DOBRO I ZŁO W ŚWIADOMOŚCI
OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
Monika Wąż
SPIS TREŚCI
Wstęp…………………………………………………………………………………………………..1
I.PROBLEM DOBRA I ZŁA W LITERATURZE……………………………………………………1
1. Dobro i zło – wyjaśnienie pojęć…………………………………………………………………..1
2. Świadomość moralna-defincje, źródło, związek z działaniem……………………… ………3
II.CHARAKTERYSTYKA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
W STOPNIU GŁĘBSZYM…………………………………………………………………………..7
III.METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH……………………………………………………….10
1. Cel badań……………………………………………………………………………… ………10
2. Charakterystyka badanej grupy……………………………………………… ………………11
2. Metody i narzędzia badawcze………………………………………………………………….12
3. Organizacja, przebieg badań, analiza wyników…………………………….……………….14
DYSKUSJA I WNIOSKI………………………………………………………………………….. 19
ZAKOŃCZENIE……………………………………………………………………………………..22
BIBLIOGRAFIA………………………………………………………………… ………………...24
WSTĘP
Dobro i zło to dwa główne pojęcia moralne, które są obecne w życiu człowieka przez cały czas. Nie ma zapewne osoby, który choć raz w życiu nie zadałaby sobie pytania, czy postąpiła dobrze, czy źle. Dobro i zło to kluczowe kryteria oceny ludzkich zachowań, to punkt odniesienia w wielu sytuacjach życiowych. Trudno wyobrazić sobie świat, w którym stosunki międzyludzkie nie byłyby regulowane przez ustalone zasady postępowania według kryteriów dobra i zła. Można także uogólnić, że główną motywacją działania człowieka jest dążenie do dobra (rozumianego zresztą niezwykle subiektywnie i niejednoznacznie) oraz unikanie wszystkiego, co złe (również pojmowanego wielorako).
Zagadnienie dobra i zła rodzi wiele pytań, np.
- jakie jest źródło świadomości dobra i zła;
- czy dobro i zło jest jednowymiarowe i bezwzględne;
- czy dobro i zło zawsze i wszędzie rozumiane są podobnie;
- co wpływa na świadomość dobra i zła;
- czy potrzebne są jakieś specjalne predyspozycje do rozpoznania dobra i zła;
Celem niniejszej pracy jest próba odpowiedzi na postawione wyżej pytania na podstawie rozważań filozofów, etyków, socjologów, psychologów, teologów oraz zweryfikowanie części poglądów na podstawie wyników badań empirycznych.
Badania przeprowadzone zostały wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu głębszym. Jest to specyficzna grupa badanych o niskiej sprawności umysłowej, co według pewnych teorii utrudnia adekwatne rozpoznanie moralne, czy wręcz je uniemożliwia.
I. PROBLEM DOBRA I ZŁA W LITERATURZE
1. DOBRO I ZŁO – WYJAŚNIENIE POJĘĆ
Zagadnienia dobra i zła stanowiły od zawsze przedmiot rozważań, dociekań
i badań człowieka. Interesowały zarówno filozofów, socjologów, teologów, jak
i antropologów, biologów. W zależności od dziedziny istnieją różne stanowiska, zapatrywania, definicje i teorie dotyczące tych pojęć.
Dobro i zło są podstawowymi pojęciami etycznymi. „Mały słownik etyczny” (1994) wyjaśnia, że dobro jest tym, co pożądane, wartościowe, lub jest to sama wartość. Pojęcie dobra ma zastosowanie w wielu dziedzinach ludzkiej aktywności i za pomocą tego pojęcia określa się wiele różnorodnych przedmiotów, cech i stanów, toteż jednoznaczna i zupełna charakterystyka dobra jest niemożliwa. Słownik ten podaje różne rodzaje dobra: samoistne (życie, szczęście), utylitarne, hedonistyczne (przyjemność), witalne (żywotność), moralne, estetyczne (piękno), poznawcze (prawda), religijne (świętość).
Z kolei zło jest tym, co niepożądane, jest przedmiotem moralnej dezaprobaty, wartością negatywną, albo brakiem wartości – zaprzeczeniem dobra. Zło jest interpretowane jako atrybut bytu, efekt bytowej dysharmonii, bądź jako niedostatek dobra, albo poprawialny błąd, lub tragiczne zrządzenie losu, czy wręcz jedynie jako subiektywne złudzenie.
W historii filozofii istnienie zła związane jest z naturą świata, bądź stanem niewiedzy, cierpieniem, nieszczęściem, konformizmem, niezgodnością postawy z rozumem świata albo niestosowaniem w działaniu właściwej człowiekowi średniej miary.
