Bolesław Kumor
CZASY WSPÓŁCZESNE 1914-1992
REDAKCJA WYDAWNICTW
KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO
LUBLIN 2001
Projekt okładki i stron tytułowych JERZY DURAKIEWICZ
Na okładce:
Św. Piotr, fragment retabulum, ok. 1280, Londyn, Westminster Abbey
Opracowanie redakcyjne ELŻBIETA STRUŚ
© Copyright by Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2001
ISBN 83-228-0994-8 (t. VIII) ISBN 83-228-0881-X (t. I-VIII)
REDAKCJA WYDAWNICTW KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO
ul. Konstantynów l, 20-708 Lublin tel. 524-18-09 (centrala), 525-71-66 (kolportaż)
Wydanie II zmienione. Zam. 29/2001 Zakład Malej Poligrafii KUL
Pierwsza wojna światowa rozpoczęła się 28 VII 1914 r., kiedy Austro--Węgry wypowiedziały wojnę Serbii: l VIII do wojny przystąpiło Cesarstwo Niemieckie, a nieco później Turcja (2 VIII) i Bułgaria (11 X 1915). Kraje te tworzyły blok państw centralnych. Do przeciwnego obozu, państw enten-ty, które przystąpiły do wojny, należały: Serbia, Rosja, Francja, Anglia, Czarnogóra, Belgia i Japonia (1914), a następnie Włochy (1915), Portugalia, Rumunia (1916), Stany Zjednoczone (1917) i inne państwa, które ograniczyły się do wypowiedzenia wojny państwom centralnym, ale udziału zbrojnego w wojnie nie wzięły. Uczestniczyły w niej 32 państwa i ok. 1,5 mld ludności. Po 4 latach krwawych zmagań Niemcy zostały pokonane, Austro-Węgry się rozpadły, a osłabiona rewolucją Rosja została zmuszona do uznania niepodległości szeregu państw, którym dotąd nie zezwalała na stanowienie o sobie. Straty wojenne wynosiły ok. 10 min zabitych, 20 min rannych, ok. 10 min zmarło z głodu lub epidemii. Rezultatem wojny było powstanie pierwszego ateistycznego państwa - Związku Radzieckiego, które w sposób administracyjny rozpoczęło systematyczną likwidację chrześcijaństwa i każdej pozytywnej religii.
Wśród wielu przyczyn, które uwarunkowały wybuch II wojny światowej, należy wymienić m.in. podział świata po I wojnie światowej, powstanie systemów totalitarnych o charakterze imperialnym w Rosji Sowieckiej (1917), Włoszech (1922), w III Rzeszy Niemieckiej (1933) i Japonii (1927-1929). W II wojnie światowej, którą rozpoczął frontalny atak Niemiec hitlerowskich na Polskę (l IX 1939), a niebawem i Rosji Sowieckiej (17 IX), uczestniczyły 72 państwa, przy czym po stronie Niemiec wystąpiła początkowo Rosja Sowiecka (1939), następnie Włochy, Japonia (27 IX 1940), Węgry, Rumunia, Słowacja (XI 1940) i Bułgaria (III 1941). Pozostałe państwa stanowiły koalicję antyniemiecką, do której należała od początku Polska, Anglia i Francja, a od 1941 r. również Związek Sowiecki i Stany Zjednoczone. Skutki barbarzyńskiej wojny, która trwała do 1945 r. (8 V - kapitulacja Niemiec, 2 IX -kapitulacja Japonii), były przerażające. Działania wojenne toczyły się na
terenie 40 państw, a przez ziemie polskie walki frontowe przetaczały się trzykrotnie. Była to największa i najbardziej krwawa wojna w dziejach ludzkości, w czasie której zginęło ok. 50 min ludzi - na frontach wojennych, w obozach śmierci, zamordowanych i zmarłych z epidemii i głodu. W wyniku tej wojny nastąpił podział świata na dwa obozy: komunistyczny i kapitalistyczny, które dzieliła “żelazna kurtyna". Powstałe tzw. państwa demokracji ludowej otrzymały systemy totalitarno-represyjne, które w późniejszych latach rozszerzyły się na niektóre państwa Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej. Wszystkie te państwa ustosunkowały się wrogo do chrześcijaństwa i rozpoczęły za pomocą represji i przymusu administracyjnego niszczenie go. Po roku 1945 w Azji i Afryce nastąpiła na wielką skalę dekolonizacja i powstanie licznych państw autochtonicznych. Przez cały ten okres trwały lokalne wojny, a rozwój przemysłowy i kulturalny podzielił świat na bogatą północ i biedne południe, na świat socjalistyczny pogrążony w marazmie gospodarczym na Wschodzie i na rozwijający się i bogacący się wciąż kapitalistyczny Zachód.
W okresie tym w całym chrześcijaństwie nastąpiły bardzo poważne zmiany. W Kościele katolickim złożenie najwyższej władzy w ręce papieża przez Yaticanum I rozwiązało wielowiekowe spory na temat wyższości soboru nad papieżem i zainspirowało wzrost centralizacji zarządu Kościoła, co znalazło wyraz w Kodeksie prawa kanonicznego (1917); stanowi on apogeum pełni władzy papieskiej i gwarancję koniecznej wolności, o czym świadczyła redukcja dotychczasowych kar kościelnych. W tym właśnie okresie - mimo ustawicznego wzrostu centralizacji papieskiej - papieże zaczęli dowartościowywać “powszechne kapłaństwo wiernych" i udział świeckich w życiu Kościoła, zwłaszcza w programie i celach Akcji Katolickiej, powołanej do życia przez pap. Piusa XI, kanonizacjach świętych (Tomasz Morus - 1936, Joanna d'Arc - 1920) i teologicznej doktrynie encykliki Mystici corporis pap. Piusa XII (1943). Idea “ludu Bożego", który stanowią wszyscy ochrzczeni “jako nowe stworzenie" (Ga 6, 15) i gdzie “jeden drugiego brzemiona nosi" (Ga 6, 2), zastępowała powoli ideę Kościoła klerykalnego.
Wśród radykalnej sekularyzacji świata formowały się nowe wspólnoty społeczne i nowe ośrodki, do których duchowni nie mieli żadnego lub tylko ograniczony i wąski przystęp. Należały tu nowoczesne, wielkie zakłady przemysłowe, wzrastający w siłę świat robotniczy, świat kina, radia i telewizji, a nade wszystko wszechwładna prasa. Kapłani mogli tu oddziaływać tylko w bardzo wąskim zakresie. Zadanie uchrześcijanienia tych narastających, zde-chrystianizowanych rzesz, ośrodków i instytucji przypadło w udziale nade wszystko wierzącym świeckim, którzy w bardzo licznych wypadkach zrobili to lepiej niż duchowni. “Apostolstwo to - mówił pap. Pius XII - pozostało wyłącznie apostolstwem świeckich i nie będzie nigdy apostolstwem hierarchicznym, chociaż będzie realizowane na zlecenie hierarchii" (1957).
Układy laterańskie między Stolicą Apostolską a Królestwem Italii (1929) stwierdzały ostatecznie, że dawne Państwo Kościelne nie istnieje i że Kościół nie posiada żadnej siły politycznej. Szczególne znaczenie dla dziejów chrześcijaństwa w tym okresie posiadał fakt, że papiestwo stało się jego najżywotniejszym centrum.
Prawie równocześnie uformowały się imperialistyczne, o charakterze an-tychrześcijańskim potęgi faszystowskie (III Rzesza - 1933, Japonia - 1927--1928) i komunistyczne (Związek Sowiecki - 1917, Chiny - 1948). Na przekór państwowej ateizacji milionów chrześcijan i nie przebierającej w środkach walki z każdą religią, a zwłaszcza z chrześcijaństwem, religia i wolność jej wyznawania zdobywała sobie coraz to powszechniejsze uznanie w programach i układach międzynarodowych, wzrost liczbowy chrzęści j an-katoli-ków przesunął się wyraźnie z Europy na grunt Ameryki (1990: Europa -279 401 000 katolików, Ameryka - 444 422 000 katolików). Kontynent ten wyprzedza również Europę pod względem organizacyjnym (1990: Europa -143 metropolie, 468 diecezji, Ameryka - 168 metropolii i 686 diecezji).
Sobór Watykański II (1962-1965) i lata posoborowe rozpoczęły dla Kościoła katolickiego, papiestwa, episkopatu, lokalnych Kościołów, teologii i pobożności nowy okres. Ustawicznie wzrastająca potęga moralna papiestwa jako sumienia świata nigdy nie osiągnęła tak wysokiego znaczenia jak dziś. Wielkie osobowości papieży - papieża-społecznika Leona XIII, papieża świętego Piusa X, papieża pokoju i chrześcijańskiego miłosierdzia Benedykta XV, papieża odrzucającego publicznie totalitaryzmy państwowe Piusa XI, “Pasterza anielskiego" Piusa XII, papieża powszechnej sympatii Jana XXIII, papieża realizacji Vaticanum II - Pawła VI i papieża misjonarza świata i obrońcy praw człowieka - Jana Pawła II - odegrały kolosalną rolę na tym polu. Autorytet ten gruntują i ustawicznie pogłębiają pielgrzymki pastoralne papieży Pawła VI i Jana Pawła II do lokalnych Kościołów i międzynarodowych centrów politycznych. Symboliczne znaczenie w tym zakresie posiada spotkanie pap. Jana Pawła II z przywódcą Związku Sowieckiego Michaiłem Gorbaczowem (l XII 1989). Nie bez znaczenia dla samego papiestwa miał fakt, że prawie po 450 latach wyszło ono z ciasnych ram włoskich i w osobie Jana Pawła II, nie-Włocha, nabrało nowych wymiarów ekumenicznych.
Kolegialność episkopatu światowego i jego odpowiedzialność za życie i rozwój Kościoła znalazły swój wyraz w powołaniu do życia stałych synodów biskupich (15 IX 1965), a autorytet Kościołów lokalnych wielce wzmocniły krajowe lub regionalne konferencje episkopatu, a nade wszystko nowy Kodeks prawa kanonicznego, wydany 27 XI 1983 r. przez pap. Jana Pawła II, a gwarantujący obu instytucjom stosunkowo szerokie uprawnienia. Zakres pasterskich zadań biskupów w Kościele na nowo określił Sobór Watykański II, a pap. Paweł VI przez faktyczne zniesienie “uprawnień pięcioletnich" (2 V 1967) znacznie poszerzył ich uprawnienia jurysdykcyjne.
Wzmocnieniu Kościoła i religii sprzyjała wielce literatura piękna, ruch liturgiczny, niebywały rozwój pobożności maryjnej, a także prawdziwa wiosna życia monastycznego w świecie. W kontekście wojującego ateizmu, zeświecczenia kultury i narastającej niemoralności, wzrastało ustawicznie zrozumienie dla kultury duchowej i życia wewnętrznego, a “pierestrojka" sowiecka zezwoliła na ponowne otwarcie katedr biskupich i licznych kościołów. Rozwój katolickiej teologii nie obył się bez poważnych trudności ze strony “nowej teologii" i “teologii wyzwolenia", ale sama teologia wydała wspaniałe owoce w dokumentach Soboru Watykańskiego II i w erze posoborowej, zwłaszcza na odcinku ekumenizmu.
Nie bez znaczenia dla wzrostu autorytetu chrześcijaństwa był świat wierzących świeckich. Bolesne doświadczenia Kościoła “za żelazną kurtyną" wykazały, że właśnie świeccy, przy całkowitym braku hierarchii kościelnej, przechowywali i przekazywali autentyczny skarb wiary, a ich współbracia na wszystkich kontynentach zajęli wysokie stanowiska na każdym posterunku działalności człowieka. Niejako symboliczne znaczenie miał wybór pierwszego katolika Johna Kennedy'ego na prezydenta Stanów Zjednoczonych (1961). Dekret Soboru Watykańskiego II Apostolicam actuositatem (18 XI 1965) dowartościował i wskazał na różne formy apostolstwa świeckich i na ich miejsce w Kościele, a synod biskupów (1-30 X 1987) i adhorta-cja apostolska pap. Jana Pawła II O zadaniach rodziny chrześcijańskiej we współczesnym świecie (Familiaris consortio - 22 XI 1981), O godności i powołaniu kobiety (Mulieris dignitatem - 15 VIII 1988) i O powołaniu i misji świeckich w Kościele i w świecie (Christifideles laici - 30 XII) jeszcze raz uwydatniły, że “świeccy katolicy muszą się czuć aktywnymi i odpowiedzialnymi uczestnikami »nowej ewangelizacji«, której świat tak bardzo potrzebuje".
Kościoły wschodnie, podzielone na narodowe patriarchaty i autonomiczne metropolie, przybierały coraz to bardziej charakter narodowy. Wyrazem tego były powstające nowe patriarchaty narodowe w Jugosławii (1920), Rumunii (1925), Bułgarii (1948) i Etiopii (1959). Podjęte przez patriarchat ekumeniczny w Konstantynopolu wysiłki na rzecz wzmocnienia duchowej jedności Kościołów prawosławnych znalazły nowe usymbolizowanie w panpra-wosławnej konferencji na wyspie Rodos (1961), dokąd przybyli również obserwatorzy Kościołów przedchalcedońskich. Celem tej konferencji było wzmocnienie świadomości ponadnarodowej. “Wierzymy, że lokalne, prawosławne Kościoły siostrzane, zachowujące zbawienną wiarę naszych ojców, pozostaną w takiej jedności, której pierwotny obraz stanowi pełna tajemnicy i nadprzyrodzoności Przenajświętsza Jedność na tronie i Trójjedyność Boga" - głosiło posłanie tejże konferencji. Kościół prawosławny podjął dialog teologiczny z Kościołami przedchalcedońskimi (1961), a następnie z Kościołem katolickim (1980).
Równocześnie jednak dokonywał się bolesny proces administracyjnych ograniczeń, prześladowań i wyniszczeń poszczególnych Kościołów prawosławnych. Patriarchat ekumeniczny został pozbawiony wszelkich uprawnień politycznych, a na skutek wymiany ludności (1923) i emigracji wyludniony, zatrzymał wbrew intencjom patriarchatu moskiewskiego (1948) nadal pierwsze miejsce we wspólnocie Kościołów prawosławnych (protothronos), ale dalsze ograniczenia, kasaty i wyludnienie patriarchatu zredukowało faktycznie jego rolę do symbolu jedności i historii. Prawdziwy okres męczeństwa i prześladowań przeżył po 1917 r. Rosyjski Kościół Prawosławny, a kiedy w 1946 r. uzyskał powtórne uznanie ze strony państwa wojującego ateizmu, został wprzęgnięty w jego politykę i stał się jedną z jego agend. Podobne zadania mutatis mutandis otrzymały Kościoły prawosławne w krajach demokracji ludowej. Drastycznym przykładem tej roli była likwidacja Kościołów unickich w latach 1946-1950 w państwach komunistycznych, kiedy to Kościoły prawosławne stały się powolnym narzędziem w rękach totalitarnych państw.
Od początku XX stulecia teologia protestancka zaczęła powracać do Biblii i pism symbolicznych. Tak zwana teologia dialektyczna, odrodzenie teologii Lutra i Kalwina i odnowa liturgiczna odkryły z powrotem główne założenia reformacji i częściowo dziedzictwo starożytnego Kościoła. Po I wojnie światowej na tle pragnienia jedności doszło w protestantyzmie do odnowienia świadomości Kościoła, zaakcentowania dogmatu i odnowienia liturgii i licznych organizacji kościelnych. Te ostatnie dwa fenomeny stały się niezwykle żywotne po II wojnie światowej. W Niemczech w odpowiedzi na narodowy socjalizm uformował się w 1934 r. Kościół wyznaniowy (Beken-nende Kirche), przeciwstawiający się Kościołowi państwowemu, który skompromitował się daleko idącą współpracą z narodowym socjalizmem.
Po II wojnie światowej zrodził się potężny ruch unionistyczny wśród Kościołów i wspólnot protestanckich, który doprowadził do powstania świato...
Kefasy