Artur Schopenhauer - Idealizm.pdf - Schopenhauer Artur - Maggia

Artur Schopenhauer - Idealizm

W nieskończonej przestrzeni miliardy kul ognistych, wokół każdej koło tuzina mniejszych,

oświetlonych, wewnątrz rozpalonych, na zewnątrz okrytych zastygłą, zimną skorupą, na

której warstwą pleśni osiadły żywe, poznające istoty - oto prawda empiryczna, rzeczywistość,

świat. Nie do pozazdroszczenia to jednak dla myślącej istoty sytuacja, kiedy stoi na jednej z

owych licznych kul, swobodnie unoszących się w przestrzeni, i nie wie, skąd się bierze ani

dokąd dąży, i jest tylko jedną z niezliczonych, podobnych do siebie istot, które cisną się,

pędzą, dręczą, szybko powstają, szybko giną - i tak bez wytchnienia, przez wieczność bez

początku ni końca; a przy tym nic trwałego prócz materii i wiecznego powrotu tych samych,

najrozmaitszych form organicznych ustaloną, zaistniałą już drogą, ustalonym, zaistniałym

kanałem. Wszystko, o czym potrafi pouczyć wiedza empiryczna, to tylko dokładniejsza

znajomość charakteru tych procesów i reguł, co nimi rządzą.

I oto wreszcie filozofia nowożytna zdała sobie sprawę - przede wszystkim w osobach

Berkeleya i Kanta - że wszystko to jest tylko fenomenem mózgu , obwarowanym tak wielkimi,

licznymi i różnorodnymi warunkami subiektywnymi , że znika jego domniemana bezwzględna

realność, a otwiera się miejsce dla zgoła innego ładu świata, który leży u podstaw owego

fenomenu, tj. pozostaje w takim stosunku do niego, jak rzecz sama w sobie do zjawiska.

"Świat jest moim przedstawieniem" - jest to zdanie które uznać za prawdę musi każdy, tak jak

pewniki Euklidesa, gdy tylko je pojmie, choć nie jest to zdanie, które każdy pojmie

natychmiast, gdy je usłyszy. - Uświadomienie sobie tego twierdzenia i powiązanie go z

zagadnieniem stosunku między myślą i rzeczywistością, czyli między światem w umyśle i

światem poza nim - oto co obok problemu wolności moralnej cechuje filozofię nowożytną.

Gdy bowiem przez tysiące lat próbowano swych sił wyłącznie na polu filozofii obiektywnej ,

dopiero potem odkryto, że wśród rozlicznych rzeczy, które czynią świat tak zagadkowym i

wątpliwym, pierwsza i podstawowa polega na tym, iż niezależnie od niezmiernego ogromu i

masywności, istnienie jego wisi na włosku, a jest nim każdorazowa świadomość, w której jest

dany. Warunek ten, od którego bezapelacyjnie zależy istnienie świata, wyciska na nim swe

piętno: mimo całej jego empirycznej realności świat staje się idealny , staje się zwykłym

zjawiskiem , dzięki czemu trzeba w nim rozpoznać przynajmniej pod pewnym względem

pokrewieństwo ze snem, ba, przynależność obu do tej samej klasy. Albowiem ta sama

czynność mózgu, która wyczarowała we śnie świat w pełni obiektywny, naoczny, ba,

namacalny, musi też mieć taki sam udział w ukazaniu obiektywnego świata na jawie. Oba

światy mianowicie, choć różne co do swej materii, wyszły niewątpliwie z jednej formy.

Formą tą jest umysł, czynność mózgu. (...)

Zgodnie z tym prawdziwą filozofią musi być w każdym wypadku idealizm ; co więcej,

filozofia musi nim być, aby była rzetelna. Nie ma bowiem nic bardziej pewnego niż to, że nikt

nie przeskoczy sam siebie, by utożsamić się bezpośrednio z odrębnymi od siebie rzeczami;

natomiast wszystko, o czym posiada wiedzę pewną, czyli bezpośrednią, leży w obrębie naszej

świadomości. Poza nią nie ma zatem pewności bezpośredniej; taką zaś pewność powinny

posiadać podstawowe zasady wszelkiej nauki. Inne dyscypliny stojące na stanowisku

empiryzmu mają pełne prawo zakładać świat obiektywny jako po prostu dany; filozofii to nie

dotyczy, gdyż ma docierać do źródeł i początków. Bezpośrednio dana jest wyłącznie

świadomość , dlatego podstawa filozofii ogranicza się do faktów świadomości; jest więc z

istoty swej idealistyczna .

Realizm, który pociąga prymitywne umysły tym, że na pozór opiera się na faktach, on właśnie

wychodzi od zupełnie dowolnego założenia, a zatem jest zamkiem na lodzie, gdyż pomija lub

odrzuca fakt najbardziej podstawowy - ten fakt, że wszystko co znamy tkwi w świadomości.

