SYTUACJA DEMOGRAFICZNA W ROSJI.pdf

O ÂRODEK S TUDIÓW W SCHODNICH

Prace OSW / CES Studies

OS W S

Sytuacja demograficzna w Rosji

STUDIES

numer

W arszawa lipiec 2006 / W arsaw July 2006

Centre for Eastern Studies

L eszek Szerepka

PRACE

Demographic situation in Russia

Redaktor / Editor

Anna ¸abuszewska

Wspó∏praca / Co-operation

Katarzyna Kazimierska

Opracowanie graficzne / Graphic design

Dorota Nowacka

T∏umaczenie / Translation

OSW / CES

Wspó∏praca / Co-operation

Jim Todd

Wydawca / Publisher

OÊrodek Studiów Wschodnich

Centre for Eastern Studies

ul. Koszykowa 6a

Warszawa / Warsaw, Poland

tel. / phone + 48 /22/ 525 80 00

fax +48 /22/ 525 80 40

Seria „Prace OSW” zawiera materia∏y analityczne

przygotowane w OÊrodku Studiów Wschodnich

The ‘CES Studies’ series contains analytical

materials prepared at the Centre for Eastern

Studies

Materia∏y analityczne OSW mo˝na przeczytaç

na stronie www.osw.waw.pl

Tam równie˝ znaleêç mo˝na wi´cej informacji

o OÊrodku Studiów Wschodnich

The Centre’s analytical materials can be found

on the Internet at www.osw.waw.pl

More information about the Centre for Eastern

Studies is available at the same web address

ISSN 1642-4484

Spis treÊci / Contents

Sytuacja demograficzna w Rosji / 5

Leszek Szerepka

1. Tendencje demograficzne / 6

2. Demografia w optyce w∏adz Rosji / 25

3. Podsumowanie / 30

Demographic situation in Russia / 33

Leszek Szerepka

1. Demographic trends / 34

2. Demographic issues as perceived by the Russian authorities / 53

3. Conclusion / 58

Sytuacja demograficzna

W dziejach Rosji okresom g∏´bokiego chaosu to-

warzyszy∏y zwykle kryzysy demograficzne. Tak

by∏o podczas XVII-wiecznej „smuty” oraz w okre-

sie wojen i rewolucji poczàtku XX wieku, zakoƒ-

czonych przej´ciem w∏adzy przez bolszewików.

Rozpad ZSRR tak˝e zbieg∏ si´ w czasie z kryzy-

sem demograficznym. O ile jednak wczeÊniejsze

kryzysy by∏y spowodowane takimi czynnikami,

jak: wojny, g∏ód, epidemie czy represyjna polityka

w∏adz, a po ich ustaniu nast´powa∏ gwa∏towny

przyrost liczby ludnoÊci, o tyle obecny kryzys ma

charakter systemowy i strukturalny. Powodujà

go g∏ównie czynniki cywilizacyjne, zwiàzane ze

zmianà modelu rodziny czy miejsca kobiety we

wspó∏czesnym spo∏eczeƒstwie. W Rosji ich nega-

tywny wp∏yw na przyrost ludnoÊci jest jeszcze

pot´gowany przez nadmierne spo˝ycie wysoko-

procentowych alkoholi, niskà kultur´ pracy (co

skutkuje du˝à wypadkowoÊcià) oraz niedostate-

cznà opiek´ zdrowotnà (na ten cel przeznacza si´

rocznie zaledwie ok. 3% PKB).

w Rosji

Leszek Szerepka

W 2005 roku Rosyjska Akademia Nauk zakoƒczy∏a

program badawczy Demograficzna modernizacja

Rosji w latach 1900–2000 . Z przygotowanego ra-

portu wynika, ˝e w XX wieku paƒstwo rosyjskie

straci∏o w rezultacie z∏ej polityki ok. 140 mln

osób. To znaczy, ˝e o tyle liczniejsza by∏aby obec-

nie ludnoÊç Rosji, je˝eli paƒstwo to rozwija∏oby

si´ w ubieg∏ym stuleciu w sposób zbli˝ony do

paƒstw europejskich i podobnie jak one szano-

wa∏oby wartoÊç ˝ycia ludzkiego. Zdaniem nau-

kowców rosyjskich, wiele obecnych problemów

demograficznych Rosji ma swoje korzenie w da-

lekiej przesz∏oÊci. Modele rozwoju cywilizacyj-

nego trudno szybko skorygowaç. Wszystkie pro-

gnozy rozwoju demograficznego Rosji przewidu-

jà, ˝e liczba ludnoÊci tego paƒstwa b´dzie si´

zmniejszaç co najmniej do po∏owy XXI wieku.

Ró˝nice mi´dzy prognozami dotyczà jedynie

tempa i charakteru tego spadku.

Na tle dynamicznego wzrostu PKB i dà˝enia w∏adz

do umocnienia pozycji paƒstwa na arenie mi´-

dzynarodowej problemy demograficzne Rosji sta-

nowià dysonans. Rosyjskiej elicie politycznej nie

sà obce obawy, ˝e utrzymywanie si´ negatywnych

tendencji demograficznych doprowadzi w koƒcu

do zahamowania rozwoju gospodarczego paƒst-

wa, ˝e przy obecnym poziomie zaludnienia nie

b´dzie ono w stanie obroniç i odpowiednio za-

P race OSW

gospodarowaç swego obszernego terytorium.

PodkreÊla si´, ˝e ZSRR jako mocarstwo, pod wzgl´-

dem liczby ludnoÊci stale plasowa∏ si´ na trzecim

miejscu w Êwiecie, po Chinach i Indiach. W 2000

roku Federacja Rosyjska – prawna sukcesorka

ZSRR – spad∏a w tym rankingu na szóste miejsce,

a w po∏owie XXI wieku b´dzie jej trudno utrzy-

maç si´ w drugiej dziesiàtce paƒstw Êwiata. Zda-

niem rosyjskich analityków, kraj o tak ma∏ym po-

tencjale ludnoÊciowym, nieproporcjonalnym do

jego terytorium, b´dzie mia∏ problemy z utrzy-

maniem statusu mocarstwa, a tym samym –

z obronà swoich interesów na arenie mi´dzyna-

rodowej. Sytuacj´ komplikuje jeszcze fakt, ˝e

Rosja jest paƒstwem wielonarodowym, które

dotychczas by∏o zdominowane przez etnicznych

Rosjan. Ich odsetek jednak systematycznie male-

je. W przysz∏oÊci mo˝e to wp∏ynàç zarówno na

spoistoÊç paƒstwa, jak i dominujàce w nim wzor-

ce kulturowe.

W∏adze Rosji zdajà sobie spraw´ z tych zagro-

˝eƒ. Systematycznie nawiàzuje do nich w swoich

or´dziach prezydent W∏adimir Putin. W ostatnim,

wyg∏oszonym 10 maja 2006 roku, kryzys demo-

graficzny zosta∏ przez niego potraktowany jako

najwa˝niejsze zagadnienie wewn´trznej polityki

Rosji. Problemami demograficznymi zajmowa∏

si´ ju˝ parlament, rzàd i Rada Bezpieczeƒstwa Fe-

deracji Rosyjskiej. Zosta∏a przyj´ta koncepcja roz-

woju demograficznego Federacji Rosyjskiej do

2015 roku.

O problemach tych wspominajà media, cz´sto

w alarmistycznym tonie. Trudno jednak uznaç,

˝e dotychczas poprawa sytuacji demograficznej

nale˝a∏a do priorytetów realizowanej przez w∏a-

dze Rosji polityki. Proponowane Êrodki zaradcze

mia∏y cz´sto charakter doraêny, a ich wp∏yw na

obserwowane trendy demograficzne nie by∏

znaczàcy. Dost´pne obecnie dane potwierdzajà

bowiem w pe∏ni pesymistyczne prognozy uczo-

nych (jeszcze z poczàtku ubieg∏ej dekady) doty-

czàce rozwoju sytuacji demograficznej w Rosji.

1. Tendencje demograficzne

A. Po raz pierwszy Rosja zetkn´∏a si´ z problemem

ujemnego przyrostu naturalnego w 1992 roku.

Od tej cezury liczba zgonów ju˝ stale przekracza

liczb´ narodzin. Pewne wahania w tym zakresie

wynikajà z cyklicznoÊci zjawisk, spowodowanych

g∏ównie zmianami demograficznymi wywo∏a-

nymi II wojnà Êwiatowà. Specyficznà cechà sytua-

cji w Rosji jest nadumieralnoÊç m´˝czyzn w wie-

ku produkcyjnym, spowodowana takimi czynni-

kami, jak: nadmierne spo˝ycie alkoholu, wypadki

w pracy, zabójstwa czy samobójstwa. W rezulta-

cie, w 2000 roku zaledwie 56% m´˝czyzn do˝y-

wa∏o wieku emerytalnego (60 lat). Zjawisko to

istotnie wp∏ywa na obni˝enie Êredniej prognozo-

wanej d∏ugoÊci ˝ycia w Rosji, która w przypadku

m´˝czyzn nie przekracza 60 lat, i jest nawet gor-

sza ni˝ porównywalne wskaêniki z lat 60. XX wie-

ku. Mimo to spo∏eczeƒstwo rosyjskie starzeje si´.

Trendy demograficzne obserwowane w Rosji

pozwalajà prognozowaç dalszy znaczàcy spadek

ludnoÊci tego paƒstwa.

B. Rosja jest paƒstwem wieloetnicznym, choç

zdominowanym przez S∏owian. Procesy demo-

graficzne zachodzàce w ka˝dym z zamieszkujà-

cych jà narodów charakteryzujà si´ w∏asnà dy-

namikà. Najwi´kszy spadek liczebnoÊci zanoto-

wa∏y narody o niskim przyroÊcie naturalnym,

jednoczeÊnie wykazujàce du˝à sk∏onnoÊç do emi-

gracji, takie jak ˚ydzi czy Niemcy. Najwi´kszy

przyrost liczebnoÊci, w porównaniu z ostatnim

spisem powszechnym, zanotowa∏y narody na-

p∏ywowe: Ormianie i Azerowie. O ile na zdecy-

dowanej wi´kszoÊci obszaru Federacji Rosyjskiej

dosz∏o do spadku liczby ludnoÊci, o tyle na okre-

Êlonych terytoriach, na przyk∏ad Kaukazie Pó∏-

nocnym, mo˝emy wr´cz mówiç o boomie demo-

graficznym. W rezultacie, Êrednia wieku statys-

tycznego etnicznego Rosjanina wynios∏a w 2002

roku – 37,6 lat, Ingusza – 22,7, a Tuwijczyka – 23

lata. Wskaêniki te b´dà w najbli˝szej przysz∏oÊci

okreÊla∏y dynamik´ zmian na mapie etnicznej

Rosji.

C. W czasach ZSRR paƒstwo wyst´powa∏o jako

g∏ówny inicjator procesów migracyjnych we-

wnàtrz kraju, przerzucajàc ludzi, cz´sto wbrew

ich woli, do realizacji ró˝nych, strategicznych

przedsi´wzi´ç. Po rozpadzie imperium dynamika

P race OSW

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: