PREHISTORIA SZTUKI - Neolit.doc

PREHISTORIA SZTUKI - NEOLIT

NEOLIT 11.500 - 4.500

Neolityczna maska, 7.000 BC

Człowiek współczesny ok. 10.000 BC

Pojęcie neolitu wprowadził w 1876 r. angielski antropolog John Lubbock dla odróżnienia epoki kamienia łupanego od epoki kamienia gładzonego. Obecnie obejmuje ono przede wszystkim zjawiska tzw. rewolucji neolitycznej, a więc udomowienie zwierząt, upowszechnienie hodowli i uprawy roślin, rozwój osadnictwa, upowszechnienie naczyń ceramicznych.
Neolit to epoka człowieka współczesnego, który w VI tysiącleciu stworzył podstawy pisma.
Datowanie neolitu korygują najnowsze odkrycia polsko-syryjskiego zespołu prof. Mazurowskiego dokonanych w Tell Qaramel. Rozpoczął się w Lewancie ok. 11.500 pne, później na Wschodzie (Chiny ok. 7.000 pne), najpóźniej na terenie Europy środkowej i północnej (5.000 - 4.000 pne). 
Wewnętrzną cezurę stanowi upowszechnienie ceramiki, co na Bliskim Wschodzie nastąpiło ok. 6.500 pne w kulturach Halafian (halafiańskiej) i Ubaid (ubajadzkiej)
Z tego względu epokę można podzielić na neolit wczesny (przedceramiczny) i neolit późny (ceramiczny).

NEOLIT - PRZEDCERAMICZNY

11.500 - 6.500

Balıklıgöl Statue

Swiatynia ze stellami
Gobekli Tepe, 9.500 pne

Stella z Gobekli Tepe z wyobrażeniami zwierząt

W okresie proto-neolitycznym trwającym do ok. 9.500 r. pne pierwsze zwiastuny przemian dopiero się pojawiały. Zamieszkujące Lewant i środkową Mezopotamię ludy myśliwskie i zbierackie nie znały jeszcze ani hodowli ani uprawy roślin, ale sezonowo zamieszkiwały już osiedla budowane z okrągłych szałasów w okolicach Jerycha i Gobekli Tepe.
Dominowały jeszcze narzędzia z kamienia łupanego.

Po 9.500 r. pne pojawia się uprawa roślin i domy budowane z suszonej gliny.
Sztuka tego okresu to niemal wyłącznie idole - uproszczone postaci kobiece.

Od 8.200 r. pne pojawiają się domy na planie kwadratu lub prostokąta, potwierdzone są ślady udomowienia zwierząt (pis i świnia), pierwszych, formowanych ręcznie naczyń ceramicznych, oraz prawdopodobieństwo wypraw morskich na tratwach i łodziach jednopniowych sięgających na Cypr.
Idole (najczęściej żeńskie) mają tylko zaznaczone twarze i podkreślone genitalia. Z tego okresu pochodzi najstarszy zachowany posąg - dwumetrowej wysokości postać mężczyzny odkryta w osiedlu Balıklıgöl.

W Gobekli Tepe, Nevali Cori, Hačilar i Çayönü Tepesi, miejscowościach położonych w dzisiejszej Turcji odkryto wspaniałe zabytki świadczące o tym, że pierwsza kamienna świątynia powstała na tych terenach już we wczesnym neolicie, a technika wypalania ceramiki była znana na długo przed jej rozkwitem w orkresie neolitu ceramicznego.
Przedstawiona poniżej płaskorzeźba z Nevali Cori, przedstawiająca podobno uczestników rytuału ofiarnego została wykonana z gliny i wypalona w temperaturze ok. 500-600 st.C (standard powyżej 900 st.C).

Ceramika z Nevali Cori nad środowym Eufratem

Pochodząca z Hacilar ceramiczna figurka przedstawiająca matkę z dzieckiem jest stylistycznie bardzo bliska słynnej Bogini Matce z Çatalhöyük, stanowiska w środkowej Turcji zasiedlonego ok. 7.500 r. pne przez protoplastów starożytnych Hetytów.

