Przygody kapitana Alatriste
„Przygody kapitana Alatriste" to opowieść o Hiszpanii pierwszej połowy XVII wieku. Na tronie zasiada młody, niemający na nic wpływu, Filip IV, wnuk potężnego Filipa II. Dwór habsburski powoli staje się labiryntem intryg, podchodów, wzajemnych świństw. Z jednej strony sprawujący rządy kanclerz, z drugiej sekretarz królewski, uprawiający własną podstępną politykę ramię w ramię ze złowieszczym inkwizytorem. Na skrzyżowaniu tych dwóch ośrodków władzy znajduje się Diego Alatriste y Tenorio, czterdziestoparoletni
szermierz, wytrawny żołnierz. W czasie gdy nie jest na wojnie, dorabia, pojedynkując się w cudzych sprawach. Małomówny, raczej sceptyk, zna życie od najgorszej strony i może dlatego zachowuje wciąż elementarne zasady moralne.
Trzecia część opisuje przypadki bohaterów na wojnie flamandzkiej. Jak łatwo się domyślić, to najbardziej krwawy i posępny fragment cyklu. Szczególnie barwne są realia cywilne tej wojny, przedziwne konfiguracje i sytuacje powstające na granicy dwóch światów (np. najeźdźcy-Hiszpanie korzystający bez trudu z gościnności podbitych Flamandów, a zwłaszcza Flamandek).
Każda powieść z tej serii stanowi odrębną przygodę, choć nie zmieniają się główni bohaterowie, także źli, i najczęściej poczynania tych ostatnich są osnową fabuły.
Arturo Perez Reverte
Przygody Kapitana Alatriste
3 Słońce nad Bredą
przełożył
Filip Łobodziński
Tytuł oryginału: Las aventuras del capitan Alatriste
3. El sol de Breda
SPIS TREŚCI
I UŚCISK DŁONI
II NIDERLANDZKA ZIMA
III BUNT
IV DWAJ WETERANI
V WIERNA PIECHOTA
VI PO GARDLE
VII OBLĘŻENIE
VIII OPONA
IX PAN MARSZAŁEK I CHORĄGIEW
EPILOG
NOTA WYDAWCY
WYJĄTKI Z KWIATÓW POEZJI
Dla Jeana Schalekampa,
przeklętego heretyka,
tłumacza i przyjaciela
Za swym dowódcą ciągną wielkim światem,
Ognia nader żądne, krzepkie, brodate
Hiszpańskie oddziały nieokrzesane.
Kapitanie, coś w ziemi był Flamandów,
W Meksyku, w Italii, śród szczytów Andów,
Gdzie jeszcze cię poniesie, kapitanie?
C.S. del Rio, Niebiosa
I.
UŚCISK DŁONI
Przebóg, jakże wilgotne są niderlandzkie kanały o jesiennym świcie! Hen, sponad mglistej zasłony, co groblę spowijała, niewyraźne słońce z trudem przebijało się, by choć odrobinę światła rzucić na ludzkie postacie, zdążające traktem ku miastu, które swe podwoje właśnie rozwarło, jako że poranny targ się rozpoczynał. Nie słońce to snadź było, ale jakowaś niegodna tego miana, słabo widzialna, zimna gwiazda kalwińska, prósząca schizmatyckim światełkiem, szarym i brudnym. I w tej lichej poświacie przesuwały się przed mymi oczyma wozy w woły zaprzężone, grupy włościan płody ziemi w koszach niosących i niewiasty w białych czepcach, obładowane serami i bańkami z mlekiem.
Takoż i ja przedzierałem się przez tę mgłę, biesagi mając u ramion uwieszone i zęby zaciskając, żeby mi z chłodu nie dzwoniły. Zerknąłem na nasyp grobli, gdzie opary z wodą się mieszały, alem dostrzegł jeno mętne zarysy sitowia, trawy i drzew. Zaiste, przez moment zdało mi się, że widzę zmatowiały kawałek metalu, rzekłbyś - morion albo skrawek pancerza, a może obnażona broń. Atoli trwało to raptem chwilę, po której wilgotne wyziewy wszelki widok na powrót zakryły. Podwika, co obok szła ku miastu, pewnikiem też
szczegół ów dostrzegła, bo rzuciła ku mnie niespokojne spojrzenie spod okrywającej lico chustki, zaczem popatrzyła na niderlandzkich strażników, których ciemnoszare sylwetki wyposażone w napierśniki, hełmy i halabardy odcinały się już wedle zwodzonego mostu na szarym tle murów.
Miasto, a ściślej - ogromny most, nazywało się Oudkerk i położone było u zbiegu kanału Ooster i rzeki Mark, w delcie Mozy, którą Flamandowie zwą Maas, a zbuntowani heretycy osobliwiej wojskową niźli jakąś inną wagę doń przykładali. Miejsce to bowiem umożliwiało kontrolę nad wnijściem do kanału, którym dostarczano posiłki do odległej o trzy mile, oblężonej Bredy. Siły w Oudkerk zgromadzone składały się z mieszczańskiej milicji i dwóch kompanii zaciężnych, w tym jednej z Angielczyków się rekrutującej. Dodajmy do tego silne umocnienia, a szybkie zdobycie głównej bramy, bronionej przez potężny bastion, fosę i zwodzony most, niepodobieństwem się zdawało. I dla tej to przyczyny ja owego poranka byłem tam, gdzie byłem.