Albowiem pogląd, że obiektywne istnienie rzeczy uwarunkowane jest przez coś, co je sobie

przedstawia, i że skutkiem tego świat obiektywny istnieje tylko jako przedstawienie , nie jest

bynajmniej hipotezą ani tym bardziej koniecznością lub zgoła paradoksem ukutym w ogniu

dyskusji, lecz jest prawdą najpewniejszą i najprostszą, której poznanie utrudnia to tylko, że

jest aż zbyt prosta, a nie każdy ma dość rozwagi, by od rzeczy cofnąć się do podstawowych

elementów swej świadomości. Nie może być istnienia absolutnego, obiektywnego samego

przez się; co więcej, jest ono nie do pomyślenia, gdyż zawsze i z samej swej istoty to, co

obiektywne, istnieje w świadomości jakiegoś podmiotu, czyli jest jego przedstawieniem, a w

konsekwencji jest przezeń uwarunkowane, a ponadto przez formy jego przedstawienia, które

przynależą do podmiotu, nie do przedmiotu. Istnienie świata obiektywnego , gdyby nawet nie

było żadnego podmiotu poznającego, wydaje się wprawdzie na pierwszy rzut oka sprawą

oczywistą, gdyż można go sobie pomyśleć in abstracto i zawarta w tym sprzeczność

wewnętrzna nie wychodzi przy tym na jaw. Ale kiedy chce się zrealizować tę abstrakcyjną

myśl, tzn. sprowadzić ją do przedstawień naocznych, a tylko im może ona (jak każda

abstrakcja) zawdzięczać swą treść i prawdziwość, czyli gdy próbujemy wyobrazić sobie świat

obiektywny bez poznającego podmiotu, wówczas uświadamiamy sobie, że osiągnęliśmy

wynik odwrotny od zamierzonego, a mianowicie, że wyobraziliśmy sobie tylko coś, co

zachodzi w poznającym umyśle, kiedy ogląda on obiektywny świat, czyli właśnie to, czego

chcieliśmy uniknąć. Ten naoczny i realny świat jest bowiem niewątpliwie tylko fenomenem

mózgu; dlatego w założeniu, jakoby miał on istnieć także sam w sobie, niezależnie od

czyjegokolwiek mózgu, tkwi sprzeczność. (...)

Mimo wszystko, co można powiedzieć, nic nie wywołuje tak ustawicznie tylu nieporozumień

jak idealizm interpretowany jako odmówienie światu zewnętrznemu realności empirycznej .

(...)

Idealizm prawdziwy nie jest empiryczny, lecz transcendentalny. Nie kwestionuje empirycznej

realności świata, obstaje jednak przy tym, że wszelki przedmiot , czyli każda rzeczywistość

empiryczna w ogóle, jest przez podmiot dwojako uwarunkowany: po pierwsze, materialnie ,

jako przedmiot w ogóle, gdyż byt przedmiotowy jest do pomyślenia tylko wobec podmiotu i

jako jego przedstawienie; po wtóre, formalnie , gdyż sposób istnienia przedmiotu, tj. sposób

jego przedstawienia (przestrzeń, czas, przyczynowość) wywodzi się z podmiotu, jest w nim

predysponowany. Do prostego idealizmu Berkeleya, który dotyczy przedmiotu w ogóle ,

dołącza się więc idealizm Kanta, który dotyczy danego szczególnie sposobu istnienia

przedmiotu. Wykazuje on, że cały świat materialny, wszystkie ciała, które rozciągają się w

przestrzeni i za pośrednictwem czasu wchodzą w związki przyczynowe oraz wszystko, co z

tym związane - że to wszystko nie istnieje niezależnie od naszego umysłu, lecz ma swe

przesłanki w czynnościach naszego mózgu i że właśnie taki , obiektywny porządek rzeczy

możliwy jest tylko za ich pośrednictwem i w nich , gdyż czas, przestrzeń i przyczynowość, na

których opierają się wszystkie te realne i obiektywne zdarzenia, nie są same niczym innym

niż tylko funkcją mózgu, i że wobec tego ów niezmienny porządek rzeczy, który stanowi

kryterium i jest nicią przewodnią ich empirycznej realności , sam bierze się z mózgu dopiero i

z niego czerpie całą swą wiarygodność. (...)

Z całego tego wykładu wynika niezbicie i wyraźnie, że po prostu nieosiągalne jest

uchwycenie samej istoty rzeczy za pomocą zwykłego poznania i przedstawienia, gdyż dociera

ono do rzeczy zawsze od zewnątrz i dlatego zawsze musi pozostać na zewnątrz . Cel ów

moglibyśmy wtedy tylko osiągnąć, gdybyśmy my sami znaleźli się wewnątrz rzeczy, dzięki

czemu poznalibyśmy je bezpośrednio. (...)

Z drugiej strony subiektywny punkt wyjścia "świat jest moim przedstawieniem" też jest

nieścisły; po części dlatego, że jest jednostronny, gdyż świat jest przecież ponadto czymś

więcej jeszcze (mianowicie rzeczą samą w sobie, wolą), co więcej, przedstawieniem jest on

do pewnego stopnia akcydentalnie; po części zaś dlatego, że wyraża tylko uwarunkowanie

przedmiotu przez podmiot - nie mówiąc zarazem, że i podmiot jako taki jest uwarunkowany

przez przedmiot. Równie błędna jest bowiem teza zdroworozsądkowa, że "świat istniałby

nawet wtedy, gdyby nie było żadnego podmiotu", jak teza, że "podmiot poznawałby przecież,

nawet gdyby nie miał żadnego przedmiotu, tj. żadnego przedstawienia". Świadomość bez

przedmiotu nie jest w ogóle świadomością. Dla podmiotu myślącego przedmiotem są pojęcia ,

dla podmiotu naoczności zmysłowej - przedmioty, których jakość odpowiada jego

organizacji. Jeśli pozbawimy podmiot wszystkich bliższych określeń i form jego poznania, to

znikną też wszystkie właściwości przedmiotu i nie pozostanie nic poza materią bez formy i

jakości, która tak samo nie pojawia się w doświadczeniu, jak podmiot pozbawiony form

poznania, lecz stoi przed nagim podmiotem jako jego odbicie, które zniknąć może tylko

razem z nim. Jeśli więc materializm łudzi się, że nie postuluje niczego poza taką materią, np.

poza atomami, to jednak przydaje do niej nieświadomie nie tylko podmiot, lecz także

przestrzeń, czas i przyczynowość, które polegają na szczególnych określeniach podmiotu.

Świat jako przedstawienie, świat obiektywny ma zatem niejako dwa bieguny; mianowicie po

prostu podmiot poznający, bez form jego poznania, oraz nagą materię bez formy i jakości.

Jedno i drugie jest całkowicie niepoznawalne: podmiot, gdyż jest tym, co poznaje; materia,

gdyż nie można jej ujrzeć bez formy i jakości. Mimo to są podstawowym warunkiem

wszelkiej empirycznej naoczności. Tak więc naprzeciw surowej, bezkształtnej, martwej

zupełnie (tj. pozbawionej woli) materii, nie danej w żadnym doświadczeniu, ale w każdym

założonej, stoi jako jej czyste przeciwstawienie podmiot poznający jedynie jako taki, który

jest też przesłanką wszelkiego doświadczenia. Ten podmiot nie leży w czasie, gdyż czas jest

dopiero bliżej określoną formą wszelkich jego przedstawień; stosownie do tego materia, która

stoi naprzeciwko, jest wieczna, nieprzemijająca, trwa po wsze czasy, ale właściwie nie jest

nawet rozciągła, gdyż rozciągłość nadaje kształt, a więc materia jest nieprzestrzenna.

Wszystko inne stale powstaje i ginie, podczas gdy tych dwoje stanowią nieruchome bieguny

świata jako przedstawienia. Można zatem potraktować trwałość materii jako odbicie

ponadczasowości czystego podmiotu, który jest jedynie warunkiem wszelkiego przedmiotu.

Obydwa przynależą do zjawiska, a nie do rzeczy samej w sobie; są jednak kośćcem zjawiska.

Obydwa odkryć można tylko za pomocą abstrakcji; nie są one dane bezpośrednio w czystej

postaci ani same w sobie.

Główny błąd wszystkich systemów polega na przeoczeniu tej oto prawdy, że umysł i materia

są korelatami , tj. że istnieją tylko dla siebie nawzajem, razem trwają i razem giną; jedno jest

tylko odbiciem drugiego, ba, są właściwie jednym i tym samym, rozpatrywanym z dwóch

stron, przy czym - antycypując dalsze wywody - owo jedno jest przejawem woli, czyli rzeczy

samej w sobie, a zatem, że oba są wtórne; dlatego źródła świata nie należy szukać w żadnym

z nich. Ale wszystkie systemy (bodaj z wyjątkiem spinozyzmu) to właśnie przeoczały i

szukały w jednym z nich źródła wszystkich rzeczy. (...)

Natomiast u mnie materia i umysł są nierozdzielnymi korelatami, istnieją tylko dla siebie i

dlatego tylko względnie; materia jest przedstawieniem w umyśle, umysł jest czymś, w czego

przedstawieniu wyłącznie istnieje materia. Obydwa razem składają się na świat jako

przedstawienie , który jest kantowskim zjawiskiem , czyli czymś wtórnym. Pierwotne jest to,

co się pojawia, rzecz sama w sobie , którą później poznamy jako wolę . Ta rzecz sama w sobie

nie jest to ani coś, co sobie przedstawia, ani coś, co zostaje przedstawione, lecz różni się

całkowicie od swego sposobu pojawiania się. (...)

Źródło: Arthur Schopenhauer, Świat jako wola i przedstawienie , t. II, tłum. J. Garewicz,

Warszawa 1995

Artur Schopenhauer - Idealizm.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: