ROZUMIENIE KULTURY

w socjologii

WSTĘP

W codziennym życiu słowo „kultura” kojarzy się nam z pewnymi formami sztuki: operą, baletem, teatrem, muzeami, malarstwem czy rzeźbą. Za osobę kulturalną uważa się kogoś, kto jest wykształcony, ma ogładę towarzyską, stosuje się do zasad dobrego zachowania, zna sztukę oraz docenia jej wartość. Najogólniej mówiąc zachowanie człowieka stanowi o jego kulturze. Jednak ludzie nie zawsze zachowują się tak, jak powinni i jak się od nich oczekuje. Nie zawsze postępuje się według ideałów, które są zdefiniowane poprzez normy. Dlatego można rozróżnić kulturę „idealną” i „rzeczywistą”. Kultura jest tym, co w zachowaniu ludzkim jest wyuczone – w odróżnieniu od tego, co biologicznie odziedziczone. W socjologii termin „kultura” rozumiany jest w znacznie szerszym zakresie i tym właśnie chcę zająć się w swojej pracy.

1.     
DEFINICJA I SKŁADNIKI KULTURY

Definicji kultury istnieje wiele i używana jest ona w najrozmaitszych znaczeniach. Dzieje się tak dlatego, iż różne definicje kultury powstały na użytek odwiecznych badań.

Termin kultura – z łac. cultura – uprawa  używane było już przez Cycerona (106-43 r.p.n.e), który używał tego pojęcia do określenia filozofii jako cultura aminii, czyli uprawa umysłu. Kulturą nazywano takie kształcenie, doskonalenie czynności i tworów ludzkiej działalności, a także do oznaczenia wewnętrznej, duchowej aktywności ludzi lub zespołu obiektywnych zasad i norm.

Ralph Linton stwierdził, iż kultura jest „społecznym dziedzictwem członków społeczeństwa”, z kolei Goodman i Marx nazwali kulturę „świadomym, społecznie przekazywanym dziedzictwem wytworów, wiedzy, przekonań, wartości i oczekiwań normatywnych, które to  dziedzictwo pomaga członkom danego społeczeństwa radzić sobie z pojawiającymi się problemami”.[1]

Współcześnie, w naukach społecznych kultura obejmuje:

1)     wytwory materialne i duchowe ludzkości, jej dorobek gromadzony i utrwalony w procesie historii, stale wzbogacany nowymi działami twórczymi, pracą wszystkich społeczeństw wyrażający określający poziom rozwoju ludzkości, danych społeczeństw i grup społecznych lub jednostek.

2)     całokształt historycznie ukształtowanych wartości, zasad i norm współżycia, które stanowią podstawę wychowania.

3)     całokształt wytworów duchowych ludzkości lub określonych społeczeństw, narodów, grup społecznych

W socjologii przez pojecie „kultura” rozumie się całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, nagromadzonego, utrwalonego i wzbogaconego w ciągu jej dziejów, przekazywanego z pokolenia na pokolenie.

„W socjologii pojęciu kultura nadaje się sens opisowo-neutralny.

Analizując kulturę dowolnej zbiorowości, wskazuje się, że:

-          kultura ma bardzo szeroki zakres pojęciowy, ponieważ w jej skład wchodzą wytwory ludzkie, które są tak różnorodne jak różnorodne jest działalność człowieka, zaspokajająca jego potrzeby

-          kultura to ogół wartości i związanych z nimi przekonań na temat postępowania. W drodze praktyki społecznej, a następnie przez procesy socjalizacji członkowie społeczności wyrabiają sobie przekonanie, że elementy ich kultury są najlepszymi sposobami zaspokajania potrzeb”[2].

Krótko mówiąc kultura kształtuje życie społeczne i nadaje mu odpowiednią strukturę.

SKŁADNIKI KULTURY

Kultura składa się z kultury materialnej i kultury niematerialnej.

Kultura materialna, to wszystkie dotykalne i konkretne wytwory społeczeństwa. Każdy fizyczny przejaw życia ludzi jest częścią kultury materialnej, np. ubrania, telewizory, pralki automatyczne, drapacze chmur, a także odkrycia archeologiczne jak biżuteria, broń, gliniane przedmioty.

              Wytwory kultury materialnej są modernizowane, niekiedy ustępuje miejsca nowościom technicznym.

Kultura materialna jest przekazywana kolejnym pokoleniom.

Kultura niematerialna, to duchowe wytwory społeczeństwa przekazywane przez pokolenia. Wytwory te stanowią ośrodek życia społecznego. Socjologowie koncentrują się na wytworach kultury niematerialnej. Należą do nich:

-          wiedza i przekonania

-          wartości

-          normy (zwyczaje, obyczaje, tabu, prawa)

-          znaki i symbole (języki, gesty)[3]

Wiedza i przekonania

Wiedza, to zbiór pojęć opartych na wnioskach pochodzących z doświadczenia empirycznego.

Przekonania, to poglądy nie poparte odpowiednią wiedzą empiryczną w stopniu umożliwiającym uznanie ich za niewątpliwie prawdziwe.

Kultury wszystkich społeczeństw zawierają poglądy, które są częścią kulturowego dziedzictwa.

Wartości

Wartości, to abstrakcyjne pojęcie mówiące o tym, co społeczeństwo uważa za dobre, słuszne i pożądane .

Wartości nie zawsze jest akceptowana przez całe społeczeństwo, zmieniają się wraz z upływem czasu.

Normy

Zachowanie każdego z nas poddane jest pewnym normom, przepisom, regulacjom społecznym nakazującym odpowiednie zachowanie w szczególnych sytuacjach.

Normy kształtują także zachowania ludzi wobec siebie.

Struktura norm społecznych jest na:

zwyczaje – rutynowe czynności życia codziennego. Są to, nawykowe działania (np. jedzenie za pomocą sztućców, ubieranie się stosownie do okazji). Zwyczaje mają małe znaczenie moralne, częściej bywają kwestią smaku czy gustu,

obyczaje – normy uważane za najistotniejsze dla funkcjonowania społeczeństwa i życia społecznego jako całość,

tabu – oznacza obyczaje proskryptywne – określające, czego nie powinno się robić. Naruszenie tabu i innych obyczajów pociąga za sobą surowe sankcje (więzienie, wygnanie),

prawa – normy ustanowione i wymuszone przez władzę polityczną społeczeństwa. Spisane i skodyfikowane prawa, to „ustawodawstwo”. Prawo może być także przekazywane w formie ustnej – „prawo zwyczajowe”.

Znaki i symbole

Znaki są reprezentacjami, przedstawieniami zastępującymi coś innego niż one same. Rozróżnić można:

-          znaki naturalne – posiadające immanentny związek z tym, co przedstawia (np. dym i pożar)

-          znaki konwencjonalne (symbole) – nie mają „naturalnego” pochodzenia, są arbitralnie stworzonymi przedstawieniami (słowami, gestami, przedmiotami, obrazami), które zyskują znaczenie dzięki umowie społecznej(np. flaga jako symbol narodu)

Język – społecznie Wytworzony zbiór znaczących symboli i najważniejszy aspekt kultury. Język jest głównym środkiem porozumiewania się ludzi. Elementy języka mają to samo znaczenie dla wszystkich, którzy należą do tej samej społeczności językowej.

Gesty – ludzie mogą porozumiewać się również za pomocą gestów, ruchów ciała (albo jego części twarzy, rąk) mających społecznie uzgodnione znaczenie. Ludzie mogą porozumiewać się w sposób werbalny- za pomocą języka i niewerbalny- za pomocą gestów[4].

2. ATRYBUTYWNE I DYSTRYBUTYWNE ROZUMIENIE KULTURY

              Biorąc pod uwagę opisowe rozumienie kultury możemy wyróżnić dwa jego sposoby. W pierwszym znaczeniu mówi się o kulturze jako o cesze stałej, czyli atrybucie życia ludzkiego. Kultura jest znamieniem ludzkości jako całości lub człowieka jako przedstawiciela wspólnoty ogólnoludzkiej. W sensie atrybutywnym termin „kultura” może występować tylko i wyłącznie w liczbie pojedynczej, można mówić o kulturze, lecz nigdy o kulturach.

              Natomiast kultura w ujęciu dystrybutywnym rozumiana jest jako zbiór cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości. W znaczeniu tym termin „kultura” może być używany zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej. Używając w tym znaczeniu terminu „kultura” należy uściślić o czyją kulturę chodzi. Można ją także ujmować typologicznie, tzn. mówić o kulturze związanej ze zbiorowością określonego typu, np. kultura robotnicza, szlachecka, arystokratyczna, pasterska.

Zgodnie z tym rozróżnieniem możemy mówić o konkretnym i typologicznym sposobie ujęcia kultury w sensie dystrybutywnym. W ujęciu konkretnym mówimy o kulturach mających własny wymiar czasoprzestrzenny, kultury te są bowiem wytworem zbiorowości zajmujących określone miejsce w przestrzeni i mających własna historię. Tego rodzaju zbiorowości rozwijają się, rozrastają, a także giną, podobnie jak ich kultury. Wyrażając to jeszcze inaczej: w jakimś miejscu i czasie pojawia się, trwa i ginie określone zróżnicowanie kulturowe ludzkości.

Kultury w sensie dystrybutywnym pojęte typologicznie także mogą mieć wymiar czasoprzestrzenny, ale tylko dlatego, że określone typy zbiorowości i w związku z tym określone typy kultur mają swoje ograniczenia w czasie i w przestrzeni. Nie wiadomo jednak dokładnie, gdzie i kiedy pojawiają się zbiorowości i kultury określonego typu[5].

3. RÓŻNORODNOŚĆ KULTUROWA

              Formy kultury różnią się pomiędzy sobą. Są różne w różnych społeczeństwach, jak i w obrębie jednego społeczeństwa.

Różnice pomiędzy społeczeństwami

              Pomiędzy społeczeństwami występują znaczne różnice kulturowe. Są one widoczne zarówno w kulturze materialnej jak i w kulturze niematerialnej. Społeczeństwa różnią się wartościami i normami określającymi odpowiednie zachowania. Ruth Benedict (1934) opisuje dwa biegunowe przeciwieństwa:

- kulturę dionizyjską – charakteryzującą się gorączkową aktywnością, podwyższonym poziomem emocji i osiąganiem indywidualnej przewagi dzięki współzawodnictwu.

- kulturę apolińską – charakteryzującą się spokojną rezerwą, trzeźwością, umiarkowaniem i podkreślaniem wyższości działań kolektywnych nad indywidualnymi.

              W społeczeństwach współczesnych także zauważamy podobne różnice. Kultura amerykańska kładzie nacisk na jednostkę bardzo różny od roli jaką odgrywał kolektyw w państwach socjalistycznych. Różnice te widoczne były także pomiędzy państwami socjalistycznymi (Kuba, Związek Radziecki, Chiny). Ewidentne różnice zauważyć można także pomiędzy krajami wysoko rozwiniętymi (Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Japonia). Na różnice pomiędzy społeczeństwami mają wpływ różne czynniki, jak np. historia, geografia, klimat, sytuacja społeczna. Przykładem może być kultura państw wyspiarskich (społeczeństwo brytyjskie) zawierająca elementy związane z morzem, czy kultury krajów związane z morzem, czy kultury krajów położonych w strefie tropikalnej różniące się od kultury krajów ze strefy umiarkowanej.

Różnice wewnątrz społeczeństw

              W każdym społeczeństwie występują grupy, które różnią się pomiędzy sobą pod wieloma względami, np. klasą społeczną, pochodzeniem etnicznym, rasą, religią, stylem życia, a także celami i zainteresowaniami. Szczególnie widoczne są różnice jeżeli jest to społeczeństwo duże, złożone i współczesne. Grupy te nazywa się subkulturami.

              Subkultura jest częścią społeczeństwa. Odróżnia się jednak od niego dzięki wyraźnej tożsamości i stylowi. Każda subkultura posiada swój wzó®, wytwarza własne wzorce. Tożsamość jej może się koncentrować wokół jej dziedzictwa etnicznego, możę wynikać z sytuacji ekonomicznej grupy, historii i geografii regionu.

Subkultury często posługują się odrębnym, własnym językiem – żargonem subkulturowym (słownictwo handlarzy narkotyków, muzyków jazzowych). Dzięki odrębnej formie i sposobie porozumiewania się, subkultury zapewniają członkom grupy poczucie tożsamości, umożliwiają dokładniejszą komunikację i bronią przekazu przed osobami z zewnątrz. W niektórych krajach subkultury są popierane przez społeczeństwo (np. USA), z kolei w innych (np. Japonia) społeczeństwo nie pochwala istnienia odmienności subkulturowej.

              Kontrkultury to grupy społeczne, których wzorce kulturowe są nie tylko różne, ale i przeciwne wzorcom reszty społeczeństwa. Grupy te ucieleśniają przekonania, wartości, normy i style życia, które są wyraźnym przeciwieństwem tych, które wyznaje społeczeństwo jako całość. Przykładem mogą być „hippisi”, ruch neonazistowski, fundamentaliści muzułmańscy, którzy wytworzyli specyficzne zbiory wzorców kulturowych stawiających te podgrupy w opozycji do kultury ich społeczeństw. Kontrkultury zwykle pozostają w konflikcie z całym społeczeństwem[6].

              Różnorodność kulturowa sugeruje, iż nie istnieje jeden, „najlepszy” wzorzec kulturowy. Wysunięcie tego wniosku stało się podstawą „relatywizmu kulturowego”- hipotezy zakładającej, że żadna praktyka kulturowa nie jest wewnętrznie zła lub dobra. Każdą należy rozumieć w kontekście jej miejsca w większej konfiguracji kulturowej. Ta perspektywa wzmogła tolerancje i szacunek dla stylów kulturowych, które mogą wydawać się dziwne czy „nienaturalne”.

              Przeciwieństwem relatywizmu kulturowego jest etnocentryzm – tendencja do traktowania własnej kultury jako moralnie wyższej od innych kultur, a co za tym idzie, do oceniania innych kultur według własnych standardów. Etnocentryk nie bierze pod uwagę istnienia różnic przyjmuje, że tylko jego społeczeństwo postępuje właściwie. Postawa etnocentryczna jest łatwiejsza do zrozumienia w społeczeństwach stosunkowo jednorodnych, tradycyjnych i odizolowanych[7].

Podsumowanie

              Podsumowując ten temat można stwierdzić i zgodzić się z socjologami, iż kultura jest ludzkim wynalazkiem, który towarzyszył człowiekowi od momentu powstania ludzkości.

Kultura dała ludziom lepszy i szybszy sposób przystosowania się do zmian fizycznych, topologicznych i klimatycznych, niż mogła to zapewnić ewolucja biologiczna.

Kultura w pewien sposób ogranicza naszą wolność. Ludzie nie zawsze mogą robić to co chcą.

Prawo – wynalazek kultury – zabrania im pewnych typów zachowań, a innych od nich wymaga.

Kultura ogranicza nas nierównomiernie. Jednocześnie jest ona wynalazkiem zwiększającym nasze umiejętności radzenia sobie ze środowiskiem. Mimo ograniczeń kultura sprzyja wolności. Wyzwala jednostki od ograniczających ją, a wyznaczonych z góry zachowań dyktowanych przez instynkt. Kultura pozwala na wybór spośród stosunkowo wielu akceptowanych opcji.

Niezliczone czynności rutynowe, jakie wykonujemy codziennie oraz niezliczone, potrzebne nam wytwory materialne są produktami kultury. Dzięki nim mamy czas na rozwijanie naszej kreatywności odkrywczości.

Pomiędzy ludźmi i kulturą istnieje związek o charakterze wzajemnym. Chociaż człowiek tworzy kulturę, to ona sprawia, że jesteśmy „ludźmi”. To, co najczęściej uważane jest za „naturę ludzką”, w istocie stanowi produkt określonej kultury.

Sądzę, iż w mojej pracy został przybliżony termin „kultura” oraz wykazałem, że jest ona wynalazkiem ludzkim wytworzonym w ogólnym rozwoju historycznym.

Bibliografia:

1.      Goodman Norman; Wstęp do socjologii, Wyd. Zysk i S-ka; Poznań 1997

2.      Januszek Henryk, Sikora Jan; Podstawy socjologii, AE Poznań 1997

3.      Nowicka Ewa; Świat kultury, PWN; Warszawa 1991

4.      Szczepański Jan; Elementarne pojęcia socjologii, PWN; Warszawa 1972

5.      Turowski Jan; Socjologia; Wielkie kultury społeczne, Towarzystwo Naukowe KUL; Lublin 1994