Zagadnienia z Prawoznawstwa
Kolor czarny – profesor Morawski;Kolor czerwony – wykład prof. Gryniuk;Kolor niebieski – prof. Kustra;
1. Kryteria i podział nauk.
Nauka – dwie podstawowe interpretacje;
a) Pragmatyczna – uczenie się, zdobywanie wiedzy;
b) Apragmatyczna – rezultat procesu zdobywania wiedzy; zespół twierdzeń spełniających określone kryteria; wynik procesów badawczych (zbiór tez i hipotez naukowych), budowanie na podstawie tez teorie naukowe(wąski, szeroki i średni zasięg)
Dodatkowo:
- znaczenie instytucjonalne – instytucje, wykładanie nauk;
- znaczenie funkcjonalne – proces dochodzenia do prawdy, proces badawczy, proces prawny
- proces uczenia się (znaczenie potoczne)
Wypowiedzi naukowe – standardy: komunikatywność, istotność, uporządkowanie, uzasadnialność, sprawdzalność.
Podział nauk:
a) Nauki społeczne i przyrodnicze;
b) Teoretyczne i praktyczne (wg organizacji badań)
c) Empiryczne i formalne (wg metody uzasadniania stwierdzeń)
Nauki teoretyczne – wyjaśnianie i opisywanie różnego rodzaju procesów i zjawisk; - pytanie „jak jest?” – np. fizyka, biologia, historia, socjologia, ekonomia; [nauki deskryptywne] funkcje poznawcze; opis rzeczywistości; wyjaśniają badane zjawiska, uogólniają, weryfikują, formułują nowe tezy, nowe teorie;
Nauki praktyczne – ich celem jest formułowanie i uzasadnianie różnego rodzaju norm, dyrektyw, ocen i wzorów zachowania; - pytanie „jak być powinno?”, „jak powinniśmy się zachować?” – np. nauki inżynieryjne, nauki medyczne, etyka normatywna, gramatyka; [nauki normatywne]
Nauki empiryczne (indukcyjne) – swoje twierdzenia uzasadniają odwołując się do wyników szeroko rozumianego doświadczenia; np. fizyka, geografia, socjologia, psychologia;
Nauki formalne (dedukcyjne)– doświadczenie nie jest potrzebne, dowodzenie twierdzeń odbywa się za pomocą reguł inferencyjnych(reguły wnioskowania)z innych twierdzeń, niektóre przyjmuje się bez dowodu(aksjomaty); np. matematyka, logika formalna;
Nauki prawne- nauki społeczne; nauki prawne podejmują zarówno zadania charakterystyczne dla nauk teoretycznych (opisywanie i objaśnianie prawa takim, jakie ono jest), jak i praktycznych(formułowanie i uzasadnianie norm postępowania);
Prawoznawstwo – podejmuje problemy empiryczne(badania socjologiczno-prawne), jak i badania formalne(analiza pojęć prawnych);całokształt nauk o państwie i prawie
Nauki prawne (jurysprudencja) – DEFINICJA – grupa nauk społecznych, których przedmiotem badawczym jest analiza norm prawnych i szeroko rozumianych instytucji polityczno-prawnych.
Kryteria podziału nauk:
a) Przedmiotowe
Podział XIX w. :
- nauki o naturze – powstały niezależnie od człowieka
- nauki o kulturze – wytwór rąk człowieka
Podział dzisiejszy:
-nauki przyrodnicze – przyroda ożywiona i nieożywiona
-nauki humanistyczne – wytwory kulturowe, pryzmat wytworów człowieka
b) różnic stosowanych metod
- idiograficzne – zdarzenia jednostkowe; niepowtarzalne fakty – np. historia
- nomotetyczne – ustalanie prawd w powtarzających się faktach – reszta nauk, np. socjologia
c) organizacja badań i sposób wykorzystania wyników badawczych
- teoretyczne
- praktyczne
d) uzasadnianie twierdzeń
- nauki formalne (indukcyjne)
- nauki dedukcyjne (empiryczne)
2. Podział nauk w ramach prawoznawstwa.
Różne klasyfikacje nauk prawnych. U źródeł podstaw nauczania prawa leży koncepcja podziału nauk prawnych zaproponowana przez niemiecką szkołę historyczną (Savigny, Puchta);
- nauki filozoficzne o prawie
- nauki pozytywne o prawie – dzielą się na nauki systematyczne i historyczne;
Typy nauk prawnych nauczanych obecnie na uniwersytetach kontynentalnej Europy:
- filozofia (teoria) prawa
- szczegółowe nauki o prawie (dogmatyki prawnicze)
- nauki historyczno-prawne
Podstawy nowoczesnej filozofii prawa stworzył pozytywizm prawniczy. Kształtował się on w toku XIX wieku. Dwa główne ośrodki to:
- Anglia (Austin)
- Niemcy (Bergbohm, Jellinek)
Projekt ogólnej nauki o państwie i prawie – miała zajmować się ogólnymi problemami państwa i prawa; nie analizowała instytucji państwowo-prawnych konkretnego państwa, ale traktowała państwo i prawo jako fakt uniwersalny;
Filozofia prawa – trudno podać definicję; teoria prawa, ogólna refleksja o państwie i prawie; ontologia prawa (nauka o bycie – „co to jest?”), aksjologia prawa (nauka o wartości – „jaką wartość ma?”), epistemologia („w jaki sposób poznajemy?”)można scharakteryzować tę dyscyplinę poprzez katalog typowych dla niej problemów, które się w jej ramach bada i stara się rozwiązać. Są to m.in.:
- definicja prawa
- relacja prawa do innych systemów normatywnych takich jak moralność
- obyczaj czy religia
-budowa aparatu pojęciowego
- analiza języka prawnego, pojęć prawnych
- analiza rozumowań prawniczych
- analiza procesów tworzenia, stosowania i wykładni prawa
- problematyka metod badawczych stosowanych w prawoznawstwie
- kwestie społecznego działania prawa, jego skuteczności;
W ramach filozofii prawa można wyróżnić trzy nurty badawcze:
- analityczny – problematyka logiczno-językowa (analiza języka prawnego i rozumowań prawniczych);
- empiryczny – zagadnienia społecznego działania prawa (empiryczne badania skuteczności prawa, świadomości prawnej…)
- metodologiczny – analiza metod stosowanych w prawoznawstwie, metody i techniki badawcze
Nauki historyczno-prawne:
- jednostkowe fakty
- powszechna historia państwa i prawa (polskie…)
- prawo rzymskie – opiera się na nim współczesne prawo kontynentalne
- historia doktryn polityczno-prawnych – rozwój poglądów
- dzieje państwa i prawa
Szczegółowe nauki prawne (dogmatyki prawnicze) – rdzeń nauk prawnych; przedmiotem jest analiza prawa obowiązującego w jakimś konkretnym państwie; ich struktura odpowiada strukturze systemu prawa; system prawa dzieli się na szereg działów nazywanych gałęziami prawa (np. prawo cywilne, administracyjne, karne…) i każdej gałęzi prawa odpowiada określona dogmatyka prawnicza (np. nauka prawa cywilnego, nauka prawa karnego, itd.);ukształtował go zwłaszcza anglosaski pozytywizm prawniczy; prawo aktualnie obowiązujące (wewnętrzne i międzynarodowe publiczne)
Zgodnie z modelem pozytywistycznym do szczegółowych nauk prawnych należy rozwiązywanie trzech podstawowych typów problemów:
- interpretacyjnych
- systematyzacyjnych
- walidacyjnych
Nauki systemowe i pozasystemowe:
Polityka prawa – jak tworzyć dobre prawo i jak je używać;
(prawoznawstwo) charakter propedeutyczny – charakter dydaktyczny
Cechą nauk pragmatycznych – metody i techniki badawcze, aparatura pojęciowa, teorie naukowe;
Trzy podstawowe metody analizy prawa:
- językowo-logiczne – rola wiodąca; wykorzystują do analizy prawa metody, technikę i aparat pojęciowy, logikę oraz osiągnięcia metodologii nauk; logika formalna (Arystotelesa; sformalizowane rachunki zdań nazw), logika nieformalna (teorie argumentacji – pro; contra), logiki deontyczne( rachunek logiczny, który zajmuje się operacjami na zdaniach z wypowiedziami normatywnymi – „jest dozwolone”, „jest zakazane”); nauki o języku: semantyka (zwroty językowe – najważniejsze!), pragmatyka (praktyczne wykorzystanie zwrotów językowych), syntaktyka (gramatyka, nauka o składni)
-socjologiczne – metody socjologii empirycznej, wykorzystanie socjologii do badań zjawisk prawnych; zbieranie materiału badawczego: metoda obserwacji (uczestnicząca – jawna, utajona, bezpośrednia, pośrednia), metoda eksperymentu, badanie panelowe (powrót do tej samej populacji), badanie dokumentacyjne, metoda wywiadu, ankiety, badanie opinii publicznej; opracowanie materiału badawczego: statystyki, analiza jakościowa/ilościowa;
-psychologiczne – teorie naukowe; introspekcja(przeżycia wewnętrzne), metoda behawioralna(zachowania ludzkie – stany psychiczne), psychoanaliza (Freud – id, ego, superego)
-metody ekonomiczne – korzyści/straty
-metody aksjologiczne – prawo jako wartość, prawo pozytywne a naturalne;
3. Określenie prawa.
Różne kierunki filozoficzno-prawne pojmowały prawo w bardzo różny sposób.
-realizm prawniczy ->zbiór przepisów prawnych zawartych w tekstach prawnych (prawo w książkach) lub zbiorem decyzji podejmowanych przez sędziów i urzędników (prawo w działaniu)
- prawo to przeżycie psychiczne człowieka (psychologiczna teoria Petrażyckiego)
- prawo to zbiór norm słusznych, które wynikają z tak lub inaczej rozumianej natury człowieka (prawo natury)
Pozytywistyczna definicja prawa – J. Austin – rozkaz suwerennej władzy państwowej skierowany do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu – teoria imperatywu;
Elementy konstytutywne prawa:
- rozkaz
- suwerenność władzy
- obowiązek wykonania
- sankcja przymusu
Spór między pozytywistami a niepozytywistami: dla pozytywistów prawo, przymus i państwo to nierozerwalny trójkąt; pozytywiści brali pod uwagę raczej prawo karne aniżeli cywilne; rozróżnienie ius od lex; lex – normy zawarte w tekstach prawnych; ius – obok norm zawartych w tekstach prawnych również elementarne zasady sprawiedliwości czy moralności politycznej; pozytywiści – lex, niepozytywiści – ius;
Prawo przedmiotowe – prawo pozytywne – ogół aktów normatywnych obowiązujących w danym państwie;
Prawo podmiotowe – ogół uprawnień, które na takiej czy innej zasadzie przypisujemy jednostce;
Prawo – zbiór norm ogólnych pochodzących od organów państwowych, których realizacja zabezpieczona jest możliwością zastosowania sankcji (przymusu państwowego);
Ontologiczna złożoność prawa:
- normatywny wymiar prawa – prawo jako zbiór reguł postępowania; przedmiotem ustaleń doktryny oraz praktyki prawniczej są teksty prawne i zawarte w nich przepisy prawne, które analizuje się pod kątem ich powiązań kompetencyjnych oraz treściowych.
- realny wymiar prawa – wiedza o prawie musi obejmować wiedzę o społecznej genezie norm prawnych i ich funkcjach; prawo jako fakt psychologiczny i socjologiczny; nie można poznać prawa bez poznania społecznej roli norm prawnych;
- aksjologiczny wymiar prawa – prawo jest systemem reguł wyrażających oraz realizujących pewne wartości.
4. Wypowiedzi normatywne, opisowe i oceniające.
Zjawisko językowe w prawie – zespół wypowiedzi językowych wyznaczających reguły powinnego zachowania, które zawarte są w opublikowanych aktach normatywnych.
W teorii języka w ramach typologii wypowiedzi językowych wyróżnia się:
- wypowiedzi opisowe,
- wypowiedzi ocenne
- wypowiedzi normatywne
- wypowiedzi performatywne
Wypowiedzi opisowe – stwierdzają fakty i zdarzenia; zdanie w sensie logicznym; wartość logiczna prawda lub fałsz; prawdziwość jest weryfikowana; funkcja sprawozdawcza; schemat: „jest tak, że X”;
Wypowiedzi ocenne – aprobata lub dezaprobata danego stanu rzeczy; funkcja ekspresyjna; dzieli się na oceny zasadnicze(„X jest piękne”; nie podlega kryterium prawdy i fałszu) i instrumentalne („X jest dobre jako skuteczny środek realizacji Y”; może podlegać kryterium prawdy i fałszu)
Wypowiedzi normatywne – wzór powinnego zachowania („X w okolicznościach O powinien zachować się w sposób Z”; nie podlegają kryterium prawdy i fałszu); obowiązują lub nie obowiązują; funkcja regulacyjna(kształtuje przyszłe zachowania adresatów); może zaliczać się do wypowiedzi dyrektywalne (Opałek)
Dyrektywy – werbalne akty wpływania na przyszłe zachowania ludzi, które preferują pewien sposób zachowania; zalicza się: normy, zalecenia, sugestie, rady, życzenia;
Optatyw – wypowiedź wyrażająca życzenie, by określony stan rzeczy przestał trwać;
Wypowiedzi performatywne (dokonawcze) – związane są z czynnościami konwencjonalnymi;
Norma jako typ wypowiedzi – jak być powinno – nie opisuje rzeczywistości!
5. Prawo i moralność – różnice.
Uwagi ogólne:
- prawo i moralność są najściślej związane
- moralność obejmuje te normy społeczne, które kwalifikują ludzkie zachowanie jako dobre lub złe, słuszne lub niesłuszne;
Różnice między prawem a moralnością ze względu na:
a) Stopień formalizacji i instytucjonalizacji:
- prawo bardziej sformalizowane i zinstytucjonalizowane
-w prawie istnieją specjalne procedury tworzenia i stosowania norm
- w prawie istnieje skomplikowany układ instytucji i procedur np. parlament, administracja, sąd, więzienie itd.
- moralność to system zasadniczo niesformalizowany i niezinstytucjonalizowany
- normy prawne mogą być w celowy sposób tworzone, zmieniane i uchylane
- normy moralnej nie można ustanowić i potem uchylić
- proces powstawania norm moralnych jest całkowicie spontaniczny i nie podlega „dekretowaniu”
- od strony lingwistycznej normy prawne są dużo bardziej precyzyjne i określone
- normy moralne zwykle przyjmują postać bardzo ogólnych wskazań
-moralność obejmuje te formy społeczne, które kwalifikują ludzkie zachowanie jako dobre, lub złe, słuszne lub niesłuszne;
b) Obowiązywanie norm (źródło ich powstawania)
- obowiązywanie norm prawnych ma zazwyczaj uzasadnienie tetyczne (źródłem jest akt władzy kompetentnego organu państwowego)
- obowiązywanie norm moralnych ma uzasadnienie aksjologiczne (zaczyna obowiązywać, gdy panuje przekonanie, że dane zachowanie jest słuszne lub niesłuszne, dobre lub złe)
- źródłem norm moralnych są spontanicznie rozwijające się oceny, które mają oparcie społeczne;
c) Sankcje
- prawo: sankcje sformalizowane i zinstytucjonalizowane, wymierzane przez specjalne organy, w specjalnym trybie i po zastosowaniu przewidzianej procedury (sankcje skupione); sankcje zewnętrzne
- moralność: sankcje niesproceduralizowane, wyczerpują się w różnego rodzaju aktach społecznego potępienia i dezaprobaty (sankcje rozsiane); autonomizm (wyrzuty sumienia, Dekalog), sankcje heteronomiczne (nasze otoczenie)
d) Przedmiot regulacji
- prawo: zewnętrzne zachowania ludzi;
...
umkc