Kobieta z kochankiem, Hacilar, Turcja, 8.500-5.500

Bogini Matka z Çatalhöyük, Turcja, 6000-5500 pne.

Kobieta z dzieckiem, Hacilar, Turcja, 8.500-5.500

Ceramiczna figurka z Frachthi

Jednym z ciekawszych stanowisk neolitycznych jest jaskinia Franchthi na Peloponezie. Zamieszkiwana już w późnym paleolicie, około 10.000 r. pne stała się siedzibą ludu myśliwskiego, który ok. 5.000 r. pne miał już udomowione zwierzęta, prowadził uprawę zboża i owoców i znał technikę produkcji prostej ceramiki.

Ceramika z jaskini Franchthi

NEOLIT - CERAMICZNY

6.500 - 4.500

Ceramika "odciskana"
Hassuna, 6.000-5.500

Figurka ceramiczna z Sammary, 6.000 BC

W połowie VII tysiąclecia pne na terenie tzw. żyznego półksiężyca powstają kultury późnego neolitu, produkujące ceramikę formowaną na kole garncarskim. Kultury te są szczególnie ważne, ponieważ z nich bezpośrednio wywodzi się cywilizacja Sumerów, twórców pisma, która kończy prehistorię i rozpoczyna historię cywilizacji i sztuki.
Pierwszą z tych kultur była kultura Hassuna, rozwijająca się w środkowa Mezopotamia w latach 6200 - 5700 p.n.e. i wywodząca się z niej kultura halafska, rozwijająca się do ok. 5.500 r. pne na terenie dzisiejszej Syrii, Turcji i północnej Mezopotamii.
W kulturze halafskiej normą stają się domy na planie prostokąta i pojawia się zróżnicowanie funkcji pomieszczeń (warsztat ceramiczny). W użycie wchodzą narzędzia z miedzi i gliniane pieczęcie, co jest pierwszym krokiem w kierunku pisma, ale przede wszystkim zwraca uwagę jakościowa zmiana ceramiki, szczególnie pod względem zdobnictwa.

?

Ishtar, żona króla Hadada, Tell Halaf, ?

Talerz z Tell Halaf, 5500 BC

Ceramika halafiańska

Rekonstrukcja domu kultury ubajadzkiej

O ile w kulturze halafskiej przeważała gospodarka pre-rolnicza, to następująca po niej kultura ubajadzka, rozwijająca się w południowej Mezopotamii w okresie 5.500-3750 pne, w rejonie późniejszych miast Larsa, Ur i Eridu ma już charakter w pełni rolniczy, o czym świadczą zachowane ślady systemów irygacyjnych koniecznych do prowadzenia upraw w tamtejszym suchym klimacie.
W okresie ubajadzkim istotnej zmianie uległ chyba każdy element ludzkiego życia. Wieloizbowe domy z centralnym dziedzińcem (rekonstrukcja obok), pierwsze świątynie budowane na wysokich platformach, które dały początek późniejszym zigguratom, rozbudowane systemy nawadniające wymagające znacznych środków i sprawnej organizacji, usprawnienie środków transportu morskiego przez zastosowanie smoły do uszczelniania statków i wreszcie wspaniała, bardzo "nowoczesna" ceramika, to tylko kilka elementów świadczących o zupełnie innym charakterze późnego neolitu.

Kultura ubajadzka rozwijała się w kilku etapach, poczynając od okolic nadmorskiej Larsy (6.200-5.100 pne), obejmując stopniowo położone na południe okolice Ur i Eridu (5.500-5.000), rozprzestrzeniając się na cała południową Mezopotamię (5.000-4.800), sięgając do Niniwy i jeziora Urmia (4.800-4.000) i stając się bazą kultury całego dorzecza Eufratu i Tygrysu.
Około 4.000 r. pne rozpoczął się okres przejściowy do kultury Uruk, która była już formacją zhierarchizowanej i zbiurokratyzowanej cywilizacji sumeryjskiej.

Figurki ceramiczne, Ur - kultura ubajadzka, 5000-4000 BC

CHALKOLIT - ENEOLIT 4.500 - 3.500

Wyodrębnianie okresu miedzi jako rozdziału prehistorii jest nieco sztuczne, ponieważ pojawienie się tego metalu nie wywołało zasadniczego przełomu w dziejach ludzkości.
W 1991 r. w Alpach południowego Tyrolu, na pogranicznu dzisiejszej Austrii i Włoch znaleziono doskonale zachowane w bryle lodu zwłoki tzw. lodowego człowieka - Otzi, neolitycznego myśliwego wyposażonego w kołaczan ze strzałami, nóz z rękojeścią i siekierę z miedzianym ostrzem. Otzi żył ok. 3.300 r pne, co odpowiada wczesnej epoce brązu na Bliskim Wschodzie. Ze znaleziska wynika tylko to, że w regionie znacznie oddalonym od centrów rodzącej się cywilizacji pierwotny myśliwy dysponował bronią wykonaną z miedzi, jednak z faktu tego nie wynika, aby człowiek ten należał do społeczności tworzącej zaawansowaną cywilizację.
Miedź pojawiła się ok. 4.500 r. pne w wielu miejscach na świecie – w Europie, na Bliskim Wschodzie, w Ameryce Północnej (w tzw. Starym Kompleksie Miedzianym w rejonie Wielkich Jezior), w południowoamerykańskiej kulturze Inków jak i w środkowoamerykańskim Meksyku.
Rewolucja neolityczna obyła się bez metalu i dopiero z czasem, z chwilą uzyskania twardych stopów miedzi zmieniających sprawność narzędzi, jego znaczenie rosło. O wiele większe znaczenie miało wynalezienie pisma, koła i rozwój rolnictwa.
Dlatego okres miedzi należałoby traktować jako bardzo długi okres przejściowy między neolitem a epoką brązu.

< Otzi - człowiek lodowy, 3.300 pne

< Vere Gordon Childe

ZAGADKA NEOLITYCZNA

Jest jednak powód, dla którego okres póżnego neolitu zasługuje na szczególną uwagę. Chodzi o odpowiedź na pytanie, skąd wzięłą się kultura europejska.
Nasze wyobrażenia o prehistorii człowieka ukształtował działający w Anglii australijski archeolog Vere Gordon Childe(1892-1957), autor m.in. napisanej w 1925 r. książki "Świt europejskiej cywilizacji" i wydanej w 1936 r. pracy "Człowiek stwarza sam siebie". W pracach tych Childe stworzył pojęcia rewolucji neolitycznej i rewolucji urbanistycznej (wzorując się zapewne na rewolucji przemysłowej) i opierając się na ówczesnym stanie wykopalisk ugruntował do dzisiaj obowiązujący schemat rozwoju ludzkości, w którym centrum rewolucji neolitycznej prowadzącej do rozwiniętych cywilizacji epoki brązu umieścił na Bliskim Wschodzie. Tym samym Childe przerzucił "zwodzony most" nad pytaniem, dlaczego wysokie cywilizacje powstały właśnie na Bliskim Wschodzie, a nie w rejonach, w których kilka tysięcy lat wcześniej powstało wspaniałe malarstwo jaskiniowe, a więc na terenie dzisiejszej Hiszpanii i Francji.
Tymczasem odkrycia drugiej połowy XX wieku dokonane na Bałkanach wskazują na to, że wysokie cywilizacje powstały jednocześnie w kilku regionach Europy, a wywodząca się z kultury ubajadzkiej cywilizacja Sumerów nie jest ani jedyną, ani najstarszą. Analiza materiału archeologicznego pozwala nawet na sformułowanie tezy, że dla rozwoju cywilizacji europejskiej ważniejsze były kultury tzw. Starej Europy - kultury naddunajskie w ogóle, a kultury Vinca, Varna, Trypillian (Tripolie) i Cucutami w szczególności.

KULTURY NADDUNAJSKIE

Kultury rozwijające się w okresie późnego neolitu (chalkolitu) nad dolnym Dunajem i na północny zachód od Morza Czarnego są w historii cywilizacji traktowane jako kultury „peryferyjne”. Pojęcie to ukuła chyba nauka niemiecka dla ich odróżnienia od kultur wysokich, których centra powstały w epoce brązu w Egipcie, Mezopotamii i w basenie Morza Egejskiego.
Samo pojęcie kultury peryferyjnej znaczenie nie tylko techniczne, ale ma posmak wartościujący i sugeruje, że istnieje jakieś wyżej rozwinięte centrum, z którego jakość promieniuje na niżej rozwinięte (a więc zacofane i podlejsze) peryferia.
Koncepcja prehistorii, w której Europa (szczególnie środkowa i północna) to teren niedostępnej, zlodowaconej dziczy, którą ucywilizował oświecony Wschód jest może wygodna, ale nie wytrzymuje próby faktów. Fakty bowiem wskazują z dużym prawdopodobieństwem na to, że w epoce chalkolitu wysoki poziom – szczególnie w dziedzinie sztuki – osiągnęły kultury rozwijające się w centralnej Europie i to znacznie wcześniej, niż w późniejszych centrach epoki brązu. Z bardzo prostego powodu – centrów tych w okresie chalkolitu po prostu nie było.
Około 8.000 r. pne skończyła się epoka lodowcowa, a ok. 6.000 r. pne w Europie nastąpiło znaczne ocieplenie. Prawdopodobnie ono umożliwiło rozwój w Europie rolnictwa i związanego z nim osadnictwa w planowo budowanych siedzibach.
Najwcześniejsze z takich siedzib powstały na terenie Anatolii ok. 10.000 r. pne (Gobekli Tepe, Catalhuyuk), później na terenach położonych nad Dolnym Dunajem i na wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego oraz w dzisiejszej Syrii (kultura halafska). W okresie chalkolitu porównywalnych siedzib w Mezopotamii nie było – Eridu powstało ok. 5.000 r. pne, a pierwsze miasto sumeryjskie Uruk datowane jest na ok. 4.000 – 3.700 r. pne.

Pieczęć z wypalanej gliny
Starcevo, ok. 6.000 BC

KULTURY KÖRÖS-CRIŞ I STARČEVO

Pierwsze kultury naddunajskie – kultura Körös-Criş i Starčevo powstały w dzisiejszej Ruminii i Serbii w okresie 6.200 – 5.500 r. pne.

Lepensky Vir, "Ancestro", 6.000 BC
Lepensky Vir, "Adam", 6.000 BC

Naczynie tulipanowe, Karanovo

Venus, Karanowo

KULTURA KARANOVO

Na terenie dzisiejszej Bułgarii odkryto ślady istniejącej w okresie 6.200 – 4.500 r. pne kultury Karanowo – zajmujące obszar ok. 2,5 ha osiedle 18 domów zamieszkanych przez ok. 100 mieszkańców. Jest to prawdopodobnie jedno z najstarszych zorganizowanych siedlisk ludzkich w tej części Europy. Z kultury tej zachowały się ceramiczne naczynia o tulipanowym kształcie i silnie uproszczone, kamienne idole.

Idol, 6.000-5.000 BC

Idol, kultura Hamangia, 5.000-4.600 BC

KULTURA HAMANGIA

W okresie 5.200 - 4.500 r. pne, na terenie dzisiejszej Dobrudży, między Dunajem a Morzem Czarnym rozwijała się kultura Hamangia, wchłonięta później przez kulturę Boian, która z kolei przeszła w fazę kultury Gumelnica.

Siedząca kobieta i Myśliciel, kultura Hamangia, 5.500 BC

...