l .1 MICHA� G�OWI�SKI ALEKSANDRA OKOPIE�-S�AWI�SKA JANUSZ S�AWI�SKI l ZARYS TEORII LITERATURY WARSZAWA PA�STWOWE ZAK�ADY WYDAWNICTW SZKOLNYCH Z prac Katedry Teorii Literatury Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu Bada� Literackich PAN Redaktor Stefania O�dakowska Warszawa 1972 Pa�stwowe Zak�ady Wydau-nictw Szkolnych Wydanie, trzecie. Nak�ad 20000+250 egz. Ark. druk. 34; wyd. 34,72 Oddano do sk�adania 29.XII.1970 r. Podpisano do druku 30.XI.1971 r. Druk uko�czono w styczniu 1972 r. Zam. nr 1012/201 Cena z� 39.- D-6/343 Papier drut. sat. 86 x 122 cm, 70 g, kl. V z fabryki w Cz�stochowie Zak�ady Graficzne PZWS w Bydgoszczy PRZEDMOWA DO WYDANIA TRZECIEGO Wydanie niniejsze nie wprowadza �adnych istotnych zmian do ustalonej uprzednio wersji ksi��ki, wydrukowanej w r. 1967. Poprzednie, drugie wy danie Zarysu teorii literatury r�ni�o si� do�� znacznie od wydania pierwszego. Dokonane w nim zmiany polega�y m.in. na wprowadzeniu nowego rozdzia�u �G��wne elementy struktury dzie�a literackiego", na umieszczeniu w oddzielnych rozdzia�ach element�w stylistyki i wersyfikacji, a przede wszystkim na �ci�lejszym sformu�owaniu szeregu problem�w i na wprowadzeniu nowych zagadnie� i wiadomo�ci. Niekt�re cz�ci ksi��ki uleg�y gruntownemu przepracowaniu (np. wst�p, rozdzia�y IV, V, VI, VII), inne � tylko niewielkim poprawkom (np. rozdzia�y X i XI), �adna jednak cz�� nie pozosta�a w kszta�cie nie zmienionym. Zaktualizowano tak�e bibliografi� i dodano indeks obejmuj�cy nazwiska tw�rc�w i tytu�y dzie� przy wo�ane w toku rozwa�a�. W obecnym, trzecim wydaniu autorzy ograniczyli si� do wprowadzenia poprawek o charakterze stylistycznym i u�ci�lenia b�d� przeredagowania szeregu sformu�owa� szczeg�owych. Bibliografi� uzupe�niono o pozycje opublikowane w latach ostatnich, ograniczaj�c przy tym jeszcze bardziej ni� w wydaniu poprzednim zas�b opracowa� starszych. Warszawa, lipiec 1970 r. Wst�p NAUKA O LITERATURZE I JEJ DZIA�Y Nauka o literaturze lub, u�ywaj�c innego okre�lenia, literaturoznaw-stwo jest dyscyplin� humanistyczn� zr�nicowan� wewn�trznie, rozszczepiaj�c� si� na trzy dziedziny: teori� literatury, histori� literatury oraz krytyk� literack�. Wszystkie one posiadaj� wsp�lny przedmiot zainteresowa� � literatur� pi�kn�, r�ni� si� natomiast rtu�dzy sob� celami badawczymi i sposobami ujmowania tego przedmiotu. ~~ Gdy m�wimy�literatura pi�kna", mamy na my�li utwory pi�miennicze o szczeg�lnym charakterze, odmienne od dzie� naukowych czy publicystycznych. Nazywa� je b�dziemy dzie�ami literackimi lub ji^3LO_ra.JaL_Lite.r_a_cjkimi. Zar�wno utwory literackie, jak publicystyczne czy naukowe s� wypowiedziami ukszta�towanymi za pomoc� �rodk�w, jakimi dysponuje j�zyk. Szczeg�lny charakter dzie�a literackiego polega na tym, �e jest ono tworem j�zykowym odpowiadaj�cym na estetyczne oczekiwania odbiorc�w. Mo�e ono spe�nia� (i zazwyczaj spe�nia) r�wnie� inne funkcje, jednak w spos�b zasadniczy wyr�nia utw�r literacki spo�r�d innych twor�w pi�mienniczych jego funkcja estetyczna. Elementarnym � cho� nie jedynym � przedmiotem nauki o literaturze jest tak w�a�nie pojmowane dzie�o literackie. 1. PRZEDMIOT I ZADANIA TEORII LITERATURY Teoria literatury dzieli z pozosta�ymi ga��ziami literaturozna\vstwa "t? sam� dziedzin� przedmiot�w badania. R�ni si� jednak od nich tym, �e zajmuje si� nieco innymi aspektami owej dziedziny i �e cechuje j� odmienny spos�b podej�cia badawczego. Wiedza o konkretnie istniej�cych utworach i faktach literackich nie stanowi ostatecznego celu jej docieka�. Teoria literatury, badaj�c owe utwory i fakty, nie zajmuje si� ich indywi- , r ,05 - � -|'/T ' �' J dualnymi cechami dla nich samych, lecz usi�uje wykry� i sformu�owa� pewne og�lne prawid�owo�ci, kt�rym one podlegaj� i kt�re okre�laj� ich charakter. S� to prawid�owo�ci dwojakiego rodzaju. Jak wszelka teoria zjawisk humanistycznych (kulturalnych), r�wnie� teoria literatury bada z jednej strony to, co jest tworem (albo inaczej: produktem) humanistycznym, z drugiej za� to, co jest procesem rozwojowym danej| dziedziny twor�w humanistycznych. Konkretnie wi�c bada z jednej stro-l ny prawid�owo�ci okre�laj�ce dzie�o literackie, z drugiej za� prawid�owo-l �ci rz�dz�ce procesem historycznoliterackim. Mo�na zatem powiedzie�, �e w obr�bie teorii literatury wyst�puj� dwie grupy problemowi ka�dej z nich odpowiada okre�lony zakres te| dyscypliny. Zakresami tymi s�: 1) teori_a..._dziela lit.exackieg( albo inaczej poetyka1, 2) teoria p_�o_cesu .histarycznoliterackie-| go- , ~- Poetyka � tak jak chcieliby�myj� tu pojmowa� -+- rozpatruje prze-" de wszystkim spos�b istnienia dzie�a literackiego jako tworu j�zykowego o swoistym charakterze, okre�lanym przez �potrzeby" fun,kcji estetycznej. Nie znaczy to bynajmniej, �e nie obchodz� jej �ywo takie w�a�ciwo�ci dzie�a, kt�re nie wynikaj� bezpo�rednio z owej funkcji, lecz s� podporz�dkowane innym jego funkcjom � poznawczej czy wychowawczej � a wi�c w�a�ciwo�ci, kt�re wypowied� literacka dzieli z rozmaitymi innymi typami przekaz�w s�ownych. Jednak�e poetyka, zajmuj�c si� tymi pozaestetycznie motywowanymi w�a�ciwo�ciami dzie�a literackiego, rozwa�a je w perspektywie jego cech swoi�cie estetycznych, kt�re zajmuj� pierwsze miejsce w hierarchii zainteresowa� badawczych tej dyscypliny. Skupia si� ona bardziej na tym, co decyduje o osobliwo�ci utworu literackiego w�r�d innych rodzaj�w wypowiedzi, ni� na tym, co go 1 Terminem,,poetyka" b�dziemy si� pos�ugiwa� nie tylko w tym znaczeniu. Oznacza on tak�e zasady praktyki pisarskiej (b�d� sformu�owane expressis verbis przez autor�w lub krytyk�w literackich, b�d� dane tylko w realizacjach literackich) jakiego� zespo�u tw�rc�w �yj�cych w jednym czasie, czy te� normy literackie jakiego� pr�du literackiego. W tym sensie m�wi si� np. o poetyce klasycystycznej, naturalistycznej, surrealistycznej itd. U�ywa si� te� terminu �poetyka" w jeszcze w�szym zakresie, gdy m�wi si� o indywidualnym systemie zasad literackich jakiego� pisarza (np, �poetyka �eromskiego") lub o systemie regu� jakiego� pojedynczego utworu (np. �poetyka Nocy i dni Marii D�browskiej"), We wszystkich tych znaczeniach termin �poetyka" jest nazw� okre�lonych zjawisk badanych przez nauk� o literaturze, natomiast jako synonim �teorii dzie�a literackiego" jest nazw� dyscypliny literaturo-znawczej. pozytywnie ��czy z wszelkimi pozaliterackimi przejawami aktywno�ci j�zykowej. Ujmuje dzie�o literackie jako element podw�jnego przeciwstawienia: z jednej strony dzie�o � ze wzgl�du na sw� funkcj� estetyczn� � nale�y do dziedziny twor�w sztuki, gdzie pozostaje w opozycji do dzie� innego typu (plastycznych, muzycznych, filmowych itd.) z racji odmienno�ci tworzywa, kt�rym")est j�zyk;-z drugiej strony nale�y ono do dziedziny komunikat�w j�zykowych, gdzie pozostaje w opozycji do komunikat�w innego rodzaju (filozoficznych, naukowych, propagandowych, praktycznych) � ze wzgl�du na dominuj�ce znaczenie funkcji estetycznej. Poetyka usi�uje wyodr�bni� i usystematyzowa� zasady okre�laj�ce modelow� struktur� utworu literackiego, regu�y dzia�aj�ce w sferze jego formy i w sferze tre�ci; pr�buje opisa� charakter zwi�zk�w ��cz�cych struktur� dzie�a z rzeczywisto�ci� pozaliterack�: zar�wno zwi�zk�w wynikaj�cych st�d, �e ka�de dzie�o ma spo�eczn� genez� i staje si� o�rodkiem / sytuacji spo�ecznej, jak te� zwi�zk�w polegaj�cych na tym, �e dzie�o jest swego rodzaju �obrazem" pewnej rzeczywisto�ci ludzkiej, �e jest jej. poznawczym r�wnowa�nikiem; w zwi�zku z tym ostatnim zagadnieniem poetyka d��y do sprecyzowania poj�cia fikcji literackiej jako szczeg�lnego sposobu przetworzenia i rewaloryzacji element�w �wiatajreal-nego; usi�uje przedstawi� zasady porz�dku owej fikcji, to znaczy kompozycj� utworu, a tak�e stosunek kompozycji do sfery organizacji j�zykowej dzie�a. Bardziej szczeg�owa problematyka mie�ci si� w ramach tzw. poetyki opisowej, kt�ra wyodr�bnia i szereguje kategorie morfologiczne dzie�a literackiego zar�wno w zakresie form j�zykowo-stylistycz-nych, jak i kompozycyjno-tematycznych. Dziedzin� poetyki, kt�ra bada formy j�zykowe utworu literackiego i ustala ich systematyk� na rozmaitych poziomach � pocz�wszy od najprostszych, a sko�czywszy na wysoko zorganizowanych, kt�ra bada zwi�zki, jakie zachodz� mi�dzy poszczeg�lnymi formami, i ich funkcjonalne zale�no�ci w obr�bie wi�kszych ca�o�ci, kt�ra � wreszcie � ujmuje zjawiska j�zyka literatury pi�knej w �cis�ych powi�zaniach ze zjawiskami og�lnojgzykowymij, nazywamy stylistyk�.] Jej cz�ci� sk�adow� jest wersyfikacja, kt�rej przedmiot zainteresowania stanowi sfera ukszta�towa�~,mowy wi�zanej" w odr�nieniu od �mowy niewi�zanej" � prozy. Wychodz�c od charakterystyki zjawisk stylistycznych i kompozycyjnych, poetyka d��y do opracowania kryteri�w pozwalaj�cych identy- fikowa� pewne grupy utwor�w analogicznych, to znaczy takich, w kt�rych powtarzaj� si� okre�lone za�o�enia morfologiczne, tak w p�aszczy�nie organizacji j�zykowej, jak w p�aszczy�nie konstrukcji przedstawionego �wiata (fikcji). Typologia utwor�w opracowywana przez poetyk� ma i szereg poziom�w. Na poziomie podstawowym znajduj� si� najobszerniejsze klasy dzie�, zwane rodzajami literackimi (liryka, epika, dramat). Na wy�szym poziomie mieszcz� si� tzw. gatunki literackie (np. powie��, komedia, elegia), a na jeszcze wy�szym � odmiany gatunkowe (np. powie�� fantastyczna, komedia charakter�w, pie�� biesiadna). Im wy�szy poziom takiej typologii, tym wi�ksza w niej rola kryteri�w historycznoliterackich, tym bardziej musi ona uwzgl�dnia� historyczne zr�nicowanie porz�dkowanego materia�u. Dlatego te� ge-nologia, bo tak zwyk�o si� nazywa� t� sfer� poetyki, nie mie�ci si� ca�kowicie w obr�bie poetyki opisowej, lecz wychodzi poza ni� � w kie-runku \pj>etyki _hisj,prycz.n.e_j/ Ta ostatnia zajmuje si� przemianami, jakim podlegaj� w przebiegu czasowym systemy �rodk�w kompozy-cyjno-stylistycznych oraz systemy norm i regu� organizacji utworu literackiego (przede wszystkim gatunkowe). Interesuje j� dynam...
Lato-2023