Podstawą rozwoju tej formy muzycznej w romantyzmie były dwa typy symfonii stworzone jeszcze w klasycyzmie: symfonia wokalno-instrumentalna i symfonia programowa. W stosunku do symfonii klasycznych nastąpiła dalsza rozbudowa współczynników formy i rozbudowa obsady wykonawczej, czego najlepszym przykładem jest VIII symfonia Gustawa Mahlera (z uwagi na liczbę wykonawców zwana symbolicznie Symfonią Tysiąca). Jednak podstawą rozwoju symfonii romantycznej była forma klasyczna, na której opierali się, z małymi wyjątkami: Schubert, Mendelssohn, Schumann, Brahms, Bruckner, Mahler, Czajkowski. Rozwój liryki w okresie romantyzmu nie pozostał bez wpływu na rozwój symfonii w tym okresie, o czym świadczą silnie rozwinięte partie kantylenowe (np. w Symfonii Niedokończonej Schuberta). Specyficzne cechy otrzymała symfonia w twórczości kompozytorów tzw. szkół narodowych, ponieważ wprowadzano tam chętnie elementy folkloru, typowe dla danych regionów (np. symfonie Dvoraka, Borodina).
Franciszek Schubert – 8 symfonii – twórczość symfoniczna Schuberta ma charakter klasyczny, z wyjątkiem VII Symfonii C-dur i VIII Symfonii h-moll (tzw. Niedokończonej), w których na pierwszy plan wysuwają się elementy liryczne. Symfonia Niedokończona jest zbudowana z dwóch części!
Felix Mendelssohn – 5 symfonii – wyraźnie nawiązują do dziedzictwa klasycyzmu, lecz obecne są w nich elementy romantyczne (programowość, motywy ludowe, egzotyka, instrumentacja charakterystyczna dla romantyzmu);
· W finale II Symfonii B-dur Hymn pochwalny wprowadził kantatę na wzór IX Symfonii Beethovena (2 głosy solowe, chór i organy);
· W III Symfonii a-moll Szkockiej poszczególne części powiązał wspólnym materiałem motywicznym;
· W V Symfonii d-moll Reformacyjnej wplecione zostały melodie protestanckie i chorał protestancki (ze względu na program tej symfonii - napisana została na 300 rocznicę reformacji);
Robert Schumann – 4 symfonie – wzorowane na twórczości Mendelssohna, klasyczna 4‑częściowa budowa, skład orkiestry nawiązuje do Beethovena. Programowość występuje w I Symfonii B-dur tzw. „Wiosennej” , III Symfonii Es-dur Reńskiej (5-częściowa).
Hector Berlioz – kontynuator nurtu symfonii programowej.
Jest autorem Symfonii fantastycznej, dzieła w pięciu częściach: Marzenia i namiętności, Scena na balu, Scena na polanie, Marsz na miejsce stracenia, Sabat czarownic.
W swojej Symfonii fantastycznej po raz pierwszy konsekwentnie zastosował motyw przewodni tzw. idée fixe (motyw ukochanej). Nastąpiła spora rozbudowa aparatu orkiestrowego.
Jest także twórcą symfonii dramatycznej - Romeo i Julii, nawiązującej do nurtu symfonii wokalno-instrumentalnej Beethovena.
Franciszek Liszt – Symfonia faustowska i Symfonia dantejska - są to wokalno-instrumentalne symfonie programowe z udziałem chóru w finale; wykazują wpływy poematu symfonicznego.
· Symfonia faustowska - inspirowana Faustem Goethego, dedykowana Berliozowi. Jest 3‑częściowa: Faust, Małgorzata, Mefisto;
· Symfonia dantejska - inspirowana Boską komedią Dantego; 2-częściowa: Piekło i Czyściec.
Johannes Brahms – 4 symfonie – przeciwstawiał się nurtowi programowości w muzyce, sądząc, że poemat symfoniczny i symfonia programowa to objawy kryzysu form symfonicznych. Przejął od klasyków wiedeńskich (głównie od Beethovena) metody pracy tematycznej i techniki wariacyjnej; szerzej wykorzystywał grupę instrumentów dętych drewnianych, a ograniczył wykorzystanie jaskrawej barwy instrumentów blaszanych.
· I Symfonia c-moll zwana X symfonią Beethovena
· II Symfonia D-dur
· III Symfonia F-dur
· IV Symfonia e-moll – finał w formie chaconny (nawiązanie do baroku)
Aleksandr Borodin – 3 symfonie z wyraźnymi elementami folklory rosyjskiego, m.in.: II Symfonia h-moll Bohaterska, oparta na motywach dawnych pieśni rosyjskich.
Piotr Czajkowski – 6 symfonii oraz symfonia Manfred
Twórczość symfoniczna Czajkowskiego to połączenie romantycznych założeń programowych z klasyczną jednością formy; programy jego symfonii mają charakter filozoficzny; Najbardziej dojrzałe dzieło to VI Symfonia h-moll zwana Patetyczną.
Antonin Dvořák – 9 symfonii opartych na przekształconych formach klasycznych; po 1875 roku (po przełomie stylistycznym w twórczości kompozytora) obserwujemy wprowadzenie elementów czeskiego folkloru; elementy muzyki zasłyszanej podczas podróży po Stanach Zjednoczonych zostały wprowadzone do IX Symfonii Z Nowego Świata.
Anton Bruckner – 11 symfonii, z tym, że pierwsze dwie: f-moll i d-moll (zwana Die Nullte) nie zostały przez kompozytora objęte numeracją. Symfonie nawiązują do klasycznego cyklu sonatowego, jednocześnie wykorzystują zdobycze harmoniczne i instrumentacyjne Wagnera,
cykl symfoniczny uległ znacznej rozbudowie, np. tematy formy sonatowej mają postać obszernych ewolucyjnych grup tematycznych. O odrębności stylu kompozytora decyduje wykorzystanie elementów austriackiej muzyki ludowej oraz silny wpływ faktury organowej wyrażający się m.in.: stosowaniem faktury polifonicznej.
Gustaw Mahler – 10 symfonii (X Fis-dur jest niedokończona), 4 z nich są dziełami wokalno-instrumentalnymi ( II, III, IV, VIII ); symfonie Mahlera mają charakter programowy.
Formalnie tylko w nielicznych przypadkach odpowiadają tradycyjnym kryteriom tego gatunku; konstrukcja muzyczna wynika w nich z tekstu lub z założeń programowych (muzyka pełna kontrastów, nieoczekiwanych zmian nastrojów, mających stanowić obraz niejednolitości świata); obok monumentalnych finałów pojawiają się marsze wojskowe, hymny religijne sąsiadują z naiwnym folklorem, co w konsekwencji daje niejednolitość stylu kompozytorskiego. Podstawowym środkiem technicznym jest kontrapunkt.
Mahler usamodzielnił linię melodyczną, odchodził od tradycyjnych zasad polifonii harmonicznej, wprowadził równouprawnienie wszystkich instrumentów oraz niecodzienne zestawienia grup instrumentów.
· II Symfonia c-moll zwana Zmartwychwstanie – solo sopranowe, altowe i chór
· III Symfonia d-moll – solo altowe, chór żeński i dziecięcy
· IV Symfonia G-dur – solo sopranu
· VI Symfonia a-moll zwana Tragiczną
· VIII Symfonia Es-dur zwana Symfonią tysiąca- z 8 głosami solowymi, 2 chórami mieszanymi i chórem dziecięcym
Poemat symfoniczny to utwór, którego budowa zależna jest od idei pozamuzycznej – tzw. programu – najczęściej przejętego z literatury, rzadziej ze sztuk plastycznych.
Ponieważ wczesne poematy były z reguły jednoczęściowe, a w budowie wykazywały nawiązanie do formy sonatowej, formę poematu wywodzi się z beethovenowskich uwertur o charakterze programowym.
Za twórcę gatunku uważa się Liszta, a za pierwszy poemat jego utwór Co słychać w górach? Następne poematy Liszta w większości opierają się na tekstach poematów romantycznych, rzadziej czerpał on inspiracje z malarstwa.
Poemat symfoniczny szybko stał się gatunkiem dość popularnym. Tworzyli go m.in.:
· Czajkowski (Romeo i Julia, Hamlet),
· Smetana (cykl 6 poematów Moja ojczyzna),
· Dvorzak (Wodnik),
· Sibelius (Finlandia),
· Borodin (W stepach Azji Środkowej).
W okresach szczególnego nasilenia tendencji narodowych poemat opiewał piękno ziemi ojczystej – jej przyrodę, zabytki, obyczaje ludowe, baśnie i historię, np. cykl 6 poematów Smetany Moja Ojczyzna, W stepach Azji Środkowej A. Borodina, Finlandia J. Sibeliusa.
Znakomite poematy napisał Ryszard Strauss (1864 – 1949). Tematyka dzieł Straussa:
· utwory inspirowane literaturą (Makbet, Ucieszne figle Dyla Sowizdrzała, Don Kichot),
· eksponowanie wątków autobiograficznych (Życie bohatera),
· i problematyki egzystencjalnej (Śmierć i wyzwolenie).
Poematy tworzone były również później (Debussy – np. Popołudnie fauna; Dukas – Uczeń czarnoksiężnika; Honneger – Rugby, Pacyfik 231).
Budowa poematu zależała od idei pozamuzycznej. Kompozytorzy wykorzystywali dotychczasowe formy muzyczne, np.:
· formę sonatową (np. Co słychać w górach F. Liszta, Don Juan i Makbet R. Straussa),
· rondo (np. Ucieszne figle Dyla Sowizdrzała Straussa),
· formę wariacyjną (np. Don Kichot Straussa – utwór składający się z introdukcji, tematu, 10 wariacji i finału),
· fugę (np. Prometeusz Liszta, Tako rzecze Zaratustra Straussa).
W muzyce polskiej za pierwszy poemat symfoniczny uznaje się Step Zygmunta Noskowskiego. Najwybitniejszym przedstawicielem tego gatunku był w okresie późniejszym Mieczysław Karłowicz.
· Pieśń – utwór wokalny pisany do tekstów lirycznych. Towarzyszy ludziom od początków muzyki, popularna w starożytności, w średniowieczu uprawiana przez wędrownych śpiewaków oraz trubadurów, truwerów i minnesingerów.
· Okres najbardziej intensywnego rozwoju pieśni to romantyzm – pieśń uprawiano we wszystkich ośrodkach narodowych. Szczególny rozwój w Austrii i Niemczech (Schubert, Schumann, Brahms, Wolf), w Polsce – Chopin i Moniuszko, w Rosji – Czajkowski i Musorgski.
Schubert wykształcił podstawowe typy pieśni, uprawiane później przez kolejnych kompozytorów:
Ø zwrotkowa pieśń wariacyjna - opracowanie muzyczne I zwrotki tworzy rodzaj tematu, który ulega zmianom wariacyjnym w następnych zwrotkach, np. Pstrąg,
Ø pieśń przekomponowana - wszystkie zwrotki mają odrębne opracowanie muzyczne, np. pieśni z cyklu Podróż zimowa,
Ø pieśń deklamacyjna – ścisłe zespolenie melodii z akcentami mowy i nastrojem tekstu, np. Śmierć i dziewczyna,
Ø ballada solowa – rodzaj pieśni o dramatycznym charakterze, łączącym pierwiastki epickie w postaci recytatywu i liryczne w postaci uczuciowej melodyki. Treścią jej jest zazwyczaj opowieść poetycka o tematyce ludowej, fantastycznej, np. Król Elfów.
· Jako teksty pieśni romantycznych kompozytorzy wybierali często utwory poetów mniej znanych i o mniejszej wartości artystycznej. Słabsze wiersze zyskiwały na udźwiękowieniu.
· Kompozytorzy tworzyli pieśni z akompaniamentem fortepianu lub z akompaniamentem orkiestry (np. pieśni Berlioza i Treny dziecięce Mahlera)
...
KaC2009