Miejscowosci_powiatu_nowosolskiego_rys_historyczny.pdf

Tomasz Andrzejewski

MIEJSCOWOŚCI

POWIATU

NOWOSOLSKIEGO

Rys historyczny

Nowa Sól 2004

Wydawca:

Muzeum Miejskie w Nowej Soli

Recenzja:

Wojciech Strzyżewski

Redakcja:

Krystyna Bakalarz

Opracowanie graficzne map:

Mateusz Wrzaszcz

Zdjęcia archiwalne i kartki pocztowe ze zbiorów:

Muzeum Miejskiego w Nowej Soli

Instytutu Herdera w Marburgu

Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze

Ryszarda Szczygła (Bytom Odrzański)

Zdzisława Szukiełowicza (Kożuchów)

Jacka Zawiślaka (Nowe Miasteczko)

Zdjęcia współczesne:

Tomasz Andrzejewski

Włodzimierz Osadnik

Ryszard Sobkowicz

Mateusz Wrzaszcz

Mapy ze zbiorów:

Muzeum Miejskiego w Nowej Soli

Okładka:

Mapa księstwa głogowskiego J. Scultetusa, poł. XVII w.

Skład:

Muzeum Miejskie w Nowej Soli

67 - 100 Nowa Sól, ul. Muzealna 20

Wydano przy wsparciu finansowym:

Starostwa Powiatowego w Nowej Soli

ISBN 83 - 919139 - 2 - 9

Druk:

Agencja Reklamowa Gamma

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część ani całość wydawnictwa nie może być reprodukowana

lub użyta do innej publikacji oraz przechowywana w jakiejkolwiek bazie danych niezależnie od

zastosowanej techniki (drukarskiej, fotograicznej, komputerowej, itd.) bez pisemnej zgody wydawcy.

Wstęp

Obszar współczesnego powiatu nowosolskiego od czasów średniowiecza zwią-

zany był z ośrodkiem władzy w Kożuchowie. Rdzeniem jednostki administracyjnej

(kasztelanii, weichbildu, a od połowy XVIII w. – powiatu), której centrum zawsze

stanowiło miasto Kożuchów były wsie położone wokół miasta oraz pas miejscowości

na prawym i lewym brzegu Odry, ograniczony na północy rzeką Śląska Ochla, na

południu Białą Wodą, na wschodzie sięgający Pojezierza Sławskiego. Granice tego

terytorium na przestrzeni wieków ulegały licznym przekształceniom, najczęściej po-

większane o obszary z ościennych powiatów. Powiat kożuchowski jako jednostka ad-

ministracji terenowej przetrwał do połowy XX w. W 1953 r. siedziba władz powiato-

wych przeniesiona została do Nowej Soli, co pociągnęło za sobą zmianę nazwy powia-

tu na nowosolski.

Reforma administracyjna w 1975 r. zniosła powiaty; ponowne utworzenie tych

jednostek administracji terenowej w 1999 r. przyniosło znaczące zmiany ich granic.

Nowy powiat nowosolski prócz terytoriów, które obejmowała wcześniejsza jednost-

ka powiększony został o ziemie wchodzące niegdyś w skład sąsiednich powiatów

– głogowskiego, sulechowskiego, i wschowskiego. Ostatecznie granice powiatu nowo-

solskiego ukształtowane zostały w 2002 r.

Niniejsza publikacja jest pierwszą próbą prezentacji historii wszystkich miej-

scowości powiatu nowosolskiego, które znajdowały się na jego obszarze w 2002 r.

W opracowaniu uwzględniono także miejscowości, które do tego czasu przestały istnieć.

W dużej części opracowanie oparto na materiałach publikowanych w latach

2001-2002 w Tygodniku Nowosolskim „Krąg” w ramach cyklu Nasze okolice na sta-

rej pocztówce . Redagowany przez autora cykl stał się inspiracją do stworzenia pu-

blikacji, która obok informacji historycznych, zawierałaby bogaty materiał ikonogra-

ficzny. Takie możliwości stwarzało tylko wydawnictwo multimedialne. W 2002 r. na-

kładem Muzeum Miejskiego w Nowej Soli ukazała się płyta CD – T. Andrzejewski,

M. Wrzaszcz, Miejscowości powiatu nowosolskiego. Zarys dziejów , w której zaprezen-

towano rys historyczny ponad 80 miejscowości powiatu nowosolskiego. Zamierzeniem

autorów było przestawienie dziejów miast i wsi powiatu do 1945 r., wzbogacone mate-

riałem ikonograficznym – ponad 700 zdjęć i map. Temat miał swoją kontynuację w lo-

kalnej prasie, w której w latach 2002 -2004 prezentowano wybrane fragmenty („Wie-

ści Gminne” periodyk gminy wiejskiej Nowa Sól, „Aktualności Kożuchowskie”).

Śledząc zaprezentowany materiał dotyczący najważniejszych wydarzeń w dzie-

jach poszczególnych miejscowości nie trudno zauważyć, że w przypadku wsi doty-

czą one głównie losów miejscowych majątków ziemskich, ich właścicieli oraz zabyt-

ków. Problematyka gospodarcza czy społeczna została jedynie zarysowana i wymaga

jeszcze wielu badań interdyscyplinarnych. Na taki układ pracy wpłynął głównie fakt

dostępności do źródeł, które w wielu przypadkach są bardzo skąpe. Dotychczasowa

uwaga badaczy była skupiona głównie na miastach, które w większości doczekały się

już opracowań monograficznych. Zainteresowanie dziejami wsi było, poza kilkoma

wyjątkami, zdecydowanie mniejsze.

Wstęp

Do odtworzenia najdawniejszych dziejów miejscowości i stosunków własnościo-

wych na wsi podstawowym źródłem wiedzy były regestry dokumentów opublikowane

w monumentalnym dziele Codex diplomaticus Silesiae . W datowanym na 1305 r. doku-

mencie biskupstwa wrocławskiego pojawił się pierwszy znany rejestr miejscowości

z terenu powiatu nowosolskiego. Kolejne informacje mają charakter statystyczny i po-

jawiły się wraz z przejęciem Śląska przez Prusy (np. Tabele podatku gruntowego

i ludności wsi śląskich z około 1765 r. , Wrocław 1975), a pierwszy pełen rejestr miej-

scowości powiatu wraz z podaniem nazwisk właścicieli, wykazem obiektów i liczbą

ludności opublikował w końcu XVIII stulecia F. A. Zimmermann ( Beyträge zur Beschre-

ibung von Schlesien , Bd. 10, Brieg 1791). Próbą monograficznego ujęcia problematyki

związanej z terenem powiatu kożuchowskiego była praca O. Hellera ( Die Freistädten

Kreis , Freistadt 1844), w której prócz informacji o charakterze statystycznym zaprezen-

towano w zarysie dzieje wybranych miejscowości. W opublikowanej rok później pra-

cy J. G. Knie ( Alphabetisch-statistisch-topographische Uebersicht der Dörfer, Flecken,

Städte und andern Orte der König. Preus. Provinz Schlesien , Breslau 1845), większy

nacisk położono na problematykę statystyki gospodarczej. Wielce pomocne w badaniach

nad stosunkami własnościowymi na wsi okazały się prace F. Lucae ( Schlesiens Curio-

se Denckwuerdigkeiten oder vollkommene Chronica …, Frankfurt a M. 1689) i J Sina-

piusa ( Schlesischer Curiositäten … Leipzig 1720; Des Schlesischen Adel ..., Leipzig-Bre-

slau 1728) oraz publikowane, począwszy od połowy XIX wieku do czasów II wojny

światowej, księgi adresowe szlacheckich majątków ziemskich ( Schlesisches Güter Ad-

ressbuch ). Zainteresowanie dziejami regionu na początku XX w. zaowocowało publi-

kacjami, bogato udokumentowanych, monografii miast – Kożuchowa (Walter C., Ge-

schichte der Stadt Freystadt , Freystadt 1935), Nowej Soli (Schultz W. G., Zum Neuen

Salze. Darstellungen Quellen zur Geschichte der Stadt Neusalz , Bd. I, Neusalz 1926),

Nowego Miasteczka (Kolbe E., Geschichte der Stadt Neustädel , Neusalz 1924). W tej

ostatniej autor przedstawił dzieje miejscowości w najbliższej okolicy miasta. Jedyną w

swoim rodzaju pracę poświęconą miejscowościom powiatu zielonogórskiego opubli-

kował A. Foerster ( Geschichtliches von der Dörfen des Grünberger Kreis , Grünberg

1905). Inni badacze regionu publikowali do 1944 r. swoje prace w popularyzatorskiej

formie na łamach lokalnych periodyków ( Heimatkalender für die Kreise Grünberg und

Freystadt, Grünberger Hauskalender ). Po 1945 r. zainteresowanie dziejami regionu

przez niemieckich badaczy miało już inny charakter. Do końca lat 90. XX stulecia pręż-

ne środowisko publicystów związane było ze stowarzyszeniami dawnych mieszkań-

ców i wydawanych przez nich periodykami (np. Neusalzer Nachrichten, Neuer Glo-

gauer Anzeiger ), prezentującymi liczne materiały historyczne, w tym popularne kroni-

ki wsi powiatu (np. Lipin, Broniszowa, Bobrownik, Siedliska). W 1969 r. ukazała się

natomiast praca poświęcona powiatowi kożuchowskiemu (H. Rutkowski, H. O. Thiel,

Der Kreis Freystadt , Scheinfeid 1969).

Powojenni badacze polscy skupili się w pierwszym rzędzie na opracowaniu mo-

nografii miast (np. S. Kowalski, J. Muszyński, Kożuchów , Poznań 1959; Nowa Sól.

Dzieje miasta , red. J. Benyskiewicz, Zielona Góra 1993; Bytom Odrzański. Zarys dzie-

jów , red. W. Strzyżewski, Zielona Góra 2000). Problematyka dziejów wsi powiatu no-

wosolskiego poruszana była w nich na marginesie wydarzeń związanych z historią

miast. Pierwszą o charakterze monograficznym pracę poświeconą miejscowości wiej-

skiej opublikowała w 1995 r. B. Pietrzyk ( Kronika gminy Siedlisko , Zielona Góra 1995),

w wydanej rok później monografii Nowego Miasteczka (W. Strzyżewski, J., Zawiślak,

Wstęp

Nowe Miasteczko. Zarys dziejów , Zielona Góra 1996) autorzy zaprezentowali dzieje wsi

wchodzących w skład gminy, wyznaczając tym samym nowy kierunek w prezentacji dzie-

jów miast jako centrów mikroregionów. Znalazł on swoje odbicie w kolejnych pracach

dotyczących dziejów miast (np. Kożuchów. Zarys dziejów , red. T. Andrzejewski,

Kożuchów 2003 i Sława. Zarys dziejów , red. W. Strzyżewski, Sława 2004), gdzie zapre-

zentowano również zarys dziejów wsi wchodzący w skład gmin miejsko-wiejskich.

Omawiając powojenny dorobek badawczy nie sposób pominąć publikacji prezen-

tujących problematykę architektury i zabytków interesującego nas regionu. Pionierską

pracą w tym zakresie był rejestr zabytków architektury autorstwa S. Kowalskiego

( Zabytki Środkowego Nadodrza , Zielona Góra 1976) i kolejne publikacje tego autora.

Współpraca Muzeum Miejskiego i Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji zaowocowała

w ostatnich latach szeregiem prac poruszających problematykę budownictwa obron-

nego na terenie powiatu nowosolskiego (T. Andrzejewski, K. Motyl, Pozycja Środko-

wej Odry 1928-1945. Odcinek Nowa Sól , Nowa Sól 2001; T. Andrzejewski,

Z. Szukiełowicz, Kożuchów. Średniowieczne fortyfikacje , Nowa Sól 2001; T. Andrzejew-

ski, K. Motyl, Siedziby rycerskie w księstwie głogowskim. Zamki i dwory Rechenbergów

i Schönaichów , Nowa Sól 2002; Budownictwo obronne Środkowego Nadodrza. Powiat

nowosolski , red. T. Andrzejewski, Nowa Sól 2003). Wynikiem wieloletnich badań nad ar-

chitekturą rezydencjonalną powiatu nowosolskiego jest praca R. Kąsinowskiej ( Architektu-

ra rezydencjonalna powiatu nowosolskiego , Nowa Sól 2003), w której wnikliwą anali-

zę architektury dawnych siedzib szlacheckich uzupełniono szerokim omówieniem dzie-

jów miejscowości, w których się one znajdowały. Na osobną uwagę zasługuje w pracy

bogato udokumentowana genealogia osiadłych tu rodów szlacheckich.

Osobną grupę publikacji dotyczących dziejów i architektury powiatu nowosol-

skiego stanowią przewodniki turystyczne (np. Ziemia nowosolska , red. L. Chajnowski,

Nowa Sól 1966; S. Józwa Wycieczki rowerowe po Nowej Soli i okolicach , Nowa Sól

2000) oraz materiały dydaktyczne przygotowywane z myślą o edukacji regionalnej

w szkołach (np. T. Andrzejewski, M. Gącarzewicz, Dzieje Nowej Soli – materiały

pomocnicze do nauczania historii regionalnej , Nowa Sól 1999; T. Andrzejewski,

L. Pańczak, Dzieje ziem powiatu nowosolskiego. Wybór źródeł i materiałów , Nowa

Sól 2001, CD). Rosnące zainteresowanie tematyką historyczną znajduje swoje od-

bicie także w prasie lokalnej (Tygodnik „Krąg”, „Nasze Miasteczko”, „Aktualności

Kożuchowskie”, „Obserwator Odrzański”, „Wieści Gminne”) w postaci publikowa-

nych przez regionalistów materiałach.

Niniejsza publikacja podzielona jest zasadniczo na cztery części. W części pierw-

szej zaprezentowano zarys dziejów ziem powiatu nowosolskiego (d. kożuchowskiego),

wzbogacony reprodukcjami map z XVII - XX w. W części drugiej przedstawiono

w układzie alfabetycznym informacje o miejscowościach z podaniem nazw występują-

cych w różnych okresach historycznych. Nazwy miejscowości nieistniejących wyróżnio-

no kursywą. Nazewnictwo miejscowości oparto na dostępnych materiałach źródłowych

i kartograficznych. Całość uzupełnia bogaty materiał ikonograficzny w postaci rycin,

fotografii, kart pocztowych i zdjęć współczesnych. Duży akcent położono na prezen-

tację archiwalnych zdjęć obiektów, które zniknęły już z krajobrazu regionu.

Część trzecia ma charakter słownikowy, umożliwiający w miarę swobodne po-

ruszanie się Czytelnika w problematyce zmian nazewnictwa w okresie przynależności

tych ziem do państwa niemieckiego i po 1945 r., kiedy następował proces kształtowa-

nia się nazw polskich.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: