ZESTAWIENIA - zagadnienia filozofii II okresu.doc

ZESTAWIENIA

ZAGADNIENIA FILOZOFII DRUGIEGO OKRESU

Zagadnienia filozoficzne osiągnęły w systemach Platona i Arystotelesa nieznaną dotąd pełnię.

1. W logice: zaczęło się - u Sokratesa - od najprostszych zagadnień definiowania pojęć, a skończyło - u Arystotelesa - na pełnych traktatach logiki formalnej.

2. W etyce: zasadniczym zagadnieniem było: czym jest prawdziwe dobro i czy można go się nauczyć? Ale już Sokrates zaczął określać poszczególne cnoty, a Arystoteles

mógł dać swej etyce postać rozległego traktatu, omawiającego w prawie wyczerpujący sposób różne rodzaje dóbr, cnót i stosunków moralnych.

3. W filozofii państwa: zaczęło się - u Protagorasa - od próby określenia natury państwa i racjonalizacji stosunków w nim panujących, a po pół wieku gotowa już była utopia Platona, wyznaczająca całkowity ustrój państwa wedle zasady etycznej, a niebawem i obszerna Polityka Arystotelesa.

4. W psychologii: zagadnienia dotyczyły zarówno empirycznej i fizjologicznej, jak i racjonalnej psychologii; obejmowały zarówno szczegółową analizę funkcji psychicznych, jak i dochodzenia nad nieśmiertelnością duszy i jej losami pośmiertnymi. Platon stawiał zagadnienia, a Arystoteles zebrał już cały materiał w systematyczny traktat.

5. W teorii poznania: różnorodne zagadnienia tego okresu obejmowały zarówno kwestię przedmiotu, jak pewności i pochodzenia poznania. Toczyły się zasadnicze spory między absolutyzmem a relatywizmem, sensualizmem a racjonalizmem, aprioryzmem a empiryzmem, nominalistycznym a realistycznym pojmowaniem pojęć, toczył się spór o pierwszeństwo zmysłów i rozumu, rozumu i intuicji, rozumowania i natchnienia.

6. W filozofii przyrody: rozdzieliły się obozy posługujące się spekulatywną i empi­ryczną metodą, głoszące jakościowe i ilościowe pojmowanie przyrody, nieskończoną i tylko skończoną podzielność materii, koncepcję statyczną i dynamiczną, kauzalizm i finalizm.

7. W metafizyce: zasadnicze pytanie było tu jedno: jaka jest istota bytu? Ale w związku z nim powstawały różnorodne dyskusje i spory: między relatywistyczną koncepcją bytu Protagorasa a absolutystyczną jego przeciwników, między idealizmem Platona a realizmem innych filozofów, między zwolennikami i przeciwnikami transcendentnego bytu, między tymi, co uznawali obiektywność zjawisk, a tymi, co jej zaprzeczali.

POJĘCIA I TERMINY

W klasycznym okresie greckiej filozofii zakończył się proces formowania najbardziej fundamentalnych pojęć metafizyki; oddzielone zostały i przeciwstawione sobie: materia i dusza, rzeczy i idee, Bóg i świat.

Platon odróżniał: byt i stawanie się, rzeczy­wistość i zjawisko, analizę i syntezę. W dziedzinie poznania już dawniej rozdzielone było poznanie zmysłowe i rozumowe, teraz zaś Platon rozdzielił jeszcze poznanie intuicyjne i dyskursywne.

Platonowi wypominali starożytni brak ustalonej terminologii. Raczej chodziło mu o wypowiedzenie się wyraziste i poetyckie niż terminolo­gicznie ścisłe. Inaczej Arystoteles. Poza swoistymi terminami jego systemu - w rodzaju (energia), (entelechia), (istota rzeczy), (konkretna jednostka), a nawet (materia), która dopiero u niego stała się terminem - jego dziełem jest podstawowa terminologia logiki formalnej. U niego też po raz pierwszy spotykamy szereg doniosłych rozróżnień: akt i potencja, substancja i cechy przypadkowe, umysł czynny i bierny, a także rodzaj i gatunek, sprzeczność i przeciwieństwo, indukcja i sylogizm.

BILANS OKRESU

Bilans tego okresu filozofii greckiej wykazuje wiele twierdzeń. Do pierwszych, nie kwestionowanych, należą: wprowadzenie definicji i indukcji (przez Sokratesa), zrelatywizowanie wielu prawd do człowieka i uwidocznienie konwencji w teorii i praktyce (przez sofistów), oddzielenie wiedzy pojęciowej od zmysłowej i wykrycie pojęcio­wej nawet w spostrzeżeniach (przez Platona), opracowanie reguł sylogistyki, zestawienie kategorii, wyodrębnienie funkcji psychicznych (przez Arystotelesa), przeciwstawienie związków celowych i przyczynowych (przez Platona i Arystotelesa), analiza pojęcia przy­jemności (przez cyrenaików), klasyfikacja wartości moralnych i cnót (zaczęta przez Sokra­tesa, wykończona przez Arystotelesa), analiza przeżyć estetycznych (przeprowadzona zarówno przez sofistów, jak przez Arystotelesa).

Jeśli chodzi o twierdzenia trwałe drugiego rodzaju, o klasyczne sformułowania pewnych stanowisk. Do nich należy sformułowanie idealizmu, a także spirytualizmu, przez Platona, równie klasyczne jak sformułowanie przeciwnego stanowiska, mianowicie mechanistycznego materializmu, przez Demokryta. Ale także klasyczne sformułowanie stanowiska kompromisowego, mianowicie hilemorfizmu, przez Arystotelesa jest dziełem tego samego okresu. Tak samo sformułowanie klasyczne przeciwieństw w zakresie teorii poznania: aprioryzmu przez Platona i empiryzmu przez jego przeciwników. I tak samo w etyce: klasyczne sformułowanie hedonizmu przez cyre­naików i moralizmu przez Sokratesa, Platona, cyników. Wszystkie te teorie ontologiczne, epistemologiczne, etyczne, choć następne pokolenia usiłowały je korygować czy łagodzić, pozostały w swoim rodzaju nieprześcignione.

CHRONOLOGIA

Okres klasyczny obejmował właściwie tylko trzy pokolenia:

·          Do pierwszego z nich (druga połowa V wieku) należeli głównie sofiści, z Protagorasem na czele, i So­krates; ono to wytworzyło nową, humanistyczną postawę w filozofii i ruch relatywistyczny; a było też twórcze na polu filozofii przyrody dawnego typu: należał do niego Demokryt.

·          Drugie pokolenie, dojrzałe w pierwszej połowie IV w., było pokoleniem Platona, a także młodszych sofistów i na wpół sofistycznie usposobionych sokratyków, Antystenesa i Arystypa; należeli do niego także najświetniejsi pitagorejscy uczeni, Archytas i inni.

·          Trzecie pokolenie wydało Arystotelesa.