W światopoglądzie religijnym zło oznacza grzech, przejaw wolnej woli człowieka, dopuszczaną przez Boga możność niepodporządkowania się jego woli.
Natura dobra jest przedmiotem sporów filozoficznych dotyczących sposobu jego istnienia (obiektywność-racjonalność-subiektywność), trwałości (absolutność-relatywność), jak i możliwości jego definiowania.
Istnieje teoria zwana relatywizmem etycznym, która zaprzecza, by dobro i zło były bezwzglęnymi cechami rzeczy, gdyż cokolwiek jest dobre lub złe, jest zawsze dobre lub złe dla kogoś oraz do czegoś. W większości przypadków przedmiot dobry dla kogoś jednego jest zły dla kogoś innego, a także dla tego samego kogoś, dla którego w pewnym momencie jest dobry, w innym momencie może być zły. (W.Tatarkiewicz, 1989)
Inna z kolei teoria mówi, że dobro jest cechą bezwzględną, poznawalną, ale nie zawsze
i nie przez wszystkich, toteż łatwo o błąd przy jej poznawaniu.
Szeroki zakres tematyki dobra i zła uczyniły z tych pojęć przedmiot dziedziny naukowej – etyki, dyscypliny głoszącej, co jest dobre i co jest złe moralnie, zalecającej, co się powinno robić i czego należy unikać. ( M.Ossowska, 2002). Etyka określana jest jako teoria moralności, natomiast sama moralność to funkcjonujące w społeczeństwie poglądy i przekonania, znajdujące swój wyraz w postawach ludzi wobec innych, w ich postępowaniu i współżyciu, których zadaniem jest regulacja całokształtu stosunków miedzy jednostkami a grupami społecznymi. (S.Jedynak, 1996)
2.ŚWIADOMOŚĆ MORALNA- definicja, źródło, związek z działaniem
Zagadnienie „dobra” i „zła” rodzi wiele pytań, np.: skąd pochodzi wiedza o tym, co jest dobre, albo złe; czy wiedza na temat tego, co dobre i złe motywuje nas do czynienia dobra; czy wiedzy moralnej można się nauczyć, a jeśli tak, to na czym ta nauka polega.
Czym jest więc świadomość moralna, zwana też poznaniem moralnym, wiedzą moralną, świadomością prawa moralnego?
Wg. J. Mariańskiego na świadomość moralną składają się konkretne treści (wiedza, poglądy, przekonania, pojęcia, wyobrażenia, uczucia, postawy) wzajemnie powiązane i uwarunkowane. Obejmuje ona wszelkie możliwe stopnie poznania, rozumienia i oceniania przez jednostkę tego, co w jej stosunkach z innymi, z samą sobą jest ujmowane w kategoriach dobra i zła. (1989)
Świadomość bezpośrednio ujmuje negatywne wartości czynów i następstw,
a także samych zamierzeń, postaw, działań. Być świadomym to zobaczyć i przyjąć do wiadomości, osobiście uprzytomnić sobie i zrozumieć, że to, co się uczyniło lub co zamierza uczynić, jest moralnie niegodziwe, bądź szlachetne. Bezpośrednia żywa świadomość to najbardziej osobiste ujęcie, zrozumienie i odczucie sensu danej sytuacji. Refleksja, namysł, samokontrola mogą pogłębić osobiste przeżycie świadomości zła
i dobra i zaostrzyć opór przeciwko złu; mogą jednak też utrudniać bezpośrednie odczucie wartości, zmierzać w kierunku samousprawiedliwiania. (A.Siemianowski, www.)
Zasadnicze pytanie, które się teraz nasuwa, to: jakie jest źródło świadomości dobra i zła.
