznacznie z wierzeniami

ukraińskimi, rosyjskimi i białoruskimi, w wierzeniach polskich na próżno szukać jej pierwotnych

śladów. Z kolei polski Jan/Jón zazwyczaj pomijany jest zupełnie jako chrześcijański święty. Jednak

w tym ostatnim przypadku zapominamy (w badaniach na gruncie bałto-słowiańskim) o łotewskim

bogu noszącym imię Jānis . A był to bóg czczony przy okazji Nocy Świętojańskiej zwanej tam Jani.

Poszczególni Bogowie politeistyczni znani są nieraz z dziesiątek, a nawet setek przypisywanych

imion. Czy w takim razie poszukiwanie teonimów tylko hipotetycznie pierwotnych zawsze ma

sens? A jeśli ten sam Młody Bóg u Słowian Zachodnich zwał się Jun lub Jón (od słowiańskiej

praformy junъ ), a u Słowian Wschodnich objawił się również jako Kupała? Co konkretnego

możemy powiedzieć na ten temat? Poniżej prezentujemy pierwszy głos w sprawie: artykuł

" Bajkowy Jaś " Grzegorza Niedzielskiego, autora " Mitologii Plemion Prapolskich " . Warto także

zajrzeć do bloga Taraki , gdzie Wojciech Jóźwiak również podejmuje poniższy temat.

Bajkowy Jaś

W słowiańskich bajkach magicznych, w tym oczywiście polskich, występuje nader często bohater o

imieniu Jaś (na Rusi – Iwan , od greckiej formy ωάννης). Zwykle jest on trzecim, najmłodszym

Ἰ

synem, któremu, w przeciwieństwie do swych starszych braci, udaje się dokonać trudnego zadania,

wyznaczonego przez ojca (ustrzeżenia złotych jabłek z cudownej jabłoni rosnącej w ogrodzie,

przyniesienie żywej wody z dalekiej krainy itp.). Sam bajkowy schemat jest bardzo dobrze znany,

jednak nikt chyba nie usiłował się przyjrzeć bliżej imieniu bohatera. Zwykle przyjmuje się, że

związane jest ono z wprowadzonym po chrystianizacji, biblijnego pochodzenia, Janem (hebr.

Jochanan ), oznaczającym „ Bóg jest łaskaw” . Taki pogląd może być jednak bardzo powierzchowny,

a miano bohatera wywodzić się od starszego, czysto słowiańskiego rdzenia.

Noc Świętojańska, obraz Henryka Siemiradzkiego (1880)

Niemniej, nie przeszkadza to w ujmowaniu go i rozpatrywaniu wraz ze św. Janem, czy św. Jónem,

jak go często zwano w formie gwarowej. Św. Jan / Jón , wnosząc z obrzędów letniego przesilenia,

zastąpił najwyraźniej dawne, rodzime bóstwo, najwyraźniej związane z wodami ziemskimi –

źródłami i strumieniami, nad którymi bardzo często umiejscawiano pierwsze kościoły pod jego

wezwaniem (tak było np. w Sandomierzu, gdzie nieistniejący już, pierwszy kościół na obecnym

Wzgórzu Świętojakubskim, wybudowano obok strumienia, nadając mu wezwanie św. Jana). Panem

ziemskich wód jest w wierzeniach ludowych Księżyc, co tłumaczyłoby nocny charakter obrzędu i

ewentualne, lunarne cechy akwatycznego, męskiego bóstwa. Najprawdopodobniej, jego podobnie

brzmiące imię nadawało się dobrze do zastąpienia go katolickim świętym, kojarzonym w folklorze

przede wszystkim z Janem Chrzcicielem, oczyszczającym z grzechów przez zanurzenie w wodach

Jordanu. Gwiazdą św. Jana zwie się w folklorze gwiazdę Altair w konstelacji Orła. Orzeł jest

ptakiem akwatycznym, łacińskie aquila „orzeł” pochodzi od tego samego rdzenia, co aqua -

„woda”, dosłownie jest więc „wodnym [ptakiem]”. Pojawia się również powszechnie w

hydronimiach, hetyckiej Haraš – hapaš - „Orzeł – potok”, celtyckiej Arlape , Erlaf , niemieckiej Aar ,

czeskiej Orlica , polskiej – Orla [1] . Niewątpliwie, potwierdza to związki z dawnym bogiem wód.

Tą samą konstelację Orła łączono w chrześcijaństwie z Janem Ewangelistą, mamy więc do

czynienia w tradycji ludowej z pomieszaniem i połączeniem obu świętych.

Współczesna inspiracja fotograficzna

Zbieżna sytuacja (z tradycją słowiańską) występuje w przypadku łotewskiego boga Janisa (o czym

więcej dalej) i bohatera magicznych bajek węgierskich, Jancziego . Prof. Wiesław Bator w Drzewie

sięgającym nieba zwrócił uwagę, że węgierskie zdrobnienia chrześcijańskiego imienia Jan – Jancsi,

Jani, mogły w samodzielny sposób funkcjonować jeszcze w okresie przedchrześcijańskim.

Przywódca buntu pogańskiego z XI wieku zwał się Jancsi Vata. Węgierski, bajkowy bohater Janczi,

ubogi, szlachetny młodzieniec, małżonek i towarzysz słonecznej Królowej Nimf, niezwykle dobrze

odpowiada naszemu Jasiowi, wyzwalającemu z podziemnego świata pannę (lub trzy panny) o

cechach solarnych i wenusjańskich. Sam Janczi posiada cechy lunarne, jest młodym Księżycem, a

zarazem młodym kowalem, co pozostaje kolejnym motywem obecnym w bajkach słowiańskich.

Imię Jancziego wywodzi się najprawdopodobniej od tureckiego jani , jeni – „młody”, któremu

odpowiada ugrofińskie ifju , znaczące to samo [2] .

Podobna sytuacja zachodzi najwyraźniej w przypadku słowiańskiego, bajkowego Jasia. Jest on

najmłodszym synem, a to wskazuje na powiązania z postulowaną przez Andrzeja Bańkowskiego,

autora Etymologicznego słownika języka polskiego, praformą junъ - „młody, w pełni sił, ściśle –

niestary”). I w tym przypadku można uwzględnić możliwość koneksji lunarnych, jako młodego

Księżyca – zwanego m.in. „młodym panem, młodzikiem, nowikiem”, w opozycji do starego –

wiotka [3] . Szczególnie, że junoch , w dawnej gwarze mazowieckiej, to „młodzieniec, kawaler”,

skąd imię Junoch i nazwa miejscowa Junochy na Mazowszu. Odpowiednio, junocha , to

„dziewczyna, panna”. To samo określenie junoch, w identycznym znaczeniu, istniało również w

staroczeskim. Inną formą junochy jest junosza - „nowożeniec, pan młody”. Bartosz Paprocki

komentuje: „ junosza po mazowiecku znaczy po naszemu pana młodego” . I w tym przypadku

istnieje forma imienia Junosza, herb Junosza i nazwa miejscowa Junoszyce. W staroruskim, junosza

znaczy zaś „młodzieniec, kawaler”, a więc ma znaczenie poszerzone, identyczne, co junoch .

Bajkowy Jaś, jako lunarny pan młody, pozostawałby więc w parze z kochanką – oblubienicą,

słoneczną, poranną Wenus. Na Litwie, kochankiem i porywaczem słonecznej bogini Saule był

przecież bóg księżyca Menulis. Od junъ wreszcie pochodzić może junak - „zuch, chwat, dzielny

wojak”, co na obszarze Polski jest jednak zapożyczeniem z serbskiej poezji ludowej. Aleksander

Brückner i Andrzej Bańkowski nie są zgodni w kwestii tego, czy należy termin ten wywodzić od

junъ. Bańkowski zaprzecza takiej możliwości, twierdząc, że junaka nie można objaśnić jako

derywatu od pierwotnego junъ, Brückner – przeciwnie.

Noc Świętojańska dzisiaj (TAK/Opole 2007)

Do tego samego rdzenia słowotwórczego nawiązuje jednak juniec , później joniec , czyli, na

Mazowszu i wschodniej Wielkopolsce „ wół młody, już dorosły, ale jeszcze nie przyuczony do

chodzenia w jarzmie” . I w tym przypadku spotyka się formy miejscowe Juniec, Juńczew, oraz

zdrobnienia juńczyk , jończyk . Wszystkie one pochodzą od wspomnianego już junъ - „młody”,

dopiero w późniejszym okresie wypartego na północy Słowiańszczyzny przez rdzeń moldъ, o

identycznym znaczeniu - „młody”. Co ciekawe, postać byka należy łączyć w pierwszej mierze z

postacią młodego księżyca, do którego sierpowatej formy nawiązuje swoimi rogami [4] . Obrzęd

składania w ofierze byka, którego krew zlewano do dziury wygrzebanej pod dębem, może mieć

swoją reminiscencję w bajkowym motywie wędrówki najmłodszego syna przez studnię lub inny

otwór w ziemi do podziemnej krainy, czyli zaświatów.

Korzeni wszystkich wymienionych imion i nazw należy szukać w praindoeuropejskim *youn-o-s ,

mającym swoje odbicia w litewskim jaunas , sanskryckim yuvan , łacińskim iuvenis i iunior , gockim

jungs , niemieckim jung , angielskim young , holenderskim jong , szwedzkim ung [5] . W folklorze

łotewskiem napotykamy Jānisa , bóstwo związane ze świętem Jāni – czyli letniego przesilenia.

Jānis , później utożsamiony ze św. Janem Chrzcicielem, przynosić ma według przekazów radość i

obfitość, jego siedzibą i miejscem gdzie się ukazuje jest drzewo, wysoka góra albo kamień. Walczy

z wilkami, a jego żona nosi na imię Mora [6] . Jest to zbieżne z ruskim określeniem bratków, Iwan-

da-Mar'ja również kojarzonych z mitem świętojańskim. Według innych przekazów, Janis jest

kochankiem Córki Słońca, z którą podróżuje w opowieściach rzeką. W przypadku Córki Słońca

chodzi być może o poranną Wenus, Gwiazdę Zaranną, gdyż wschód Słońca zwany jest u Łotyszy

Jan i [7] .

Jeśli więc, czytając stare bajki, napotkamy kiedyś baśniowego Jasia, to należy wziąć pod uwagę, że

reprezentuje on najprawdopodobniej jednego z dawnych bogów lub herosów. Być może trzeciego

syna, najmłodszego z całej grupy, skąd jego miano.

Grzegorz Niedzielski

(26.07.2011)

Tytułem uzupełnienia.

W naszych dalszych badaniach pojawia się podejrzenie jakiegoś stopnia jedności pomiędzy

sobótkowym Jónem/Jasiem, a gromowładnym Jessą (Yassa, Jesza, Jassa, Jasz to bóg

wzmiankowany między innymi przez Łukasza z Koźmina oraz Jana Długosza). Możliwe, że chodzi

tu o drugą lub młodzieńczą postać boga najwyższego: ma to odzwierciedlenie w wielu wierzeniach

europejskich (np. stary Odyn i jego hipostaza Odd, młode i stare oblicze rzymskiego Janusa czy

wschodniosłowiańskiego Jaryły). Polecamy nasz kolejny artykuł: Jassa - Niebiański Bóg Polan .

Przypisy:

[1] Kempiński A. M., Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Iskry, 2001, str. 329

[2] Bator W., Drzewo sięgające nieba. Szamanizm i dyfuzjonizm w węgierskiej baśni magicznej;

Nomos, Kraków; str. 126 - 127

[3] Bartmiński J. (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych. T. I*, Wydawnictwo UMCS,

Lublin 1996, str. 187

[4] Szyjewski A., Etnologia religii, Nomos, Kraków 2001, str. 448 - 449

[5] Wszystkie informacje etymologiczne i cytaty za: Bańkowski A. – Etymologiczny słownik języka

polskiego. Tom I, PIW, Warszawa 2000, str. 397

[6] Zubiński T., Słownik mitów i tradycji rodzimych narodów Estonii, Litwy i Łotwy, Starachowice

2010, str. 42

[7] http://pepe.blox.pl/2010/10/Brzmienie-Lotwy-czyli.html

Na koniec słowa pieśni ludowych kierowane do Jóna/Jana. Oto dwa doskonałe przykłady

muzyczne:

Oj ty Janie Sobótkowy / Żywiołak:

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: