23.11.2009.docx

HISTORIA SPOŁECZNA I POLITYCZNA EUROPY                                                                                     23.11.2009r
              Wykład VIII

EUROPA ŚREDNIOWIECZNA
Szereg spraw Europy X – XIV wieku jest bardzo skomplikowany.
Przez jakiś czas istniało Królestwo Burgundii, które obejmowało część Francji kawałki Szwajcarii i cześć Francji Pn i Belgii kawałek.
Szwajcaria do roku 1648 była częścią Rzeszy Niemieckiej. Po różnych walkach o niepodległość – kantonach szwajcarskich
1815 – Szwajcaria zapewniła sobie, że zarówno Niemcy i Francja uznały jej stałą neutralność
Na Bałkanach istniały różne państwa niepodległe, choć Bałkany podlegały Bizancjum bądź Wenecji. A potem całość Bałkanów(Chorwacja, Słowenia, Serbia, Bułgaria, Rumunia, Grecja) znalazły się na jakiś czas pod panowaniem tureckim

FRANCJA
Tu musimy się cofnąć do końca dynastii Karolingów. Do końca ich dynastii była państwem feudalnym.  Pod koniec dynastii Karolingów państwo było osłabione, bo ostatni władcy z Karolingów mieli pod sobą całą drabinę feudalnych wasali(wasale króla). Król nie mógł liczyć na swoich wasali, więc jego władza była dość słaba, kiedy wygaśli Karolingowie, na cześć tego południowa część dynastii zwana Francja Oxidentalis. W roku 1787 najważniejsi wasale królewscy zebrali się by wybrać nowego króla Francji. Na króla wybrali drugorzędnego ówcześnie jednego z feudali francuskich, który nazywał się hrabią Paryża – Hugon Capet. Capetyngowie to będzie nowa dynastia rządząca Francją. Na początku rządzili tylko małą częścią Paryża. Ta dynastia będzie panowała bez przerwy we Francji aż do rewolucji francuskiej. Wtedy ostatni z panujących Ludwik XVI zostanie ścięty przez rewolucję. Potem nastąpi okres rewolucyjno-napoleoński. Capetyngowie zwani później Burbonami będą panować od 1815 do 1830. Na tym zakończą się rządy wielkiej dynastii francuskiej.
Początkowo osłabiona władza królewska we Francji ma charakter elekcyjny – po śmierci każdego króla, następowały wybory jego następcy, ale Capetyngom udało się dość szybko, powiedzmy przez około dwa wieki, że naprzód zawsze wybierano najstarszego syna na króla Francji z tej samej dynastii i w końcu przyjęto, że Capetyngowie mają dziedziczność tronu francuskiego. Capetyngowie sformułowali zasadę, że korona francuska nigdy nie jest pozbawiona dziedzica – nie dopuszczenie do okresu bezkrólewia. We Francji była zapewniona ciągłość władzy, bo każda koronacja nowego króla francuskiego, która zawsze będzie się odbywać w katedrze Reims, nie zmieniła faktu, że po śmierci władcy następca tronu, dostaje koronę. Zapewnienie niczym niekrępowanego następstwa tronu we Francji w postaci dziedzicznej ogromnie z czasem umacnia władzę królewską we Francji. We Francji w ramach tego umocnienia dziedziczności tronu przyjęto zasadę, że tron dziedziczony się zawsze w linii męskiej, potem za tym poszła zasada niepodzielności państwa – czyli nie ma dzielenia państwa między synów jeśli jest ich więcej niż jeden – Lex Salica. Dynastia Capetyngów przez kilka wieków bardzo powoli będzie jednoczyć i mumifikować państwo francuskie mając szereg konkurentów w postaci wasali.
Po zakończeniu wojny 100-letniej od czasów Ludwika XI – początek II poł XV wieku można powiedzieć, że zasadnicze tereny francuskie zostały podporządkowane królom francuskim a rola tzw. wasali francuskich została zepchnięta w cień. Burgundia straciła swoje posiadłości.
Już na początku XIV za rządów Filipa Pięknego Francja wkroczyła w okres tzw. monarchii stanowej, gdzie rola państwa znacznie wzrosła, ale równocześnie przez kilka wieków u boku królów francuskich w miejsce roli wielkich feudałów pojawi się reprezentacja stanowa, po raz pierwszy zwołana w roku 1302. Ta reprezentacja stanowa nazywa się we Francji Stany Generalne. Będzie to reprezentacja społeczeństwa wobec króla złożona z 3 stanów:
1. Reprezentacja duchowieństwa
2. Reprezentacja feudalna, czyli arystokracja i szlachta
3. Reprezentacja trzeciego stanu królestwa – reprezentuje resztę kraju formalnie, a faktycznie reprezentuje mieszczaństwo, a formalnie także ludność wolno chłopską 
Te stany generalne będą się umacniać lub osłabiać, zależnie od tego czy dani władcy będą wyraźnie wzmacniali swoją władzę, czy będą następowały okresy osłabienia władzy królewskiej w okresach wojny 100-letniej a potem w wojnach religijnych we Francji w II poł XVI.
W XV wieku Francja będzie prowadzić okresami ekspansję głownie w kierunku Italii.
Pomijając te okresy osłabienia królowie francuscy potrafili zbudować silne państwo francuskie.
We Francji do rewolucji francuskiej zgromadzenie stanowe nazywa się stany generalne, a parlamenty są najwyższymi organami władzy we Francji

Anglikanie, którzy mieli liczne posiadłości jakiś czas na terenie Francji i którzy rościli sobie prawo do korony francuskiej, które rościli sobie poprzez związki z córkami francuskimi.

Od XIII wieku wszystkie kraje europejskie przekształcają się z monarchii patrymonialnych w monarchie stanowe. Wzmocnieniu ulega władza królewska – polega na osłabieniu tzw. feudalizmu politycznego, na wykształceniu się społeczeństwa stanowego, które będzie się dzielić na stany. Przy czym stany te będą posiadały z reguły bardzo określoną, odrębną pozycję prawną opartą zazwyczaj na ustawach, które nazywamy przywilejami nadawanymi dla określonego stanu jako prawo całości. Z reguły w monarchiach stanowych jest kilka stanów wyraźnie uprzywilejowanych, które uzyskują szereg uprawnień w stosunku do monarchy. Na końcu znajduje się cześć społeczeństwa, której nie można nazwać stanem uprzywilejowanym.
W europie zachodniej dwa uprzywilejowane stany to kler i rycerstwo - później zwane szlachtą
Regułą będzie zazwyczaj, że przywileje stanu duchownego, które rządzi się prawem kanonicznym będą najsilniejsze. Później władza królewska będzie chciała te przywileje ograniczać. Szlachta ma największe przywileje i najsilniejszą władzę. Trzecim stanem będzie mieszczaństwo, które jako stan powstanie stosunkowo późno. Na dole społeczeństwa stanowego w niektórzy krajach będzie nieliczna ludność wiejska – w niektórych krajach europy będzie w pełni ludnością feudalną. Chłopi zachowają większe prawa tylko w sytuacjach marginesowych. Właściwie stosunkowo sporo ludności wiejskiej, która zachowa przywileje będzie w Szwecji. W Anglii ludność chłopska zachowa przez jakiś czas również spore znaczenie.
Łatwiej było zachować samodzielność społeczną w terenach, które były trudno dostępne – Szwajcaria, Tyrol Austryjacki, niektóre tereny Karpackie
Typowy ustrój państwa stanowego – obok władcy powstaje jakaś reprezentacja stanowa, która będzie składała się z 3 stanów

W Wielkiej Brytanii wyglądało to całkiem inaczej.

NIEMCY
W Niemczech na drodze stanowej powstanie etapami Sejm Rzeszy – Reichstag. Kiedy ukształtuje się Sejm Rzeszy, będzie o tyle nietypowym zgromadzeniem, że będzie się składać z 3 izb, ale te izby od końca XIII wieku będą się składać nieco inaczej niż w innych krajach:
1. Kuria/izba elektorów – elektorami od złotej bulli był definitywnie ustalony skład tych wielkich książąt Rzeszy Niemieckiej, którzy mieli prawo wybierać cesarza niemieckiego. Tych elektorów przez długie wieki będzie 9 (3 arcybiskupów – Kolonia, Trewir, Moguncja i 4 książęta świeccy – król Czeski, palatyn nadreński, margrabia brandenburski i książę saski)  
2. Kuria/izba książąt i panów – 3 dziedziczni feudale niemieccy, ważniejsi będą mieli dziedziczne prawo wstępu do izby 2
Wolni panowie niemieccy(Freiherren) – wybierali swoich reprezentantów do 2 izby
3. Kuria/izba miast cesarskich – miasta, które zależały bezpośrednio od cesarza. Nie były reprezentowane na sejmie Rzeszy. Najważniejszym miastem cesarskim był Frankfurt nad Menem. Rzesza niemiecka nie miała stolicy. Cesarze urzędowali różnie. W XIII i XVIII wieku stolicą była Praga Niemiecka. Cesarze głównie obradowali we Wiedniu.
Najczęściej sejmy rzeszy zbierały się w Augsburgu, Frankfurcie nad Menem albo Norymberdze.
Dochodziło do wspólnej władzy ustawodawczej zgromadzeń stanowych i ich władców. Zgromadzenia stanowe miały wpływ na najważniejsze sprawy w kraju np. na wojny.

Dążenia hegemonistyczne – głownie cesarze niemieccy. Okresowo będzie je podejmować Francja i Hiszpania. Przeciwnikiem ich będzie Anglia a później Wielka Brytania, która będzie dążyła do panowania nad morzem.

Początkowo we wczesnym okresie średniowiecza praktycznie prowadzenie wojen będzie polegało na tym, że będzie trzeba prosić feudałów by móc prowadzić nimi wojnę. Później wasale będą dążyć do tego, by nie byli nadmiernie używani w wojnach. Po jakimś czasie funkcja nieuchronnie, co się nazywało w Polsce pospolitym ruszeniem, będzie się kończyła

Od XIV wieku zmienia się strategia i technika wojny. Pojawia się broń palna, armaty. Kończy się epoka rycerza na koniu.
Pojawia się problem, że trzeba mieć wojskowo częściowo zawodowe.

ANGLIA
Monarchia stanowa w Anglii. Anglia będzie krajem w którym silna władza królewska będzie ograniczana rozbudowaną reprezentacją stanową. Składa się z :
1. Izby lordów
2. Izby gmin
Wielka Brytania – dziedzic Anglii. Parlament angielski do dziś istnieje, składa się nadal z tych dwóch izb. Ówcześnie to było tak – izba lordów to członkowie dziedziczni, izba gmin – przedstawiciele hrabstw angielskich(z każdego hrabstwa 2 przedstawicieli do izby gmin) reprezentują przedstawicieli hrabstw – są to rycerze, szlachta wybierana z danego hrabstwa, później będą to właściciele ziemscy, czyli szlachcice. Również do izby gmin wchodzą przedstawiciele miast, pewnych miast na czele z Londynem uzyskują w tej czy innej sytuacji udział w radzie królewskiej, później w tej izbie gmin. Izba gmin dzieli się na dwie części:
*reprezentantów hrabstw
*reprezentantów miast
Od XV do 1832 miasta będą wybierać swoich przedstawicieli. Patrycjaty, uprzywilejowana elita będzie wysyłać swoich przedstawicieli do izby gmin.
W Anglii w zgromadzeniu stanowym od początku mamy symbiozę interesów ziemskich z interesami miejskimi.
Dość szybko dojdzie w Anglii do swoistej symbiozy interesów elit ziemiańskich i mieszczańskich. Anglia będzie prowadzić politykę panowania na morzu, rozwoju handlu.
Anglia obok Holandii będzie tym krajem, który definitywnie wkroczy na drogę budowy kapitalizmu.

DZIEJE SIŁY EUROPEJSKIEJ
Pierwszy okres po upadku Rzymu trwał od VI wieku do X, kiedy to znaczna część ludności z jednej strony Germanie bądź Słowianie. Generalnie przeważał wolny chłop germański czy słowiański, który działał w obrębie wspólnot gminnych. Obok działały różne formy ludności rzymskiej, różne formy niewolnictwa. Dopiero etapami rozwinie się ustrój feudalny w znaczeniu społecznym w rolnictwie, który wcześniej w Europie Zachodniej, nieco później w krajach słowiańskich czy na Bałkanach dojdzie do feudalizacji stosunków społecznych, w ramach których pojawi się generalnie pojęcie tzw. feudalnej własności podzielonej – w zakresie ludności wiejskiej będzie to polegało na tym, że etapami niewolnictwo zazwyczaj w ciągu kilku wieków w zasadzie zaniknie, natomiast generalnie wolny chłop stanie się zjawiskiem nieco marginesowym, bo normalnym zjawiskiem pojawi się własność podzielona, polegająca na tym, że rycerz będzie posiadał w jej ramach tzw. własność zwierzchnią(dominium emines). Ta zależność feudalna chłopa, czyli fakt, że nie ma on pełnej własności ziemi, którą uprawia, będzie w różnych częściach europy zróżnicowana. Chłop zależny musi w jakiś sposób świadczyć właścicielowi ziemi rentę feudalną, która to renta feudalna będzie przybierać różny charakter. Najczęściej będzie to tzw. renta naturalna – chłop dostarcza różne produkty panu feudalnemu. Kiedy nastąpi rozwój rolnictwa, pojawią się wyższe formy wydajności rolnej.
Od XIII wieku w Europie Zachodniej sytuacja rolna zacznie się zmieniać w ten sposób, że będzie następował rozwój gospodarski pieniężnej i w ten sposób w Europie Zachodniej(Włochy, Francja, Holandia, zachodnie Niemcy) będzie reguła, że chłop będzie płacił rentę pieniężną. Kiedy rozwinie produkcje własną rolną i zwierzęcą to jak sprzeda polny, będzie musiał część ich oddać feudałowi, a resztę będzie miał dla siebie. Powstanie rynek zbytu korzystny dla rozwoju miast.
Problemem będzie zależność chłopa od pana feudalnego. Chłop na zasadzie umowy mógł powiedzieć, że rezygnuje z uprawy tej ziemi i idzie do miasta.
Powstanie własność przypisana do ziemi – będzie to forma ostra.
Stosunki feudalnej zależności chłopa od reformacji, wojny chłopskiej będą powodowały zelżenie tych więzów feudalnych, w żadnym kraju niecałkowicie. Kiedy w 1789 roku wybuchnie rewolucja francuska to chłopi, którzy zależeli feudalnie będą palić zamki właścicieli ziemskich. Wielka Brytania pójdzie na rozwój środków kapitalistycznych, tak samo Holandia.
Krajami, które będą zacofane feudalnie i zaostrzą stosunki poddańcze od końca XV i XVI to będą to kraje na wschód od Łaby.
Pańszczyzna od chłopa.
W krajach Europy środkowej i południowo-wschodniej zacznie się budować kapitalizm w XIX wieku. Będą to kraje zacofane. Zaostrzona pańszczyzna z pełnią władzą pana nad chłopem to będzie jedno z największych nieszczęść Europy Środkowowschodniej. Państwo Niemieckie od roku 1807, Rosja od 1861, Polska 1861, Rumunia jeszcze później – likwidacja etapami powolnymi ustroju feudalnego, z czego wynika zacofanie społeczne
Do poł XIX wieku ludność zajmowała się rolnictwem, nawet w Polsce między I a II wojną większość ludzi mieszkała na wsi i zajmowała się rolnictwem.

Budowa nowoczesności, kultury europejskiego itd. generalnie zależała od rozwoju miast.
W bardzo wczesnym średniowieczu sytuacja wyglądała inaczej, po upadku cesarstwa rzymskiego znaczna część miast rzymskich popadła w ruinę, zapadła się, zatraciły się większe formy gospodarki pieniężnej, przeważała gospodarka naturalna wieku VI, VII, VIII aż po mniej więcej wiek IX. W tej epoce nowsze formy gospodarki, a zwłaszcza pewne odrodzenie kultury duchowej, intelektualnej, reprezentowały powstające kościoły, których rola we wczesnym średniowieczu była bardzo duża zwłaszcza dla spraw kultury takiego klasztoru jak benedyktyni. Mimo wszystko następuje powoli odrodzenie się miast jako pewnych centrów życia, nie tylko kościelnego(ogromna rola biskupów w miastach, zwłaszcza włoskich), ale jako kultury chrześcijańskiej, jako ośrodków handlu i rzemiosła. Pierwsze na tej drodze były miasta włoskie, których położenie korzystne nad brzegami Morza Śródziemnego pozwoliło nawiązywać przerwane kontakty handlowe w skali całego Morza, a także problem Włoch jako pewnego pośrednika jakim się staną wkrótce miasta włoskie na drogach handlowych wiodących albo z wybrzeży afrykańskich albo z małej Azji, aż sięgając po daleką Persję a nawet Indie. Na północnym wschodzie szedł słynny szlak od Bizancjum aż do Szwecji tzw. szlak normandzkich szlakwerów, które potem stały się również drogą do krajów słowiańskich co dostarczały nadbałkańskie państwa. Dynastia Karolińska rozwinie szeroki handel rozwijających się państw włoskich z powstającymi miastami niemieckimi. Italia jest kolebką cywilizacji miejskiej. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego powstają dziesiątki bardzo ważnych miast. Miasta te podlegały zazwyczaj władzy biskupów, potem się usamodzielniają, organizują własne ustroje rozwiną się
XI, XII, XIII – będzie nadmierna ilość wojen wewnętrznych miedzy miastami np. nad morzem śródziemnym powstały dwie potężne republiki miejskie – Wenecja i  Genua – okresami toczyły walkę o panowanie nad znaczną częścią Morza Śródziemnego. Oba te miasta, będące zrazem państwami niezależnymi w istocie rzeczy upadły dopiero w epoce rewolucji francuskiej Napoleona. Wenecja należała do wielkich potęg handlowych na Morzu Śródziemnym. Włochy stanowiły miejsce sporów między cesarstwem a papiestwem. Od XII wieku do końca XV pewna ilość miast we Włoszech stanowiła takie quasi republiki - miasta zazwyczaj z pewną ilością terytorium otaczającego dane miasto. Te miasta będą współrządzące przez patrycjat tych miast – składa się z mieszczan i szlachty okolicznej, która będzie miała swoje pałace i zamki na terenie miasta. W pierwszych wiekach istnienia miast we Włoszech rządzili więc nimi tzw. optymaci - elita miasta złożona z zamożnych obywateli ( z jednej strony szlachta, a z drugiej bogaci kupcy – patrycjusze miejscy), pozostała ilość nazywana była ludem, których część była także obywatelami miasta , to byli średni i drobni kupcy, a także rzemieślnicy, a na samym dole tej drabiny społecznej miasta był tzw. plebs miejski
Plebs miejski tzn., Ci mieszkańcy miast, którzy nie byli obywatelami miasta. Bo regułą będzie w całej Europie, żeby być obywatelem miasta, to trzeba było mieć, albo własność części domu albo jakiejś innej nieruchomości w mieście, albo być właścicielem jakiegoś zakładu rzemieślniczego.
Banki bankami, ale przez dłuższy czas był problem z kościołem katolickim, który głosił doktrynę, że wypożyczenie pieniędzy na proces jest grzeszne z punktu widzenia kościoła chrześcijańskiego, bo uważano, że pieniądz jest bezpłodny i nie może rodzić innego. Miało to skutki w niektórych krajach europejskich
Lichwa – pożyczenie pieniędzy na bardzo łajdacki proces
W wielu krajach na lichwę zezwalano tylko Żydom, nie chrześcijanom. Dopiero z czasem chrześcijanie zaczęli też pożyczać.
Pierwsze banki, które przełamały wszelkie stereotypy to były banki włoskie, w których od końca XIII wieku zacznie się rozwijać pewien system kredytowy europejski, którego centra to będą banki włoskie, potem niemieckie(Augsburg, Lipsk, Frankfurt nad Menem), następnie banki holenderskie i londyńskie. Wbrew pozorom Europa wtedy zaczyna rozwijać swoje stosunki bankowo-kredytowe.

Miasta miały niesłychanie bujny i pełen dramatycznych sporów rozwój. We Włoszech mieliśmy 3 epoki ustrojowe, które panowały. Naprzód panował we Włoszech ustrój konsularny(połowa XI i XII wiek) – na czele miasta stał kolegialny organ wykonawczy, który na wzór starożytnego Rzymu nazywał się konsulem. Tych konsulów wybierały elity danego miasta(ilość konsulów zależała od rozwoju miasta). Przeważnie wybierano ich formalnie co roku, ale można ich było wielokrotnie ponownie wybierać. Formalnie władza ustawodawcza należała w mieście do ogólnego zebrania obywateli, którzy mogli podejmować decyzje takie jak uchwalanie podatków, wypowiedzenie wojny. Przeważnie w większy miastach ogólne zebranie obywateli było zwoływane rzadko, a obradowała Rada Wielka złożona z kilkuset osób. Z wielu punktów widzenia miasta włoskie rozwinęły bardzo ciekawą działalność. Istniały kanclerskie urzędnicze, aparat urzędniczy, sądowniczy. Zaczynają powstawać Uniwersytety. W wieku XII Włochy już mają szereg uniwersytetów. Wydziały prawa będą kształtować prawników tylko w dwóch dziedzinach: w znajomości prawa rzymskiego i kanonicznego, którym rządził się kościół.
W komunach od schyłku XII do poł XIII w miastach wprowadzono ustrój, który miał zapobiegać walkom prywatnym o władze miasta. Przyjęto zasadę, że miastem ma rządzić jedna osoba, którą nazwano podestą – miał sprawować pełnię władzy wykonawczej w mieście, kandydat miał pochodzić z innego miasta, a w tym którym miał rządzić nie miał mieć rodziny, miał być albo rycerzem albo prawnikiem, powoływano go na rok z wysoką pensją. On przyprowadzał ze sobą wyższych urzędników, którzy razem z nim stanowili główny zarząd miasta(mieli władzę administracyjną, wojskową, sądownictwo karne). Rządy podesty w wielu miastach zaprowadziły porządek, ale ciągle mniej lub bardziej były wykorzystywane przez wąskie elity. Drobni kupcy wprowadzili okres rządów cechów rzemieślniczych od poł XIII do końca XIV lub poł XV. Kiedy Ci nieuprzywilejowani obywatele miasta zorganizowali komunę ludową, na której czele stanął kapitan ludu – oni spowodowali przejęcie władzy w mieście. Florencja – przedstawiciele cechów objęli na 2 wieki rządy nad miastem. Ten okres cechowy był w wielu miastach okresem demokracji miejskiej, jednakże wiele miast włoskich utraci samodzielności i zostanie podporządkowane książętom bądź hrabiom, którzy będą rządzili częścią Włoch. Jeden z rodów mieszczańskich, którzy wzbogacili się jako właściciele banków – ród Medyceuszy. Byli bardzo hojni, w końcu stali się rodziną książęcą i objęli władzę we Florencji. Z wyjątkiem kilku republik włoskich, większość miast przestanie być samodzielna w XVI wieku. Część z nich wejdzie w skład państwa kościelnego itd.
Humanizm – spowoduje rozwój kultury literackiej, filozoficznej europy XVI i XVII wieku. Z tym się wiąże rozwój kultury artystycznej, czyli renesansu w dziedzinie malarstwa, rzeźby.

ROZWÓJ MIAST W INNYCH CZĘŚCIACH EUROPY
Pierwsza Francja - na południu będzie rozwijać miasta według wzorów włoskich. Jednakże w związku z szybkim stosunkowo wzmocnieniem władzy królów francuskich, Francja stanie się tą częścią Europy, w której będziemy mieli 3 części Francji o odmiennej sytuacji w zakresie miast:
->na południu(Marsylia, Tuluza) – będą naśladowały w XIII, XIV miasta włoskie
->centrum – dojdzie do szybkiego wzrostu wpływu władzy królewskiej na rozwój miast i te miasta zazwyczaj będą miały tylko w średniowieczu bardzo ograniczony samorząd. W istocie Francja królewska będzie rządzić tymi miastami niepodzielnie
->na północy – ruch komunalny zbliżony do miast belgijskich i holenderskich. Powstaną silne samorządy miejskie, które wywalczą swoją samodzielność od lokalnych panów feudalnych bądź od biskupów. Niewiele się będą różniły od słynnych miast niemieckich