Tuszę, żeście mnie waszmościowie rozpoznali. Zwę się Ińigo Balboa, w czasie, o którym tu prawię, liczyłem czternaście i pół wiosny. A niech mi nikt za samochwalstwo nie poczyta tego, co powiem: jeśli prawdą jest, że gdzie ogień bitewny, tam i wiarus pewny, to ja w tej sztuce niezgorszej wprawy jużem zdążył nabyć. Po niebezpiecznych wypadkach, w jakich przyszło mi wziąć udział w Madrycie naszego Filipa Czwartego, gdzie okoliczności zobligowały mnie do chwytania za pistolet i sztylet, otarłszy się takoż o stos inkwizycyjny, ostatnie dwanaście miesięcy spędziłem w wojsku u boku pana mego, kapitana Alatriste, we Flandrii. Stary Regiment z Cartageny wprzódy morzem przeprawiony został do Genui, ruszył na północ przez Mediolan i tak zwanym Traktem Hiszpańskim, by zbuntowane prowincje osiągnąć, gdzie toczyła się wojna.
Dawno w przeszłość odeszły już były czasy wielkich dowódców, wielkich szturmów i wielkich zdobyczy, wojna bowiem podobną się stała mozolnej partii szachów, podczas której fortece kolejno były oblegane, z rąk do rąk przechodziły, a odwaga mniej liczyła się niźli cierpliwość.
A pośrodku takiej to awantury wojennej posuwałem się skroś mgłę, jak gdyby nigdy nic przybliżając się ku niderlandzkim strażnikom, bram Oudkerk pilnującym, ramię w ramię z dziewczyną, co lico pod chustą kryła, zewsząd otoczony przez włościan, woły, gęsi i wozy. I tak pokonałem kolejny kawałek drogi, na nic uwagi nie zwracając, nawet gdy jeden z wieśniaków, na mój gust nieco zbyt smagły jak na tę ziemię i to plemię - tu
wszak każdy niemal skórę, włosy i oczy miał jasne - minął mnie szparko, mrucząc pod nosem cichutko coś, co mi Zdrowaś Mario przypominało; chciał może dołączyć do idących przodem czterech innych chłopów. Takoż niezwyczajnie chudych i ogorzałych.
Owóż stało się, że do miejsca, gdzie u wrót miasta na moście zwodzonym stali strażnicy, dotarliśmy prawie jednocześnie - ci czterej z przodu, ów maruder, podwika w chustce i ja sam. Wartowników było dwóch: gruby, owinięty w czarny płaszcz kapral o różowej kompleksji i jego podwładny z sumiastym, jasnym wąsiskiem. Tegom osobliwie dobrze zapamiętał, jako że rzucił coś po flamandzku do dziewki w chuście, pewnikiem jakąś frywolną zaczepkę, i zarechotał donośnie. Raptem atoli śmiać się przestał, albowiem chudy wieśniak od Zdrowaś Mario wydobył zza pazuchy sztylet i jął tamtemu gardziel podrzynać, a posoka tak zeń siknęła, iże biesagi mi zbrukała, gdym je otwierał, by pistolety grzecznie nabite wydać pozostałym czterem. W ich rękach zasię również zalśniły sztylety niby błyskawice. Na widok ów kapral gębę rozdziawił, by na alarm wrzasnąć, zdążył aliści jeno tyle uczynić - rozdziawić ją, bo nim zdołał choćby sylabę z niej wypuścić, już przy naszyjniku pancerza miał puntę sztyletu. Zaraz też i gardło mu rozpłatano od ucha do ucha. I kiedy on do fosy spadał, ja, biesag poniechawszy, wsunąłem własny sztylet między zęby i jąłem się jak wiewiórka po filarze mostu wspinać, a tymczasem dziewka w chuście, co ani chusty już nie miała, ani dziewką nie była,
jeno mym rówieśnikiem, na którego wołano Jaime Correas, drugi słup zdobywała, by wespół ze mną drewnianymi klinami mechanizm zablokować, liny przeciąć i krążki zniszczyć.
Tak to Oudkerk przebudziło się, jak jeszcze nigdy w swych dziejach, jako że czterej w pistolety zbrojni oraz ten od Zdrowaś Mario rozpanoszyli się po bastionie niczym diabelska gromadka, żelazem i ogniem siekąc wszystko, co się ruszało. W tym samym momencie, gdy ja i mój kompan unieruchomiliśmy most zwodzony i nuże po łańcuchach na dół zjeżdżać, od strony grobli dobiegł nas ochrypły wrzask - wołanie stu pięćdziesięciu chłopa, co noc byli we mgle przepędzili, w wodzie po pas zanurzeni, a teraz wyłazili z niej, krzycząc:
"Święty Jakubie! Święty Jakubie!... Za Hiszpanię! Za świętego Jakuba!". Skorzy ziąb krwią i ogniem przegnać, wspinali się z rapierami w dłoniach po nasypie, pędzili groblą w kierunku mostu i bramy, zajmowali bastion, by na koniec, ku przerażeniu Niderlandczyków, co jak oszalałe gęsi miotali się bez ładu i składu, wtargnąć do miasta i do rzezi spokojnie przystąpić.
Dzisiaj w księgach historyków czytamy o szturmie na Oudkerk, że był to mord, mówią nam o powtórzeniu "hiszpańskiej furii" z Antwerpii" i tym podobne cudowności, utrzymują, [Mowa o krwawym splądrowaniu Antwerpii w 1576 r.] jakoby owego poranka regiment z Cartageny osobliwym okrucieństwem się popisał. Tak powiadacie, hę?... Mnie tam tego nikt nie bajdurzył, bo sam we wszystkim uczestniczyłem.
Zaiste, pierwsze chwile to była jatka niemiłosierna. Aliści powiedzcie, waszmościowie, jak inaczej, siłą stu pięćdziesięciu żołnierzy, szturmem wziąć holenderską twierdzę, obsadzoną siedmiuset obrońcami. Tylko bezlitosny atak znienacka mógł złamać ducha psubratom, tedy nie inaczej postąpili nasi weterani Starego Regimentu, w rzemiośle swym dobrze zaprawieni. Wedle rozkazów marszałka polnego, mości Pedra de la Daga należało zabić wielu i sprawnie na samym początku, ażeby obrońców trwogą napełnić i do rychłego poddania przymusić, a łupiestwo odłożyć na czas, gdy wojsko pewne będzie, że szturm zakończył się powodzeniem. Oszczędzę przeto waszmościom szczegółów. Tyle jeno powiem, że powietrze aż gęste zrobiło się od wystrzałów z arkebuzów, wrzasku i szczęku rapierów i że ani jeden Niderlandczyk od piętnastej wiosny, który by na drodze naszych stanął w pierwszych minutach szturmu - czy to walczył, czy pierzchał, czy też chciał się poddać - nie uszedł żyw, by móc z całego wydarzenia sprawę zdać.
Nasz pan marszałek polny miał słuszność. Panika we wrażych siłach stała się naszym najlepszym sprzymierzeńcem, przeto i strat nie ponieśliśmy znacznych. Najwyżej dziesięciu, tuzin może zabitych i rannych. A to, do diaska, naprawdę niewielu, gdy stawić przed oczy dwie setki heretyków, których miasto musiało pogrzebać nazajutrz, i fakt, że w dodatku Oudkerk wpadło w nasze ręce aż miło. Główny opór napotkaliśmy w ratuszu, gdzie ze dwudziestu Angielczyków zdołało się jako tako przegrupować. Anglików, co to zawarli sojusz z buntownikami, kiedy ichniemu księciu Walii nasz miłościwy król odmówił był ręki infantki Marii, nikt na to wesele bynajmniej nie spraszał. Przeto, gdy pierwsi Hiszpanie dotarli na główny plac ze sztyletami, lancami i rapierami krwią ociekającymi i kiedy Anglicy przywitali ich palbą muszkietową z balkonu ratusza - to, proszę waszmościów, naszych wprawiło w głębokie nieukontentowanie. Nanieśli więc prochu, pakuł i smoły, podpalili ratusz nafaszerowany dwudziestką Anglików, a potem jeno, kiedy tamci ze środka wychodzili, natykali się na hiszpańskie arkebuzy i rapiery. Rzecz jasna ci, co jeszcze wyjść zdołali.
A potem rozpoczęło się łupiestwo. Zgodnie ze starą żołnierską praktyką, miasto, które na mocy stosownego układu nie poddało się atakującym albo wzięte zostało szturmem, mogło być przez zwycięzców ograbione. A że żądza łupów wielką była, każdy żołnierz brał za dziesięciu, a przymierzał się nawet za stu. Ponieważ Oudkerk nie poddało się - gubernator został ubity z pistoletu na samym początku, a burmistrza akurat w tym momencie wieszano we drzwiach jego własnego domostwa - i jako że, mówiąc wprost, usraliśmy się przy zdobywaniu miasta, nie trzeba było nijakiego odrębnego rozkazu, abyśmy teraz jęli wchodzić do domów, które uznalibyśmy za zdatne (czyli do wszystkich), i zabierali stamtąd, cokolwiek się nam spodoba. Owóż dochodziło, wystawcie sobie waszmościowie, do scen pożałowania godnych, albowiem mieszczanie tamtejsi - jak zresztą wszędzie na świecie - złowrogim okiem spoglądają na tych, co ich własnego dobytku chcą pozbawić, przeto niejednego trzeba było nakłonić do posłuszeństwa za pomocą kawałka zaostrzonego metalu.
Rychło też na zasnutych dymem ulicach co rusz widziałeś żołnierzy objuczonych najbardziej malowniczymi przedmiotami, podeptane firanki, potrzaskane meble i siła trupów, wiele z nich z odzienia i butów odartych, za to obficie broczących krwią, która zbierała się na bruku w spore kałuże. Krwią, na której ślizgały się żołnierskie buty, a którą psy jęły chciwie chłeptać. Mają tedy waszmościowie obraz tego, co się działo.
Wobec niewiast nie było żadnego gwałtu, przynajmniej nie było nań pozwoleństwa, nikt się też nie upił - a przecież nawet najbardziej karne wojsko potrafi sobie pofolgować i w jednym, i w drugim. Tu akurat rozkazy były jasne i zdecydowane niby cięcie stali toledańskiej, albowiem nasz dowódca naczelny, mość Ambrosio Spinola, nie chciał zatargów z miejscowymi zaostrzać - co rusz który trupem padał, a jego dobytek łupem, snadź niegodnym było, by im jeszcze ślubne zniewalać. Tedy w wigilię szturmu, by sprawy postawić jasno - wszak wiadomo, że lepiej zrazu uderzyć "na wszelki wypadek", niźli później biadolić "kto by pomyślał" - powieszono dwóch czy trzech osobliwie jurnych żołdaków, którym udowodniono przewinę. Ale też nie masz na tym świecie idealnej kompanii ni chorągwi, boć nawet śród towarzyszy Chrystusa, co to On sam ich snadź do siebie powołał, znalazł się taki, co Go zdradził, drugi, co się Go zaparł, i trzeci, co Mu nie uwierzył. W każdym razie pod Oudkerk taka kaźń zawczasu zadziałała zaiste zbawczo i wyjąwszy odosobnione, nazajutrz zbiorową egzekucją naprędce ukarane, przypadki zniewolenia niewiast - wszak nieuchronne, gdy na scenę wchodzą upojeni zwycięstwem żołnierze - cnota Flamandek, niezależnie od jej faktycznego stanu, pozostała nietknięta. Do czasu.
Ratusz płonął po sam kurek na szczycie dachu. Podążaliśmy ulicami wespół z Jaime Correasem, obydwaj bardzo kontenci, żeśmy byli cało przy bastionie uszli i że naszą misję przy moście zwodzonym wykonaliśmy zgodnie z oczekiwaniami wszystkich (nie licząc Niderlandczyków). W moich biesagach, którem zdołał odzyskać po bitwie, jeszcze zbrukanych krwią wąsatego strażnika, targaliśmy wszelkie cenne przedmioty, jakieśmy zdołali upatrzyć: srebrną zastawę, nieco złotych monet, łańcuch zabrany jakiemuś nieżywemu mieszczaninowi i parę udatnych, nowiutkich dzbanów ze spiżu.
Mój kompan na łeb nałożył wyborny morion, w pióra zdobny, który przedtem należał do pewnego Anglika, ten atoli już nie miał na co swego nakrycia wdziać, ja zaś paradowałem w zacnym kaftanie z przeszywanego srebrem czerwonego aksamitu, wziętym z opuszczonego domostwa, któreśmy byli splądrowali co nieco. Jaime był, podobnie jak i ja, pachołkiem, to jest pomocnikiem żołnierza, a że społem niejedną niedolę i biedę przyszło nam przecierpieć, uważaliśmy się za druhów serdecznych. Łupy i udany podstęp przy moście zwodzonym, który nasz kapitan Carmelo Catón przyrzekł był wynagrodzić, jeśli wszystko pójdzie dobrze, zdołały Jaimemu pociechę przynieść, wciąż bowiem czuł się z lekka zasromany z powodu przebrania go za młodą wieśniaczkę - traf chciał, że ciągnęliśmy losy i na niego wypadło. Mnie zaś, który w owym czasie nieugięcie trwałem przy postanowieniu, że zostanę żołnierzem, gdy wiek stosowny osiągnę, cała awantura flamandzka przyprawiała o zawrót we łbie, co było skutkiem pomieszania zapachu prochu, naszych wiktorii, podniecenia i namacalnego niebezpieczeństwa. Na rany Chrystusowe, tak właśnie widzisz wojnę, gdy wiosen masz nie więcej niźli wersów w sonecie, a łaskawa Fortuna zezwala, byś patrzył na bitewny zamęt oczami nie ofiary (wszak nie była to moja ziemia ni moi ziomkowie), ale świadka. A nierzadko i młodocianego kata. Alem już nadmieniał był waszmościom przy innej okazji, że w owej epoce życie ludzkie, takoż i własne, mniej warte było od stali, którą można je było odebrać. Trudna i okrutna to była epoka. I ciężka.
Właśniem opowiadał, jakośmy dotarli z Jaimem do placu przed ratuszem, gdzie zabawiliśmy dłużej nieco, by pożarowi się dziwować i obnażonym, pod drzwiami gmachu zrzuconym angielskim ścierwom - wiele z nich miało włosy jasne albo rude i piegi na licach. Co chwila mijaliśmy Hiszpanów łupy dźwigających albo Niderlandczyków, co w zatrwożeniu wielkim popatrywali na plac z bram swych domostw, stłoczeni niczym bydło pod strażą naszych uzbrojonych po zęby towarzyszy. Podeszliśmy do nich bliżej, by okiem rzucić. Stały tam głównie niewiasty obok starców i dzieci, z rzadka jakiś dorosły mężczyzna. Pamiętam jednego chłopaka w naszym wieku, co przyglądał się nam z ponurym zaciekawieniem, a także białogłowy o złotych lokach, białej cerze i oczach szeroko otwartych pod białymi chustami. Te ich jasne oczy, lękiem przepełnione, wodziły za śniadymi żołnierzami o spalonej słońcem skórze, którzy byli dużo niżsi od flamandzkich mężów, ale wąsiska nosili sute, brody gęste i mocnymi nogami przemierzali teraz ich miasto rodzinne, z muszkietami u pasa i rapierami w dłoniach, cali odziani w skórę i blachy, powalani brudem, krwią, mułem z fosy i prochem strzeleckim. Nigdy nie zapomnę wzroku, jakim patrzyli na nas Hiszpanów ci ludzie, w Oudkerk i w tylu innych miejscach. Czaiła się tam nienawiść przemieszana ze strachem, z jaką witali nas, gdyśmy do ich siedzib się zbliżali, gdy mijaliśmy ich domy, pokryci kurzem z drogi, najeżeni bronią i okryci łachmanami, większą grozę budzący, kiedyśmy milczeli, niźli zdzierający gardła. Dumni nawet śród największych niedoli, jak ci żołdacy, o których w Żołnierskim stanie pisał Bartolome Torres
Naharro: [Bartolome Torres Naharro (?-1530) - jeden z najwybitniejszych dramaturgów hiszpańskiego Odrodzenia.]
Chwyć za broń,
Wojna trwa, ty wroga goń,
Kułak znajdzie twój zajęcie,
Byliśmy wierną piechotą naszego katolickiego monarchy, ochotnikami w pogoni za fortuną albo chwałą, chlubą honoru Obojga Hiszpanii, a czasem i plamą na tymże, hołotą do rokoszu skorą, co dyscypliny żelaznej a bezwzględnej jeno pod ogniem nieprzyjacielskim przestrzegała. Nieulękłe a straszliwe nawet w obliczu klęski, hiszpańskie regimenty były najlepszą szkołą żołnierki, jaką Europa przez wieki miała, i najdoskonalszą machiną wojenną, jaką kiedykolwiek dowodzono na polu bitewnym. Trzeba atoli rzec, że epokę wspaniałych szturmów mieliśmy już za sobą, coraz większe znaczenie zyskiwała artyleria, a wojna we Flandrii przeistoczyła się w mozolne oblężenia przy użyciu min i podkopów, tedy i piechota nasza też przestała już być ową wyborną formacją, o której z taką dumą pisał wielki Filip Drugi w słynnej epistole do swego wysłannika przy papieżu:
Ani myślimy, ani też pragniemy władać heretykami. Jeżeli zasię nie zdołamy uporać się ze wszystkim wedle
naszych życzeń, nie uciekając się do siły oręża, jesteśmy gotowi i tej drogi się podjąć, w czym nie powstrzyma nas ani możliwe zagrożenie naszej osoby, ani zniszczenie, jakie przynieść by to mogło tamtym krajom względnie też wszelkim pozostałym, które w naszym posiadaniu są jeszcze, albowiem tak właśnie winien postąpić chrześcijański a bogobojny władca w służbie Panu naszemu. [Bartolome Torres Naharro, Soldadesca (Żołnierski stan). ]
I, do diaska, tak właśnie było. Przez dziesięciolecia całe Hiszpania wadziła się z połową świata, pożytku z tego wynosząc nie więcej niźli Salomon z próżnego naczynia wody utoczył, i rychło ujrzała, jak jej wierne regimenty padały niby muchy na polach bitew, jak choćby pod Rocroi, posłuszne własnej sławie (bo czemuż innemu), milczące i beznamiętne, ze swych szeregów czyniące owe sławetne "ludzkie wieże i mury", o których z takim zachwytem pisał Francuz Bossuet1). Aliści prawdą jest też, żeśmy koniec końców wszystkim wybornie dupy skroili. Lubo wszak nasi ludzie i ich generałowie już od dawna nie przypominali swych poprzedników z czasów diuka de Alba2) i Alessandra Farnese3), atoli żołnierz hiszpański długo jeszcze był [1]zmorą Europy. Ten, co i króla francuskiego porwał pod Pawią4), i zwycięstwo pod Saint-Quentin odniósł, Rzym oblegał5) i Antwerpię, zdobył Amiens6) i Ostendę7), usiekł dziesięć tysięcy wrogów podczas szturmu na Jemmingem8), osiem tysięcy pod Maastricht9) i dziewięć tysięcy pod Sluys10), stając do walki z bronią w ręku w wodzie po pas1. Byliśmy niczym gniew boży. I wystarczyło ledwie okiem na nas rzucić, by zrozumieć dlaczego: śniade, nieokrzesane hufce, z suchych krain południowych przybyłe, walczyły oto na cudzej ziemi, cienia litości nie okazując, klęska zasię równała się dla nich unicestwieniu, a o odwrocie nijaką miarą nawet nie myślały. Ramię w ramię szli tacy, których przygnała tu nadzieja, że ostawili nędzę i głód szmat drogi za sobą, oraz ci, których pchnęła na wojnę żądza zysku, fortuny i chwały. Wybornie pasowały do nich słowa piosenki, jaką don Kichotowi odśpiewał piękny panicz:
Na daleką wojenkę
Wiedzie potrzeba,
Nie poszedłbym tam wcale,
Gdyby nie bieda. [Miguel de Cervantes Saavedra, Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy,]
Albo takie dawne, a jakże wymowne strofy:
Biję się, bo bić się muszę,
Z siodła widok mam szeroki
I Kastylię całą okiem
Mierzę, kiedy w pole ruszę. [Lope de Vega, Las almenas de Toro (Mury twierdzy Toro).]
Ale, ale. Owóż staliśmy tam jeszcze przez dobrych kilka lat, poszerzając widok Kastylii głowniami naszych rapierów (albo jak tam Bóg z diabłem pospołu nam podszeptywali) o miasto Oudkerk. Chorągiew naszej kompanii zawisła na balkonie jednego z domów, stojących wokół głównego placu, tam też udał się mój druh Jaime Correas, przypisany do drużyny chorążego Coto, by swoich odnaleźć. Ja szwendałem się dalej, unikając bliskości fasady ratusza w obawie przed straszliwym żarem, od pożogi bijącym. Okrążywszy zasię gmach, spostrzegłem dwóch mężów, co księgi i pliki papierów w pośpiechu wynosili ze środka i w stos ustawiali. Nie wyglądało to na zwykłe łupiestwo - trudno wszak przypuszczać, by podczas plądrowania miasta ktokolwiek na książki uwagę swą zwrócił - a raczej na ratowanie dokumentów zagrożonych płomieniami, zbliżyłem się tedy, by okiem rzucić. Jak może pamiętacie waszmościowie, obeznany już byłem ze słowem drukowanym od czasu, kiedym w królewskiej stolicy Obojga Hiszpanii mieszkał, a to za sprawą przyjaźni, jaką darzył mnie mość Francisco de Quevedo (który obdarował mnie Plutarchem), lekcji łaciny i gramatyki, przez Klechę Pereza udzielanymi, zamiłowaniu, jakie sam żywiłem dla sztuki dramatycznej Lopego, oraz lekturom, którym tak chętnie oddawał się mój pan Alatriste, gdy miał sposobność się w nich zatopić.
Jednym z tych, co księgi wynosili i w stos na ulicy układali, był leciwy już Niderlandczyk o długich, jasnych włosach. Nosił się na czarno, jak tutejsi pastorowie, kołnierz miał powalany, a pończochy zszarzałe, aliści nie wyglądał na duchownego (o ile tak można nazywać kapłanów tego schizmatyka Kalwina, niech się smaży w piekle czy gdzie go tam, zasrańca jednego, diabli obracają). Wykoncypowałem w końcu, że musi to być jakiś sekretarz albo inny urzędnik miejski, co księgi chce przed ogniem uchronić. Poszedłbym tedy precz przed siebie, gdyby uwagi mej nie zwrócił drugi, który właśnie śród dymów, książkami objuczony, na dwór wychodził - nosił bowiem czerwoną wstęgę żołnierzy hiszpańskich. Był to młodzian bez kapelusza na głowie, z obliczem pokrytym potem i aż od sadzy czarnym - snadź wiele już razy zapędził się był
[2]w głąb pogorzeliska. U pendentu wisiał mu rapier, na nogach widniały wysokie buty, całe zbrukane gruzem i popiołem, a rękaw jego kaftana tlił się i dymił, atoli właściciel jego zdawał się zgoła tym nie przejmować. A kiedy nareszcie księgi na ziemi złożył i dostrzegł strużkę dymu z odzienia, ugasił je, klepiąc się parę razy niedbale dłonią. I teraz dopiero wzrok podniósł i na mnie spojrzał. Lico miał szczupłe, kanciaste, wąsik ciemny, jeszcze niezbyt gęsty, który przechodził pod dolną wargą w niewyraźną bródkę. Mógł liczyć sobie ze dwadzieścia, może dwadzieścia jeden wiosen.
- A ty czemu nie pomożesz? - burknął, widząc czerwony krzyżyk na mym kaftanie naszyty. - Będziesz stać tu jak jaki gamoń?
Co rzekłszy, rozejrzał się po okolicznych bramach, skąd przyglądały się im jakieś niewiasty z pacholętami, po czym otarł pot z twarzy osmalonym rękawem.
- Przebóg - mruknął - zaraz umrę z pragnienia.
I na powrót znikł w czeluściach ognia społem z tym w czerni, by kolejne książki przytargać. Ja chwilę podumałem i uznałem, że najlepiej będzie podbiec co sił w nogach ku najbliższemu domostwu, gdzie wedle strzaskanych i wyrwanych z zawiasów drzwi stała jakaś zlękniona niderlandzka rodzina.
- Drinken [Drinken (niderl.) - pić.] - ozwałem się i moje dwa dzbany spiżowe pokazałem, jednocześnie gestem naśladując picie i kładąc drugą dłoń na rękojeści mego sztyletu. Heretycy zrozumieli i słowo, i moje ruchy, zaraz bowiem napełnili dzbany wodą, ja zasię w mig wróciłem do dwójki osobników, co książki ustawiali w sterty. Ledwie dzbany me spostrzegli, w okamgnieniu wychylili je duszkiem z widoczną łapczywością, nim jednak z powrotem zanurzyli się w dymach, Hiszpan znowu zwrócił się ku mnie:
- Dzięki - rzekł zdawkowo.