Teologia upatruje źródło poznania moralnego w prawie moralnym danym przez Boga. Nauka Kościoła mówi, że twórcą prawa moralnego jest Bóg, a człowiek przez swój rozum uczestniczy w nim, ale sam go nie ustanawia. Wiedza moralna zatem wywodzi się z Bożego oświecenia. Pewne nakazy prawa moralnego znane są w sposób naturalny, bez pouczenia udzielonego przez pozytywne prawo Boże. Bóg nie stwarza instrukcji obsługi tego prawa. Normy naturalne muszą być wyprowadzone z ludzkiego rozumu. Podstawowa zasada prawa natury wyraża się w nakazie „dobro należy czynić, zła należy unikać”. (Katechizm Kościoła Katolickiego, 1994)
J. Wawrzyniak uważa, że ludzka zdolność do wartościowania wywodzi się
z pradawnego zwierzęcego instynktu, traktując jej sprawność jako konieczny warunek przetrwania organizmu w środowisku. Dobroć i zła to niedefiniowane, oczywiste pojęcia pierwotne. Przesłanki rozumowe, a więc informacje o świecie stymulują uczucie wartościujące, lecz nie dokonują samego wartościowania. Wartościowanie jest czymś, co się kreatywnie przeżywa, a nie wymyśla i ustala. Istota odczuwająca jest tym samym zdolna do wartościowania. Brak zdolności wartościowania byłby dla danej istoty defektem metabolizmu informacyjnego, oznaczałby obojętność na witalne stany organizu
i otoczenia. Autyzm aksjologiczny jest synonimem śmierci, czyli eliminacji w procesie doboru naturalnego. (1996)
W jaki sposób dokonuje się poznanie etyczne, wyjaśnia także T.Czeżowski. Elementarnym jego warunkiem jest w ogóle przedstawienie sobie ocenianego przedmiotu. Dalszym etapem jest zajęcie wobec niego swoistej postawy oceniającej, tzw. postawy moralnej. W ten sposób dokonuje się stwierdzenie wartości moralnej przedmiotu. Doświadczenie wartości, za którego pomocą przedmiot zarysowuje się jako dobry i zły ma charakter intuicyjny. Ujmuje swój przedmiot bezpośrednio i całościowo, podobnie jak w spostrzeżeniu wzrokowym. Ocena moralna, dokonana w ten posób nie może być dowiedziona, nie może stać się wynikiem dowodu dedukcyjnego. Na końcu Czeżowski dodaje, że ta umiejętność oceniania rozwija się poprzez ćwiczenie. (1989)
Kontynuując wątek powiązania świadomości moralnej z działaniem, warto przytoczyć wypowiedzi J. Tischnera. Powołując się na Kanta, pisze, że w człowieku nie ma złej woli. Jest tylko „skażenie” skłonnością do zła. Człowiek mimo świadomości prawa moralnego kieruje się zasadą, że czasem można od tego prawa odstąpić. Inny powód braku konsekwencji w działaniu, pomimo znajomości zasad to słabość, wynikająca z braku wiedzy o sobie. (1989)
Z kolei św. Tomasz twierdzi, że człowiekowi posiadającemu błędną świadomość moralną zło jawi się jako dobro i w swym sumieniu doświadcza zobowiązania do pójścia za nim.(za A. Miszk,www)
Zachowania moralne są przedmiotem zainteresowania także socjologów, którzy badają wpływ szeroko rozumianego doświadczenia społecznego na postawy (świadomość) i działania (zachowania) moralne jednostek i grup. Kultury różnią się między sobą wartościami moralnymi, które wpajają i przekazują ludziom żyjacym w ich obszarze oraz zachowaniami, które wywołują i kontrolują. Fakt, że moralność rozwija się w społeczeństwie ludzkim, nie oznacza, że jest ona zjawiskiem czysto i wyłącznie społecznym, produktem czynników kulturowo-społecznych. Człowiek jest nie tylko istotą społeczną, ale i istotą indywidualną, posiadającą własne możliwości tworzenia
i przekształcania świata przedmiotowego. Moralność to przede wszystkim problem rozumu i woli, czyli podstawowych elementów konstytutywnych natury ludzkiej. (J.Mariański, 1989).
Mariański uważa, że świadomość moralna staje się często siłą napędową
i motywacyjną działania moralnego. Jednak świadomość moralna i zachowania moralne stanowią dwie odrębne, nie zawsze ściśle powiązane płaszczyzny zjawisk. Są one dwiema wielkościami o płynnych granicach, nie są wielkościami statycznymi, ale ustawicznie zmieniającymi się. ( 1989)
Poznanie moralne, podlega rozwojowi, kształtowniu się pod wpływem różnych czynników. Wg. Piageta człowiek najpierw znajduje się w stanie anomii moralnej, czyli braku jakiejkolwiek świadomości obowiązków moralnych; kolejny etap to heteronomia,
a zatem świadomość obowiązków narzucanych przez innych i w końcu autonomia, tj. świadomość obowiązków, które jednostka stawia samej sobie. Faza anomii związana
z brakiem zdolności poznawczych sytuuje dziecko poza wszelką moralnością. (za H.Muszyńskim, 1983)
W kształtowaniu popędów natury moralnej, poczucia obowiązku, rozróżniania dobrego i złego niezwykle ważna rolę odgrywa najbliższe otoczenie, a zwłaszcza rodzina. Wg. ks. J. ...
justynak5