7 X eksternistyczne
trudności w badaniu początków chrześcijaństwa:
- złożoność problemu
- ciągłe zmiany stanu wiedzy
- brak obiektywizmu wynikający z naszych korzeni chrześcijańskich
prądem zapowiadającym chrześcijaństwo był judaizm aleksandryjski, brakowało mu proroka takiego jak Jezus, wiele idei wspólnych, pod jego wpływem są Paweł i Jan
chrześcijaństwo jest mutacją, powstało z zetknięcia kilku religii i nurtów myśli
naukowe badania Biblii od XIX w., nieraz pojawiają się hipotezy, ze Jezus jest postacią fikcyjną, koncepcja tzw. Jezusa filozoficznego
takie stanowisko jest nieuprawnione, był postacią historyczną, ale tylko szkicowo możemy określić ramy czasowe działalności Jezusa
wiedza o Jezusie pochodzi głównie ze źródeł chrześcijańskich, skromnych i nieraz sprzecznych, a więc niewiarygodnych
współcześni nie zauważyli Jezusa, żydowskie źródła milczą, mimo że był Żydem i wśród nich działał uważał się za Mesjasza, na którego Żydzi czekali; także rzymskie źródła milczą
Jezus ważny tylko dla grona uczniów, nie było ich wielu, gminę jerozolimską szacuje się na ok. 300 osób
współcześni Jezusa nie zauważyli, nie był godny uwagi, w przeciwieństwie do Jana Chrzciciela, o którym mówią źródła chrześcijańskie, żydowskie, rzymskie i mandejskie
jego wyznawcy – mandejczycy/sabejczycy żyją do dziś (ok. 200 tys. w Iraku i irańskiej prowincji Chuzestan) – to czwarta religia monoteistyczna
najważniejszym pismem dla jej wyznawców jest Księga Jana Chrzciciela, Jezus jest uważany za ucznia Jana Chrzciciela i to takiego, co poprzekręcał jego nauki
25 X dzienne
nauki i wypowiedzi Jezusa nie są oryginalne, wtórne, można je znaleźć we wcześniejszej żydowskiej literaturze religijnej
Jezus jest epigonem, głosił idee będące już w obiegu na terenie ówczesnej Palestyny
nauki Jezusa są syntezą idei faryzejskich i esseńskich
Palestyna na przełomie er jest miejscem potężnego fermentu religijnego, bardzo dynamiczny rozwój idei religijnych, wg Talmudu działa wówczas 24 sekty żydowskie, chrześcijaństwo jest 25 z nich
powody:
- utrata niepodległości, po śmierci Heroda i podziale państwa między jego dwóch synów całkowita
- wrzenie polityczne
- oczekiwanie na Mesjasza
- wzajemna penetracja kultury żydowskiej, perskiej i greckiej i w rezultacie ferment religijny
główne sekty:
- saduceusze – charakter religijno-polityczny, arystokracja żydowska kontrolująca świątynię, znienawidzeni przez lud
- faryzeusze – powstali ok. III/II w., za Jezusa już znaczny dorobek
- esseńczycy
- zeloci (ekstremiści, bojownicy z Masady)
faryzeusze (hebr. peruszim – oddzieleni) – wywodzą się z klasy średniej, szybko stali się elitą intelektualną Izraela, wykształceniem i idealizmem przewyższali saduceuszy, materialistycznie nastawioną kastę kapłańską
inna nazwa soferim – uczeni, w polskim tłumaczeniu Biblii „uczeni w Piśmie/ w Prawie”, znawcy i interpretatorzy prawa
Prawo = Tora, hebr. Księga, Pięcioksiąg Mojżeszowy
Tanach - to co chrześcijanie nazywają Starym Testamentem
w czasach Jezusa prawo jest przekazywane ustnie, kanon Tory zostanie spisana dopiero w 90 r. n.e., a w II w. n.e. Torę uzupełni Talmud = Miszna (II w., komentarze do Tory – jak w praktyce stosować prawo) + Gemara (komentarze do Miszny)
saduceusze uznają tylko autorytet Księgi, faryzeusze także prawo oralne, według nich ma taki sam autorytet jak Tora, bo na górze Synaj Bóg przekazał je Mojżeszowi ustnie, oprócz Tory
faryzeusze jako jedyna sekta przetrwają zburzenie świątyni, dadzą początek ruchowi rabinackiemu, według nich przestrzeganie Prawa jest warunkiem zbawienia (ta idea trafi także do chrześcijaństwa i islamu)
faryzeusze zwalczają saduceuszy, ale uznają kult świątynny, maja jedynie pretensje do jakości jego obsługi, chcą wyrwać religię spod kontroli saduceuszy, dążą do demokratyzacji kultu i stąd rozkwit synagog, duże znaczenie modlitwy i studiów nad Torą
nie są kapłanami, z ich ruch powstanie rabinat, rozwijają sieć synagog (domów modlitwy i miejsc czytania Pisma), gdzie w ciągu dwóch lat czyta się całość Tory (stąd także cykl czytania Biblii w Kościele)
faryzeusze mają poparcie mas, bo zwracają się do ludu, nie elit, według nich każdy Żyd ma znać Pismo, zakładają chawura (związki, stowarzyszenia bez hierarchii), biorą czynny udział w życiu społecznym
wierzą w zapłatę po śmierci i zmartwychwstanie (jako jedyni z sekt żydowskich), mają dialektyczny stosunek do nie-Żydów: naród wybrany jest bliżej Boga, ale każdy może dostąpić zbawienia, bo mogą im to zapewnić Żydzi poprzez Mesjasza
esseńczycy (aram. Asaja - leczyć, chcieli uleczyć immanentnie chory świat, działalność misyjna); o nich mamy liczne źródła, bogactwo dokumentów
ruch esseńczyków wziął się z buntu wobec świątyni, jako jedyna sekta atakują świątynię, źródło zepsucia, nie jest miejscem świętym, a tylko zwiększa zgorszenie, bo jest w niepowołanych rękach (być może założycielami byli zbuntowani kapłani)
esseńczycy poszli na pustynię, uznając, że nie da się pogodzić świętości z życiem w świecie, w którym świątynia jest centrum deprawacji, żyli w zamkniętych społecznościach przypominających klasztory, nie mieszali się z ludem
uważali się za wybrańców Boga - tylko oni, nie cały Izrael są narodem wybranym, Żydzi są niegodni bycia nim, koncepcja Nowego Przymierza – tylko z wybranymi
esseńczycy odrzucają radykalnie kult świątynny, rozwijają własne obrzędy (nowość w judaizmie):
- uczta sakralna, z błogosławieństwem chleba i wina, dzielenie się nimi traktowane jako element sakralny
- oczyszczenie – przekształcenie zwyczaju mycia rąk przed modlitwą w obmycie całego ciała przez zanurzenie (specjalne baseny, przepływowe, z „żywą” wodą); ma sens tylko gdy towarzyszy mu oczyszczenie duchowe, jego warunkiem jest szczerze wyrażenie skruchy i żalu za grzechy, dopiero po nim można oczyścić się w wodzie
z tego oczyszczenia wziął się chrzest – warunkiem chrztu, pierwszego oczyszczenia jest próba, nie każdy mógł spełnić wysokie wymagania, dwuletni okres przejściowy (katechumenat w pierwotnym chrześcijaństwie też trwał dwa lata), po którym następował rytuał chrztu i przysięgi wierności regułom zgromadzenia