Ruszyłem za nim. Biesagi na ziemi zostawiłem, zrzuciłem z siebie aksamitny kaftan i poszedłem jego śladem - nie dlatego że uśmiechnął się, gdy mi dziękował, ani też dlatego zgoła, że rozczuliły mnie jego zaczerwienione od dymu oczy i osmalony rękaw, ale dlatego że raptem ów nieznany mi żołnierz uświadomił mi ważną prawdę: owóż czasami są rzeczy ważniejsze niźli łupiestwo. Choćbyś miał się obłowić w bogactwa stukrotnie większe od twej rocznej intraty. Zaczerpnąłem tedy powietrza, ile tylko płuca me zmieścić zdołały, osłaniając nos i usta gałgankiem z kieszeni wydobytym, schyliłem głowę, by nie uderzyć w rozżarzone belki, które lada chwila runąć mogły, i ruszyłem za tamtymi w głąb pogorzeliska, gdzie na płonących regałach czekały jeszcze książki. Nadszedł wreszcie taki moment, kiedy wszystko wokół jednym wielkim, duszącym stało się upałem, pełnym fruwających węglików, wypalającym płuca przy lada oddechu, a większość książek w popiół się obróciła, w proch, który już nie miłuje, jak w cudnym i tak nierzeczywistym tutaj sonecie mości Francisca de Quevedo1) jeno w smętne resztki.
A wraz z nimi w ów proch obracały się i przepadały niezliczone godziny skupienia, owoce miłości i wiedzy, żywoty wreszcie, które mogły wszak światło przynieść innym żywotom.
Odbyliśmy ostatnią wycieczkę, po której powała się zapadła przy akompaniamencie wybuchów i łoskotów tuż za naszymi plecami, my zasię stanęliśmy na dworze, ustami łapczywie powietrze chwytając, i pozieraliśmy na siebie oniemiali oczami załzawionymi od dymu, cali potem przesiąknięci. U naszych stóp leżały ze dwie setki ocalonych ze spalonej biblioteki ksiąg i dawnych zwojów. Jak zmiarkowałem, była to może dziesiąta część tego, co strawił ogień w środku. Odziany na czarno Niderlandczyk, znużony wysiłkiem, klęczał wedle uratowanego dobytku, kaszlał i płakał. Żołnierz tymczasem, kiedy już odetchnął, znów uśmiechnął się do mnie jak wówczas, kiedym wodę mu był podawał.
- Jak się zowiesz, chłopcze?
Wyprostowałem się nieco, dusząc w sobie kaszel.
- Ińigo Balboa - odparłem. - Z chorągwi kapitana mości Carmela Catona.
Mijałem się tu ciut z prawdą. W chorągwi owej służył, i owszem, kapitan Diego Alatriste, a zatem ja takoż, atoli w regimentach pachołkowie znaczyli niewiele więcej niźli słudzy czy juczne muły. Nie mogłem tedy podawać się za żołnierza. Ale nieznajomemu nie robiło to snadź nijakiej różnicy.
- Dziękuję, Ińigo Balboa - rzekł.
Uśmiech jeszcze bardziej oblicze mu rozjaśnił, całe lśniące od potu i czarne od sadzy.
- Któregoś dnia - dodał - przypomnisz sobie, czegoś dzisiaj dokonał.
Przebóg, niesamowite. Przecież nie mógł tego żadną miarą przewidzieć, ale jak sami waszmościowie zmiarkować mogą, trafił ów żołnierz w sedno, boć wybornie sobie tamtą chwilę przypominam. Wsparł bowiem wówczas jedną dłoń swą na moim ramieniu, a drugą potrząsnął moją prawicę ciepłym, mocnym
uściskiem. Następnie zaś, słowa nie zamieniwszy z Niderlandczykiem, który księgi układał w mniejsze stosiki, jakby skarby miał przed sobą - dziś wiem, że tak było w istocie – ruszył prosto przed siebie.
Ładnych kilka lat upłynęło, nim się znowu z owym nieznajomym żołnierzem spotkałem, któremu tamtego mglistego jesiennego dnia w Oudkerk pomagałem ratować książki z płonącego ratusza. I przez wszystkie te
[3]lata pojęcia nie miałem, jak się zwał. I później dopiero, kiedy sam wyrosłem na męża pełną gębą, szczęście dopisało mi i natknąłem się nań w Madrycie i w okolicznościach, które nijak mają się do niniejszej opowieści. On podówczas nie był już zwykłym żołnierzem, aliści, pomimo długich lat, jakie dzieliły nas od pamiętnego poranka we Flandrii, nie zapomniał, jak się nazywam. A i ja nareszcie dowiedziałem się tego samego o nim. Zwał się Pedro Calderón: pan Pedro Calderón de la Barca.
Ale wróćmy do Oudkerk. Po odejściu żołnierza i ja się z placu oddaliłem, chcąc poszukać kapitana Alatriste. Odnalazłem go w dobrym zdrowiu z całą resztą drużyny wedle skromnego ogniska w ogródku za domem nieopodal nabrzeża kanału, wzdłuż murów miasta biegnącego. Kapitanowi i jego towarzyszom przypadł w udziale szturm na tę część grodu, ażeby barki tam zacumowane zażegać i tylne wrota zdobyć, co musiało odwrót odciąć broniącym się wrażym oddziałom. Kiedym dotarł do pana mego, dym z pozostałości zwęglonych barek snuł się wciąż nad kanałem, zasię na deskach nabrzeża, w ogrodach i okolicznych domostwach łacno dostrzec można było ślady niedawnych walk.
- Inigo - ozwał się kapitan.
Jego zmęczonemu, z lekka nieobecnemu uśmiechowi towarzyszyło spojrzenie, które tak często gości w oczach żołnierzy po trudnych zmaganiach. Weterani z naszych regimentów nazywali je „ostatni widok", ja zaś w toku mego we Flandrii pobytu nauczyłem się odróżniać też spojrzenia innych zgoła gatunków: zmęczone, zrezygnowane, przerażone czy spojrzenia tuż przed rozpoczęciem rzezi. Ale to spojrzenie pozostaje ci w oczach po tym, jak już zagoszczą w nich wszelkie inne - i takim właśnie powitał mnie teraz kapitan.
Odpoczywał, siedząc na ławce, łokieć na stole oparłszy, z lewą nogą wyciągniętą, jakby mu dolegała. Na botach, co mu kolan sięgały, wciąż mnóstwo miał błota, a i jego rozpięty bury kaftan, na ramiona narzucony, cały był brudny. Pod spodem widziałem dobrze mi znany napierśnik z bawolej skóry.
Kapelusz kapitan położył na stole wedle pistoletu - jak zmiarkowałem, w bitwie użytego - oraz pasa z rapierem i lewakiem.
- Podejdź, ogrzej się.
Posłuchałem go z dużym ukontentowaniem, zerkając z ukosa na trupy trzech Niderlandczyków, nieopodal leżące. Jeden spoczywał na deskach nabrzeża, drugi pod stołem. Trzeci zasię, twarzą do ziemi, padł na progu domu z halabardą w ręku, która ni żywota mu nie zdołała ocalić, ni do innego żadnego celu się mu nie przydała. Dostrzegłem, że człek ów kieszenie miał na nice wywrócone, zwycięzcy odarli go byli już z pancerza i butów, a u dłoni brakowało mu dwóch palców - ani chybi komuś nadzwyczaj było spieszno, by pierścieni psubrata pozbawić. Struga brudnoczerwonej krwi ciekła zeń skroś ogród aż do miejsca, gdzie zasiadał kapitan.
- Temu już nie zimno - rzekł jeden z żołnierzy.
Nie musiałem się doń odwracać, by wiedzieć, kto zacz. Silny akcent baskijski zdradzał Mendietę, mego rodaka, Biskajczyka o brwiach zrośniętych i wielkiej siły, którego wąs niemal równie sumiasty był, co zarost pana mego. Kompanii dopełniali Curro Garrote, malagijczyk z Percheles1), o tak śniadej powierzchowności, że za Maura mógłby uchodzić, Jose Llop z Majorki, a także Sebastian Copons, druh kapitana Alatriste z wielu dawniejszych kampanii: drobny Aragończyk, suchy i twardy jak sukinsyn, którego oblicze zdało się jak wyciosane w kamiennych kolosach Riglos2). W pobliżu przechadzała się reszta drużyny: bracia Olivaresowie i Galicyjczyk Rivas.
Wszystkich ukontentował wielce widok mej osoby całej i zdrowej, wiedzieli wszak, jak ciężkie zadaniem dostał do wykonania przy moście zwodzonym, aliści nadmiernej wylewności z ich strony też nie doświadczyłem. Nie pierwszy to raz prochu się nawąchałem podczas tej flamandzkiej awantury, po wtóre zaś, takoż i oni siła spraw musieli przemyśleć - a zresztą nie z takich byli, którzy fanfary wznoszą na cześć czynów, do jakich wojaka żołd królewski najzwyczajniej w świecie obliguje. Atoli w naszym wypadku - a ściślej mówiąc, w ich wypadku, jako że pachołkom nie przysługiwały ni zyski, ni żołd – od dawna oczu żołnierskich nie cieszył widok choćby ćwierci reala.
Diego Alatriste też nie powitał mnie wylewnie, nadmieniłem już waszmościom, że uśmiechnął się jeno skąpo, ruszywszy wąsem, jakby inna rzecz myśl jego zaprzątała. Zmiarkowawszy zasię, że kręcę się niczym pies poczciwina, co przyjaznej pana ręki szuka, pochwalił mój kaftan z czerwonego aksamitu, za czym poczęstował mnie skibką chleba i kiełbaskami, jakie kompani jego piekli właśnie nad ogniskiem, przy którym jednocześnie sami ciepła zażywali. Nadal odzienie mieli m...
Kamantha