rozdzial 3 cz 3.rtf

Józef SKRZYP CZAK

Rozdział III

WSPÓŁCZESNE STRATEGIE KSZTAŁCENIA DOROSŁYCH

1. Wokół pojęcia strategii kształcenia

W literaturze Qedagogicznei, w tym również i w andragogicznei, termin "strategia" używany jest stosunkowo często, najczęściej w znaczeniu "strategia kształcenia", choć również i w znaczeniach innych: "strategia postępowania", "strategia działania", a także "strategia samokształcenia" czy "strategia samo­wychowania". Jednak posługujący się tymi określeniami autorzy zazwyczaj wprowadzają je do swoich tekstów bez wyraźnie sformułowanych definicji, właściwie bezpośrednio z mowy potocznej, przeważnie w ich intuicyjnym zna­czemu.

Tam jednak, gdzie definicje takie są proponowane, dość znacznie różnią się one pomiędzy sobą, ponieważ odnoszone są zwykle do konkretnej, akurat rozpatrywanej sytuacji. Najogólniej rzecz ujmując, wspólną cechą większości tych propozycji definicyjnych jest wiązanie strategii z określonym, wyznaczo­nym danymi celami i innymi uwarunkowaniami, sposobem postępowania. Ten sposób postępowania jednak może być albo z góry zamierzony, albo sponta­niczny, same zaś strategie mogą być odnoszone do sytuacji bardzo ogólnego

charakteru lub też, wprost przeciwnie, do stanów bardzo konkretnych, wręcz

jednostkowych. Samo więc utożsamianie pojęcia strategii z pojęciem sposobu postępowania może nas jedynie doprowadzić do wniosku o zbędności tego ter­minu, co jednak byłoby konkluzją zbyt pospieszną.

Próbując uściślić samo pojęcie strategii odwołamy się tu najpierw do wy­powiedzi R. Ackoffa1): Istnieją sytuacje, w których decydent nie wybiera bezpo­średnio pewnego sposobu dzialania. Wybiera on raczej pewną procedurę bądźteż zasadę, która umożliwia dokonanie wyboru sposobu dzialania w konkretnym

I) R. Ackoff: Decyzje optymalne w badaniach stosowanych. Warszawa 1969, s. 54.

Część trzecia Cele, formy i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi dorosłych 309

kontekście. Ta procedura czy zasada określa, jak należy uzależnić wybór tego, a nie innego sposobu działania od informacji uzyskanych w chwili podejmowa­nia działania, chociaż informacje te są nieznane w chwili wyboru zasady po­dejmowania decyzji. Tego rodzaju procedura bądź zasada jest zwana strategiąi sama jest swojego rodzaju sposobem działania.

Natomiast J. Kozielecki, definiując pojęcie strategii psychologicznych, odwołuje się do teorii gier, która zajmuje się matematycznym rozwiązywaniem wszelkich sytuacji konfliktowych. Na tym gruncie strategią gracza nazywa się stosowany przez niego zbiór reguł, określających, w zależności od sytuacji, która się wytworzyła w trakcie gry, jednoznacznie wybór każdego określonego ruchu przez danego gracza2). A więc strategia jest rodzajem sposobu postępo­wania, jednak bardzo ściśle określonym. Ta ostatnia właśnie definicja (a także i przytoczona tu wcześniej) jest dla nas dobrym punktem wyjścia, przy dodat­kowym założeniu, iż proces kształcenia dorosłych jest swoistym rodzajem gry społecznej o strategiczno-decyzyjnym charakterze i o tak zwanej sumie nieze­rowej (termin "gra" nie jest obcy praktyce edukacyjnej, gdzie od dość dawna wykorzystywane są np. gry dydaktyczne).

Opierając się na powyższych rozważaniach, pod pojęciem "strategii kształcenia" będziemy tu rozumieć zbiór reguł, określających jednoznacznie, w zależności od sytuacji, która wytworzyła się w trakcie kształcenia, wybór określonego sposobu postępowania przez uczestników danego procesu kształ­cenia3).

W odniesieniu do konkretnego procesu kształcenia właśnie możemy np. mówić o strategii generalnej tego procesu, o strategiach realizacji poszczegól­nych jego celów, o metodach stosowanych w tym procesie, będących przecieżtakże określonymi, szczegółowymi strategiami postępowania, wreszcie i o swo­istych mikro strategiach postępowania dydaktycznego w każdej z poszczegól­nych sytuacji tego procesu, w zależności od stosowanych tam zasad i środków dydaktycznych.

W takim jej rozumieniu pojęcie strategii, a w szczególności strategii kształcenia, nadaje się bardzo dobrze do opisów rzeczywistości dydaktycznej edukacji dorosłych na różnych jej poziomach, pod jednym wszakże warunkiem, iż nie będą to próby opisu wszelkich możliwych strategii kształcenia (których liczba, na dobrą sprawę, jest nieskończona), lecz tylko strategii tzw. normatyw­nych, wyznaczonych aktualnym kształtem opisywanej oświaty dorosłych i wy­prowadzonych z poszanowaniem dorobku nauk pedagogicznych.

Odwołując się do powyższych stwierdzeń, wyliczymy i opiszemy w tym rozdziale zbiór strategii głównych kształcenia dorosłych (ujmowanych części 0­

2) 1. Kozielecki: Strategia psychologiczna. Warszawa 1975, s. 22.

3) J. Skrzypczak, J. Stochmiałek: Wokół pojęcia strategii kształcenia i jego znaczenia

w oświacie doroslych. W: J. Skrzypczak (red.): Strategie kształcenia doroslych. Stu­dia Pedagogiczne, t. LVII, 1991.

310

Józef Skrzypczak - Współczesne strategie kształcenia dorosłych

wo we wcześniejszych pracach, naszyn zdaniem niezbyt poprawnie, jako tak zwane systemy dydaktyczne).

Wśród wszystkich strategii głównych oświaty dorosłych jedna posiada charakter wyraźnie odmienny, nie dając się też ująć w wyraźny, w pełni norma­tywny opis; jest to strategia (czy raczej cały zbiór strategii) samokształceniowa, stojąca, obok samowychowania, u podstaw procesówautoedukacji. Ona to wła­śnie, a także jej uwarunkowania zasługują na osobny opis, zamykający ten roz­dział.

2. Główne strategie edukacji dorosłych

Strategii dominujących w obszarze oddziaływań oświaty dorosłych traktowanej jako rodzaj systemu społecznego jest, przy takim rozumieniu pojęcia "strategia kształcenia" jakie tu zaproponowano, zaledwie kilka. Zanim je wyliczymy i pokrótce scharakteryzujemy, wypada wspomnieć, iż wyliczenie to w znacznej mierze odwołuje się do istniejących już wcześniej propozycji, w których posłu­giwano się nie określeniem "strategia kształcenia", lecz "system dydaktyczny''''). W niniejszym opracowaniu rezygnujemy jednak z określenia "system", ponie­waż uważamy, iż określenie to w świetle wymagań ogólnej teorii systemów jest nazbyt zobowiązujące i nie wszystkie z wyliczanych dotąd systemów dydak­tycznych kształcenia dorosłych w pełni odpowiadają tym wymaganiom, nato­miast są to z całą pewnością odmienne strategie kształcenia (co wcale nie ozna­cza, iż nie są one realizowane na bazie odmiennych systemów dydaktycznych).

a) strategia klasowo-lekcyjna

Podstawę strategii klasowo-lekcyjnej stanowi bezpośrednie nauczanie zbiorowe, podział uczniów na klasy a czasu nauczania na jednogodzinne (zazwyczaj 45-minutowe) tzw. lekcje oraz sprawdzanie postępów uczniów i promowanie ich z klasy do klasy. Od klasy najniższej, wymagającej najniższe­go przygotowania, uczniowie przechodzą stopniowo, w miarę swoich postępów w nauce, do klas coraz wyższych i wreszcie uzyskują świadectwo ukończenia szkoły. Świadectwa takie z reguły mają wagę dokumentów państwowych, a samo kształcenie posiada charakter sformalizowany.

W kształceniu dorosłych strategia ta znajduje zastosowanie przede

wszystkim w różnego rodzaju szkołach dla pracujących - w szkołacn poasta­wowych, liceach ogólnokształcących oraz w rozmaitych szkołach zawodowych i technikach, których liczba w Polsce, niestety, w ostatnich latach, w związku m.in. z transformacjami ustroju i gospodarki, ustawicznie maleje.

4) Por. F. Urbańczyk: Dydaktyka dorosłych. Ossolineum, 1973.

Część trzecia Cele, fonny i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi doroslych 3]]

Od szeregu lat występuje w szkołach dla pracujących, głównie w wielkich miastach, także w szkołach podstawowych, dość znamienne zjawisko; coraz liczniej zgłaszają się do nich bądź są tam kierowani uczniowie młodociani, któ­rzy mają za sobą niepowodzenia w szkole dla młodzieży. W szkołach dla pracu­jących szczebla podstawowego są to często uczniowie, których pozbywa siędotychczasowa szkoła, gdyż stanowią dla niej poważne obciążenie bądź teżmłodzież, która sama porzuca naukę szkolną, aby następnie, na skutek różnych zbiegów okoliczności, zmuszona sytuacją, podjąć ją ponownie, ale wtedy już w szkołach dla dorosłych. Uczniowie ci stwarzają dla szkół dla pracujących poważny i trudny problem wychowawczy.

W przypadku kształcenia klasowo-lekcyjnego mamy do czynienia z próbą dość dosłownego przeniesienia doświadczeń z terenu szkolnictwa systematycz­nego na grunt kształcenia dorosłych, próbą kontynuowaną z braku innych kon­cepcji, jednak w stosunku do uczniów dorosłych nie tak nawet skuteczna, jak w odniesieniu do dzieci i młodzieży, z różnych zresztą powodów.

b) strategia kursów dokształcającYc/I

Zaliczane niekiedy do strategii klasowo-lekcyjnej kursy dokształcające, o naocznym bądź zaocznym charakterze, są jednak dosć szczególną i odmienną formą kształcenia, dokształcania i doskonalenia zawodowego o bardzo różnym czasie trwania - od kilku dni czy tygodni do roku, bardzo rzadko do kilku lat.

Rozróżnia się kursy różnych kategorii w zależności od kierunku kształ­cenia, poziomu i celu kursu, a także w zależności od tego, kto jest ich organiza­torem. I tak np. organizowane są kursy państwowe różnych stopni, np. prawa jazdy czy też kursy kwalifikacyjne umożliwiające osiągnięcie określonego stopnia specjalizacji zawodowej np. nauczycieli i tym podobne, których po­myślne ukończenie jest dla uczestnika podstawą do ubiegania się o określony awans służbowy. Specjalną odmianą kursów są tzw. kursy podyplomowe, orga­nizowane dla absolwentów szkół szczebla ponadpodstawowego bądź wyższego, dające też ich uczestnikom często określone uprawnienia o dodatkowe kwalifi­kacje.

Przy innym sposobie klasyfikacji rozróżnić można kursy przysposobienia zawodowego, doskonalenia zawodowego, kursy kwalifikacyjne, politechniczne oraz kursy na potrzeby własne i dla osobistych zainteresowań ich uczestników.

Kursy, szczególnie kursy zawodowe i na potrzeby własne, stanowiąjedną z głównych form kształcenia ustawicznego dorosłych, zarówno w jej formalnym jak i nieformalnym nurcie. Obejmują one problematykę bardzo szeroką (od ję­zyków obcych i obsługi komputerów do kursów gotowania czy kroju i szycia), i ogromną, ciągle liczoną w milionach osób rocznie, rzeszę uczestni­ków.

Trzeba wyraźnie powiedzieć, iż ze względu na dużą obecnie łatwość uzy­skiwania zezwoleń na prowadzenie działalności kursowej, nie wszystkie takie

312

Józef Skrzypczak - Współczesne strategie kształcenia dorosłych

kursy realizowane są na dostatecznie wysokim poziomie merytorycznym i dy­daktycznym, choć koszty uczestniczenia w wielu z nich są bardzo wysokie.

Organizatorzy niektórych z tych kursów posiadają uprawnienia do wy­stawiania, honorowanych następnie jako dokumenty państwowe, świadectw ukończenia, inni nie posiadają takich uprawnień. Przeważająca część kursów dokształcających posiada charakter naoczny, wymagający bezpośredniego kon­taktu ucznia z nauczycielem, coraz częściej jednak pojawiają się także oferty kursów o charakterze korespondencyjnym. Te ostatnie jednak należą już do innej strategii - kształcenia zdalnego.

ej strategia kształcenia zdalnego

Kształcenie zdalne jest to kształcenie kierowane z dala, pośrednio, przez nauczyciela i za pomocą takich środków jak korespondencja, podręczniki, po­radniki, emisje radiowe i telewizyjne, filmy, płyty, kasety, systemy TV kablo­wej, telefony, telefaksy itp. Ta strategia kształcenia, ze względu na szerokie

możliwości, cieszy się obecnie wielkim zainteresowaniem, czego przejawem są także próby konstruowania specjalnych podstaw teoretycznych włąśnie uczenia się na odległość5).

W ramach tej strategii uczeń posiada maksimum swobody, a jego bezpo­średni kontakt z nauczycielem jest stosunkowo rzadki. Kierownicza rola na­uczyciela dotyczy tu przede wszystkim celów, treści i warunków przebiegu pro­cesu dydaktycznego oraz jego form organizacyjnych. Najczęstszą formą bezpo­średniego kontaktu między nauczycielem a uczniem jest konsultacja, nie zawsze "twarzą w twarz", ale również poprzez listy, telefony, sieci radiowe i telewizyj­ne. Dla osiągnięcia pozytywnych rezultatów kształcenia na odległość niezbędne jest dostarczenie uczniom odpowiednich źródeł wiedzy, uwzględniając ich po­ziom wyrobienia umysłowego, stopień trudności przekazywanej wiedzy oraz możliwości odbioru dostarczonej informacji.

Strategia kształcenia zdalnego obejmuje kształcenie korespondencyjne oraz kształcenie poprzez środki masowego przekazu. Kształcenie koresponden­cyjne, to naj wcześniejsza z form tej strategii. Nauczyciel i uczeń komunikuje sięw tym wypadku drogą korespondencyjną - pocztową. Uczelnia koresponden­cyjna dostarcza uczniowi specjalne testy "listu uczebnego", podaje pisemne

wskazówki, kontroluje jego postępy poprawiając i oceniając nadesłane przez

. .

mego prace pIsemne.              .

System kształcenia korespondencyjnego jest obecnie dobrze rozwinięty w wielu krajach, jednak zazwyczaj nie występuje on już w postaci klasycznej, lecz mocno rozbudowanej i rozwiniętej. Jedną z najbardziej znanych na świecie uczelni tego typu jest Open University w Wielkiej Brytanii, oferujący wielu tysiącom studiujących tam osób pełne kursy magisterskie, pomimo tego, iż pro­ces kształcenia w tej uczelni realizowany jest tylko na drodze korespondencyj­

5) Por. np. E. Potulicka: U podstaw teorii kształcenia zdalnego. Oświata Dorosłych,

              1988, nr 8.

Część trzecia Cele, fonny i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi dorosłych 313

nej, wspartej bezpośrednimi konsultacjami studentów z wykładowcami i w niewielkim stopniu przekazami radiowymi i telewizyjnymi. Przesyłane jed­nak tam studentom materiały są to w pełnym tego słowa znaczeniu pakiety mul­timedialne, w skład których wchodzą, obok tekstów konwencjonalnych, równieżinne materiały dydaktyczne, takie jak kasety video, nagrania magnetofonowe, programy komputerowe, zestawy do samodzielnych doświadczeń (na kierun­kach przyrodniczych) i tak dalej.

W Polsce formy kształcenia korespondencyjnego, bardzo rozwinięte w pierwszych latach po II wojnie światowej nie są obecnie zbyt rozpowszech­nione, choć jakby następuje ich ożywienie6). Natomiast coraz szerzej na potrze­by szeroko rozumianej edukacji dorosłych (i nie tylko dorosłych) wykorzysty­wane są środki masowego przekazu, to jest prasa, radio i telewizja. Za pośred­nictwem tych mediów realizowane są zarówno programy edukacyjne o charakte­rze popularnonaukowym, adresowane do masowego odbiorcy (np. polska Te­lewizja Edukacyjna), jak i różne cykliczne kursy radiowo-telewizyjne np. nauki języków obcych, dla których pomocnicze materiały drukowane rozpowszech­niane są poprzez wydawnictwa prasowe. Również w Polsce, w latach sześć­dziesiątych, podjęto udaną próbę uruchomienia tak zwanej Politechniki Telewi­zyjnej - pełnoprawnej uczelni wyższej, której pierwszy rok studiów można było zaliczyć oglądając specjalnie przygotowany cykl wykładów telewizyjnych, wsparty materiałami drukowanymi, i zdając stosowne egzaminy we własnym miejscu zamieszkania (jeśli było to duże miasto). Eksperyment ten trwał w na­szym kraju dwa lata, a jego doświadczenia wykorzystano przy organizacji wspomnianego tu Otwartego Uniwersytetu w Wielkiej Brytanii. W Polsce obecnie, niestety, uczelnia tego typu nie istnieje, a tak zwane Uniwersytety Otwarte są to po prostu rodzaje wszechnic i należą do strategii kształcenia za pomocą żywego słowa, omówionej tu w innym miejscu.

Władze Indii wyemitowały w swoim czasie dla mieszkańców wsi cykl telewizyjnych programów rolniczych, które przyczyniły się znacznie do pod­niesienia kultury rolnej indyjskiej wsi i pomogły Indiom osiągnąć samowystar­czalność w zakresie uprawy pszenicy. Dla osiągnięcia tego celu zakupiono z funduszy rządowych tysiące telewizorów, porozmieszczano je w hinduskich wsiach i ściągnięto przed te t~lewizory chłopów. Warto dodać, iż nie było moż­

liwe rozpropagowanie właściwej kultury rolnej poprzez materiały drukowane,

ponieważ przygniatająca większość wsi hinduskich znajduje się w stadium peł­nego analfabetyzmu.

Wydaje się iż środki masowego przekazu, a także i gwałtownie rozwijają­ca się ostatnio komputerowa sieć Internetu, będą nadal pełnić znaczącą i zapew­ne rosnącą rolę w niektórych sferach edukacji masowej, o charakterze upo­wszechniania wiedzy i umożliwiania dostępu do niej, natomiast do konkretnej

6) Jednym z przykładów być może w Polsce popularność Europejskiej Szkoły Kształ­

              cenia Korespondencyjnego (ESKK).

314

Józef Skrzypczak - Współczesne strategie kształcenia dorosłych

praktyki edukacyjnej i dla zadań związanych z kształceniem i dokształcaniem zawodowym wykorzystywane będą bardziej sieci telewizji kablowej, a także różne programy edukacyjne zarejestrowane na kasetach fon o i video, na dys­kietkach komputerowych czy płytach kompaktowych. Tego rodzaju materiały, choć występują także w strategii kształcenia zdalnego, bardziej jednak są przy­datne w systemach samokształceniowych, o których szerzej traktuje ostatnia część tego rozdziału.

d) strategia kół oświatowych

Zasadniczą formą organizacyjną występującą w tej strategii jest koło lub zespół. Uczestników koła bądź zespołu łączy jakiś wspólny cel oświatowo-wy­chowawczy lub cel społeczny. Cel ten jest realizowany poprzez studiowanie lub kształcenie się albo też przez inną czynność, wymagającą od uczestników grupy wspólnej pracy umysłowej. Grupa taka powstaje dla realizowania tego wspólne­go celu, uznanego przez wszystkie osoby, które zakładają koło lub do niego wstępują. Członkowie grupy stykają się ze sobą bezpośrednio a nie na drodze korespondencyjnej czy innej podobnej; grupa jest więc liczebnie ograniczona. Członkowie grupy dobierają się świadomie i indywidualnie, pod kątem widze­nia uznanego celu, a nie pochodzą z mniej lub badziej przypadkowego zapisu. Grupa taka opiera swoją działalność w zasadzie na aktywności wszystkich jej członków; koło oświatowe raczej nie uznaje członków biernych. Wreszcie koło takie jest grupą zorganizowaną a więc posiada wybranego przez siebie prze­wodniczącego lub osobę czuwającą nad regularnością prac, a także wspierający tę osobę, wybrany również w podobny sposób zespół (zarząd, aktyw, prezy­dium), a także plan i podział pracy. Potwierdzeniem przynależności do konkret­nego koła bywa często specjalna legitymacja a jej uzyskanie wymaga niekiedy od przyszłego członka wykazania się znajomością wcześniej ustalonej wiedzy. Często też członkowie koła opłacają okresowe składki pieniężne.

Koła oświatowe mogą się różnić pomiędzy sobą ze względu na treść lub metodę pracy. Ze względu na treść mogą to być np. koła literackie, historyczne, ge...