organizacja hierarchiczna: 12 na czele, przywódcą gminy był mewaker (gr. episkopos), przewodniczył uczcie sakralnej, decydował o członkostwie, zarządzał majątkiem
odrzucenie własności prywatnej, ćmiona komunistyczna, jak pierwotni chrześcijanie
formy kultu: uczty, modlitwy, psalmy, lektura Pisma i komentowanie
benit chadasa – Nowe Przymierze, bardzo mocno dualistyczna wizja świata: esseńczycy – dzieci Prawdy kontra reszta żyjąca w ciemności i kłamstwie
koncepcja Nauczyciela Sprawiedliwości – wielki święty,. który kiedyś żył, być może założyciel sekty, który zmarł śmiercią męczeńską i miał zmartwychwstać, by odbyć sąd ostateczny
silna nuta apokaliptyczna, już niedługo należy szykować się na nadejście Królestwa Bożego, synowie światłości dostąpią zbawienia
elementy nauczenia faryzeuszy nieobecne u esseńczyków:
- nakaz miłości bliźniego warunkiem zbawienia (już seferim Antigonos w 75 r. p.n.e. sformułował podobny nakaz – służenia innym); u faryzeuszy jest on wymogiem religijności – Hillel (ok. 20 r. p.n.e.): będziesz miłował bliźniego swego jak siebie samego, istotą Dekalogu jest nakaz miłości bliźniego, do którego sprowadza się judaizm
- jeżeli wybaczymy bliźniemu, Bóg wybaczy i nam
- zasada zwyciężania zła dobrem, bo dobro ma większą siłę
Jan Chrzciciel: warunkiem oczyszczenia jest pokuta, kto oczyści duszę pokutą i prawym postępowaniem, może oczyścić ciało wodą i nastąpi chrzest, duszę oczyści Duch Święty
według Józefa Flawiusza Jan Chrzciciel głosił Królestwo Boże, oferował chrzest w Duchu Świętym i możliwość ocalenia duszy
duża charyzma, kreował się na Eliasza, wzbudził znaczny ferment, ciągnęły do niego tłumy, przez co stał się niebezpieczny dla władzy, jego popularność budziła niepokój
według Flawiusza został aresztowany i stracony z chłodnej kalkulacji – by uprzedzić wybuch buntu
według Ewangelii – za krytykę niemoralności Heroda Antypasa
Jan Chrzciciel ma wielki autorytet, Jezus chce zostać uznany przez niego za Mesjasza i udaje mu się to, w więzieniu Jan Chrzciciel ma wątpliwości, odpowiedź Jezusa jest niejasna
Jan Chrzciciel zmienia esseński rytuał oczyszczenia w chrzest w Duchu Świętym
u esseńczyków chrzest jest ekskluzywny, dla wybranych, u Jana – dla każdego, dlatego Jan staje się wpływowy, Żydzi mają go za Mesjasza (Herod również)
chrzest staje się rytuałem inicjacji, wstąpieniem do nowego zgromadzenia, jest też przełomem w życiu Jezusa
faryzeizm Jezusa przejawia się w bardzo silnym nacisku na przestrzeganie Prawa (ani jedna jota...)
Jezus: przestrzeganie prawa nie wystarczy, jeszcze miłość bliźniego i etyka (zło dobrem zwyciężaj) – to wszystko faryzeusze głosili już w II w. pne, dokonali wysubtelnienia judaizmu – nie tylko litera, ale i duch Prawa, religia to także etyka
ważnym miernikiem religijności jest postępowanie, nie można zachowywać się bezdusznie
Hillel też mówi: „nie sądźcie abyście nie byli sądzeni” i „jaką miarą mierzycie...”
esseńczycy są wrogami faryzeuszy – są wykrętni, oszukańcza doktryna, „fałszywe usta”, nauki są słuszne, ale nie postępowanie, bo nie czynią tego, czego uczą
Jezus atakuje faryzeuszy za brak integralności nauki z postępowaniem, ale uznaje autorytet ich nauki, jest outsiderem, który identyfikuje się z naukami, ale nie poczuwa się do bycia częścią ruchu
22 XI dzienne
kanon - od gr. qane – u Homera drewniany kij będący jednostką miary, potem w znaczeniu „wzór” – tak u Filona z Aleksandrii czy Józefa Flawiusza
kategoria „ksiąg kalających ręce” – tzn. tak świętych, że po ich trzymaniu trzeba umyć ręce by móc dotykać czegoś innego
kanony Starego Testamentu – antologia, wybór pism religijnych z V – I w. p.n.e
apokryfy – teksty które nie weszły do kanonu, greckie, syriackie, koptyjskie, hebrajskie
dwa główne kanony: aleksandryjski i palestyński – uznane przez samych Żydów, odziedziczone prez chrześcijaństwo
Nowy Testament także ma kilka kanonów, ale różnice są minimalne, dotyczą kilku listów
dla muzułmanów ST i NT jest księgą świętą, ale niepełną, nabiera sensu dopiero w świetle Koranu i działalności Mahometa, „Pieczęci Pieczęci”
kanon aleksandryjski – starszy, przełom III i II w, greckie tłumaczenie oparte na zaginionej wersji hebrajskiej, inaczej Septuaginta, gr. siedemdziesiąt – bo wg legendy tylu tłumaczy pracowało, kończąc jednocześnie pracę pod natchnieniem ducha Bożego ;)
hipotetyczne motywacje tłumaczenia:
- Żydzi aleksandryjski tak się shellenizowali, że nie znali hebrajskiego
- dla przyciągnięcia nie-Żydów i przełamania uprzedzeń
wybór nieco przypadkowy, do korpusu Pism świętych dołączyły dzieła napisane już po grecku w Aleksandrii, np. Księga Mądrości
kanon palestyński/hebrajski – powstał w 90 r. n. e. na sehedynie w Jawne (nad Morzem Śródziemnym) – wyselekcjonowana grupa rabinów pod kierownictwem Johannesa ben Zakari przez kilka lat redagowała zbiór pism
w 20 lat po zburzeniu świątyni jerozolimskiej, głównego punktu odniesienia dla Żydów, faryzeusze, jako jedyna sekta, która przetrwała tą traumę, dała Żydom księgę, która stała się dla nich podstawowym czynnikiem tożsamości, zastępując świątynię, przejmując jej funkcję
rabini dokonali pracy krytycznej i selekcji tekstów krążących po Palestynie, w przeciwieństwie do aleksandryjskiego kanon hebrajski jest uporządkowany i o 7 ksiąg krótszy, Tanach (żydowskie określenie tego, co chrześcijanie nazywaj Starym Testamentem) dzieli się na (według malejącego autorytet)u:
- Tora (hebr. Prawo) - Pięcioksiąg Mojżeszowy
- Newiim (hebr. Prorocy)
- Ketuwim (hebr. Pisma) – varia, pisma nie pasujące do powyższych kategorii
już Jezus syn Syracha w 132 pne rozróżnia prawo, proroków i inne pisma, podobny podział w Ewangelii Łukasza – prawo Mojżesza, proroków i psalmy
Tora w pierwotnej postaci, różniącej się od dzisiejszej istniała pod koniec V w. pne (czasy reform Ezdrasza i Nehemiasza, odbudowy świątyni po niewoli babilońskiej)
Babilon był katalizatorem świadomości narodowej Żydów, stąd spisanie Tory (konieczność przekazania historii)
Torę podzielono na odcinki (sedem) dla ułatwienia czytania szabatowego, przeczytanie całości w Palestynie trwało trzy lata, w Babilonie siedem; poza Torą czytano też proroków (fragmenty zwane haftara)
1538 Eliasz Lewita dzieli Newiim:
- Newiim Riszonim (prorocy pierwsi/więksi) – de facto nie prorockie, a historyczne, ciąg dalszy Tory; czasy wielkości Izraela, do których tęskniono; twórcy kanonu uważali, że księgi te zostały spisane przez proroków, stąd taka klasyfikacja, autorstwo ksiąg Sędziów i Samuela przypisywane Samuelowi, Królewskich – Jeremiaszowi
- Newiim Acharomin (prorocy ostatni/mniejsi) – stricte prorockie, treści przekazane prorokom przez Jahwe, relacje zebrane w osobistym kontakcie z Bogiem, objawienia, zawierają słowa Jahwe, świadectwo woli Boga, mają wartość trwałą i uniwersalną, zapowiadają nadejście Mesjasza i końca świata
pisma prorockie ukształtowały się do końca II w. pne.
Ketuwim - varia, pisma nie pasujące do powyższych kategorii, ale uznane przez rabinów za ważne:
- psalmy – pieśni powstałe w ciągu kilku wieków, w kulcie świątynnym i synagogalnym
- Lamentacje (przypisane Jeremiaszowi), opłakujące zburzenie Jerozolimy, włączono, bo w 90 r. faktycznie do tego doszło, przepowiednia sprawdziła się
- Księga Ezdrasza i Nehemiasza – kroniki
- Księga Daniela, Estery, Rut
- literatura sapiencjalna (mądrościowa) – powstała pod wpływem Mądrości Bożej, do końca III w. pne, Księga Hioba, przypisywane Salomonowi Księgi Przysłów, Koheleta, Pieśń nad Pieśniami
z Nowego Testamentu wynika że ewangeliści mogli nie znać części ksiąg: brak cytatów z Estery, Koheleta, PnP, Ezdrasza, ale cytują apokryfy: Księgę Henocha, Paweł w Liście do Koryntian i Efezjan cytuje Apokalipsę Eliasza
kontrowersje wokół kanonu: wg niektórych Księga Koheleta i PnP mają świecką genezę, Józef Flawiusz uznaje, że nie „kalają rąk”
opory w przypadku PnP, bo: złożenie pieśni weselnych (do dziś w Syrii śpiewane są wasf - podobne pieśni ku czci nowożeńców, rozpisane na partie oblubienicy, oblubieńca i chórek), śmiała poezja erotyczna
135 r. rabbi Akiba broni Pnp („cała historia Izraela nie jest warta dnia, w którym powstała PnP”)
by ją obronić autorstwo przypisywano Salomonowi, dopisano pierwszy chórek nazwa superlatywna (etymologia analogiczna jak Święte Świętych w Jerozolimie
Salomon nie mógł być autorem, bo są arameizmy, zapożyczenia z greckiego, perskiego
- interpretacja dosłowna: zbiór poematów sławiących miłość zmysłową, pochwała ludzkiej miłości
- interpretacja alegoryczna: pochwała związku Jahwe z Izraelem/Jezusa z Kościołem (tyle że ani razu nie pada imię Boga, za to są śmiałe opisy zmysłowe)
kościoły orientalne (syryjskie) sięgnęły po kanon palestyński, kościół zachodni – po aleksandryjski, bo był spisany po grecku – języku pierwotnego chrześcijaństwa
360 - papiestwo zaczyna mieć ambicje do prymatu w Kościele, papież Damazy zleca św. Hieronimowi tłumaczenie na łacinę, powstaje Wulgata
w pierwszej wersji Wulgaty nie ma pism odrzuconych w Jawne, Hieronim nie uważa siedmiu ksiąg za objawione, ale Septuaginta na tyle weszła do obiegu kościelnego, że pod naciskiem papieża i one zostają przetłumaczone
reformacja odrzuca Septuagintę i opiera się na kanonie palestyńskim
29 XI dzienne
Antiochia – metropolia założona przez Piotra (jak poświadczają Euzebiusz z Cezarei IV w., Hieronim IV/V, list synodu konstantynopolskiego 381)
przed wyjazdem do Rzymu Piotr mianuje dwóch biskupów – jednego dla ex-pogan, których uważał za gorszych (Ewudiusza), drugiego dla ex-Źydów (Ignacego Morono, zginął śmiercią męczeńską w 107 r. w Rzymie, podobnie jak wielu kolejnych biskupów Antiochii, stąd od IX w. wszyscy syryjscy patriarchowie Antiochii noszą imię Ignacego na pamiątkę pierwszego)
nominacja dwóch biskupów świadczy o koniunkturalizmie i oportunizmie Piotra, w przeciwieństwie do egalitaryzmu Pawła
na pierwszych soborach Antiochia, obok Aleksandrii i Rzymu, otrzymała tytuł stolicy apostolskiej, a ich biskupi – papieży, uznano te biskupstwa za obdarzone boskim autorytetem
stolice apostolskie tworzyły wzory życia religijnego, zapoczątkowały odrębne ryty liturgiczne
liturgia antiocheńska (obrządek św. Jakuba) ma być bardzo podobny do liturgii gminy jerozolimskiej
kościół koptyjski (spadkobiercy Aleksandrii) też uważa, że zachował elementy liturgii jerozolimskiej; trzy typy liturgii, w tym jedna tylko na wielkie święta (3-4 rocznie): gregoriańska (od Grzegorza z Nazjanzu), trwa 6 godzin, poprzedzona 2 godzonami modlitw ;)
zasięg wpływów Antiochii w Syrii ograniczył się tylko do środowisk greckojęzycznych, ośrodkiem chrześcijaństwa aramejskojęzycznego w Syrii i Mezopotamii była Edessa, bardzo stare miasto
w latach 136 pne – 216 ne stolica państwa Osroene pod panowaniem dynastii Abgarów, niewielkiego, ale niezależnego dzięki położeniu pomiędzy Rzymem a Persją
Edessa dla chrześcijan aramejskojęzycznych jest tym czym Konstantynopol dla chrześcijaństwa greckiego, a Aleksandria dla koptyjskiego
ważny ośrodek kulturalny, zwany czasem Atenami Wschodu, tu dialekt aramejski stał się literackim językiem syriackim
chrześcijaństwo w Edessie ma rodowód apostolski
według „Nauki Addaja”, apokryfu z IV w. błędnie przypisywanego św. Tadeuszowi, chory na trąd król Abgar V Czarny miał wysłać do Jezusa posła z prośbą o przyjazd i uzdrowienie; Jezus obiecał, że wyśle jednego ze swoich uczniów – był to św. Tadeusz, który uzdrowił i ochrzcił Abgara
w kościołach syryjskich ten apokryf jest traktowany z najwyższą powagą, na równi z Pismem św.
według źródeł historycznych kościół w Edessie został założony już w I w.
chrześcijaństwo przyjmuje się także w sąsiednim państwie Adiabene, arabskim (brak bariery językowej, aramejski jest podobnie jak arabski, językiem semickim)
i i II w. – Edessa w perskiej strefie wpływów, mieszkańcy na ogół nie znają greckiego
216 upadek Abgarów, Edessa w granicach Rzymu, chrześcijaństwo włączone w orbitę wpływów greckich
odmienne określenia chrześcijan: christianoi w zachodniej Syrii, nazarejczycy we wschodniej
325 w Nisibis powstaje akademia teologiczna, zwana Szkołą Persów
363 cesarz Jowian oddaje Nisibis Persom, wykładowcy przenoszą się do Edessy, centrum chrześcijaństwa w Syrii Zaeufrateńskiej
stąd na wschód płyną w tłumaczeniach syriackich dzieła teologiczne, ale także filozoficzne, geograficzne, techniczne, astronomiczne
akademia popiera Nestoriusza, w 489 zostaje uznana przez cesarza za ognisko herezji, wykładowcy znów uciekają do Nisibis, przeżywając w VII apogeum świetności, dzięki niej za pośrednictwem Arabów uratowały się dzieła starożytnej filozofii greckiej
wielkie rozłamy w Kościele
- 451 kościoły orientalne nie akceptują postanowień soboru w Chalcedonie
- 1054 wielka schizma – wzajemne klątwy legat papieskiego Humberta i patriarchy Konstantynopola Michała, faktyczny rozłam dopiero w XIII w.
- 1517 refomacja
Konstantyn Wielki nie wiedział legalizując chrześcijaństwo, że jest ono skrajnie odmienne od religii pogańskich, edykt mediolański z 313 r. był decyzją stricte polityczną, bo:
- chrześcijanie stanowili większość mieszkańców wschodu, narażonego na najazdy perskie, trzeba było zdobyć ich przychylność; na zachodzie było ich znacznie mniej
- potrzebna była świeża ideologia cementująca Rzym w kryzysie
- ...
pirate