Żydzi w Polsce-obszerne opracowanie na podstawie dostępnej literatury.pdf

Żydzi w Polsce

DZIEJE I KULTURA

LEKSYKON

Żydzi w Polsce

DZIEJE I KULTURA

LEKSYKON

REDAKCJA

JERZY TOMASZEWSKI ANDRZEJ ŻBIKOWSKI

WYDAWNICTWO CYKLADY WARSZAWA 2001

2001

Książka powstała dzięki wsparciu finansowemu Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej

Praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Tomaszewskiego i Andrzeja Żbikowskiego

Redaktor prowadzący Regina Gromacka

Projekt okładki Michał Brzozowski

Redakcja techniczna Zbigniew Garwacki

ISBN 83-86859-58-X

Wydawnictwo Cyklady

Adres do korespondendencji:

04-026 Warszawa 50, skr. poczt. 36

teL/faks (22) 810-71-87

e-mail: info@cyklady.com.pl

www.cyklady.com.pl

Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA. Łódź, ul. Żwirki 2

PRZEDMOWA

Idea opracowania encyklopedycznego informatora o dziejach i kulturze Żydów w Polsce

powstała w 1990 r. w Wydawnictwie Naukowym PWN; podjęte zostały nawet rozmowy z

zainteresowanymi osobami, zwłaszcza z tymi, które wejść miały do planowanego

Komitetu Redakcyjnego, lecz rozmaite przeszkody (niemałe znaczenie miało trudne

zagadnienie zgromadzenia kompetentnego zespołu autorskiego) spowodowały, że

Wydawnictwo zrezygnowało z projektu. Uczestnicy tych rozmów i zapoczątkowanych już

prac wstępnych, którzy dostrzegali społeczną potrzebę takiej publikacji, zdecydowali się

wówczas, mimo obaw przed rozmiarami przedsięwzięcia, kontynuować inicjatywę i

utworzyli w tym celu w 1992 r. Fundację „Żydzi polscy - Dzieje i Kultura". Wśród

założycieli Fundacji był także ambasador Izraela w Warszawie, b.p. Miron Gordon,

którego zachowamy we wdzięcznej pamięci.

W skład Zarządu Fundacji i zarazem Komitetu Redakcyjnego weszli Józef Gierowski

(przewodniczący), Jerzy Tomaszewski (zastępca przewodniczącego), ks. Jerzy Chmiel,

Daniel Grin-berg, Witold Małachowski, Szymon Rudnicki oraz Krystyna Zienkiewicz. W

tych działaniach nieoceniona okazała się energia Krystyny Zienkiewicz, bez której

zapewne nie zdołalibyśmy pokonać początkowych etapów uruchamiania projektu.

Uzyskaliśmy wówczas pomoc finansową Fundacji Kultury Polskiej, bez czego nie

udałoby się rozpocząć pracy. W następnych latach otrzymaliśmy również fundusze od

Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, które miały decydujące znaczenie dla

sfinansowania rosnących szybko kosztów opracowania; gromadzenie materiałów do

artykułu o teatrze wsparł także Smukler/Lasch Family Trust. Wszystkim ofiarodawcom

jesteśmy niezmiernie wdzięczni, gdyż tylko dzięki nim stało się możliwe zamówienie i

zgromadzenie artykułów i notatek zawartych w książce, którą - w imieniu Fundacji „Żydzi

polscy - Dzieje i Kultura" - przedkładam Czytelnikom.

Zamierzeniem naszym było zgromadzenie w jednym tomie podstawowych informacji o

przeszłości i kulturze Żydów w Polsce, aby ułatwić rosnącemu szybko gronu

zainteresowanych znalezienie odpowiedzi na rozmaite pytania, wyłaniające się przy

lekturze dzieł literatury polskiej oraz przekładów, zwłaszcza z literatury żydowskiej,

podczas dyskusji historycznych i politycznych, a także zaspokojenie ciekawości, czym

była liczna i zróżnicowana społeczność Żydów polskich, jakie trwałe wartości wniosła do

kultury polskiej i światowej, a także jak kształtowały się w ciągu stuleci stosunki polsko-

żydowskie.

W końcu XVIII w. w Polsce mieszkało zapewne około 80% ogólnej liczby wyznawców

judaizmu na świecie. Zmiany granic państw europejskich, a zwłaszcza migracje

spowodowały znaczne zmniejszenie tego udziału w Rzeczypospolitej Polskiej odrodzonej

po 1918 r., lecz w dalszym ciągu obywatelami polskimi było w 1939 r. około 3,5 min

Żydów. Polska skupiała

wówczas nie tylko liczną społeczność żydowską, lecz była najważniejszym ośrodkiem

żydowskiego życia intelektualnego, politycznego i religijnego. Stąd pochodziło wielu

wybitnych twórców we wszystkich dziedzinach kultury, działaczy, którzy - wraz z setkami

tysięcy olim - imigrantów do Palestyny - stworzyli Państwo Izrael, a także zyskali

szacunek i uznanie w innych krajach, do których wygnały ich tragiczne dzieje środkowej

Europy w XX w. Na szczególne podkreślenie zasługuje dorobek literacki twórców

związanych pochodzeniem i wychowaniem z Polską, a tradycją z prastarą kulturą

żydowską, piszących w trzech językach: powszechnie używanym ludowym języku jidysz,

odradzającym się języku hebrajskim oraz języku polskim. Również wielu wybitnych

twórców kultury polskiej i działaczy w rozmaitych sferach życia pochodzi z rodzin o

tradycjach żydowskich; bez nich polska literatura, sztuka, nauka i oświata byłyby

znacznie uboższe.

Narody polski i żydowski są więc nierozłącznie związane przez tysiąc lat osiedlenia

Żydów w Polsce, przez wspólną historię, w której - obok okresów pomyślności oraz

sąsiedzkiego współżycia i współpracy - było także niemało dramatów i tragedii, za które

zazwyczaj odpowiedzialność ponosi przede wszystkim społeczność większościowa.

Polacy i Żydzi zostali złączeni także krwią, lecz nie tą - jak pisał znakomity polski poeta

wywodzący się z żydowskiej rodziny - o której mówią rasiści, lecz przelewaną w bojach w

obronie państwa, w walkach o odzyskanie niepodległości. Przede wszystkim zaś krwią,

która płynęła podczas tragedii drugiej wojny światowej, gdy Żydzi schwytani przez

okupanta ginęli razem z tymi, którzy udzielali im pomocy. Ci, zbyt mało - niestety - liczni,

Sprawiedliwi wśród narodów świata, ratowali wówczas honor Polaków.

Zdawaliśmy sobie sprawę, że brak jest publikacji encyklopedycznej, która odpowiadałaby

potrzebom studentów podejmujących w swych pracach seminaryjnych i magisterskich

problematykę żydowską oraz poszukujących wstępnych wiadomości, które nieraz wydają

się znawcom oczywiste i nieskomplikowane, lecz przecież dla człowieka po raz pierwszy

stykającego się z tradycją i kulturą żydowską są niejednokrotnie niezrozumiałe i

egzotyczne. Pragnęliśmy zarazem zwrócić uwagę na istotny fakt, że społeczność

żydowska - jakkolwiek zredukowana przez Zagładę, a następnie fale wymuszonej

emigracji do skromnej liczebnie garstki - żyje nadal w Polsce, zaś przemiany polityczne

zapoczątkowane w 1989 r. pozwoliły na zapoczątkowanie jej odrodzenia; mam głębokie

przekonanie, że z wszelkimi szansami sukcesu.

Informator zawiera dwa podstawowe rodzaje haseł: artykuły przedstawiające wybrane,

naszym zdaniem najważniejsze dziedziny życia żydowskiego i zagadnienia, a także

krótkie teksty informacyjne o osobach, pojęciach, miejscowościach i - niekiedy -

wydarzeniach. Zaznaczyć jednak należy, iż granice między tymi dwiema grupami nie

zawsze są wyraźne. Wprawdzie regułą było np., że poszczególnym miejscowościom

poświęcaliśmy niewielkie, kilku- lub kilkunastowierszowe informacje, lecz znacznie

szerzej potraktowaliśmy Warszawę, stolicę państwa, a zarazem najliczniejsze przed

Zagładą skupisko Żydów w Europie.

Opracowania zaliczone do pierwszej grupy mają także rozmaitą objętość, przy czym, ze

zrozumiałych względów, najwięcej miejsca zajmuje hasło „Historia", zawierające zwięzły

zarys dziejów Żydów na ziemiach państwa polskiego. W niektórych przypadkach, jak np.

we wspomnianym zarysie dziejów żydowskich w Polsce, autorzy dysponowali bogatą

literaturą przedmiotu, którą mogli wykorzystać oprócz własnych badań w tej dziedzinie.

W innych przypadkach, jak np. w haśle „Sport", literatura jest skromna, toteż

najważniejszą podstawą bywały własne poszukiwania źródeł przez autorów. Niektóre

opracowania mają więc pod pewnymi względami charakter pionierski, nieraz (jak np.

hasło „Film") stanowią pierwsze całościowe ujęcie tematu w języku polskim. Ze względu

na sposób ujęcia noszą one charakter

VII

opracowań autorskich, do których redakcja wnosiła jedynie niewielkie modyfikacje,

dyktowane albo względami stylistycznymi, albo też chęcią wprowadzenia dodatkowych

wyjaśnień, istotnych dla Czytelnika. Natomiast unikaliśmy skrótów merytorycznych w

przekonaniu, że nieuniknione są wprawdzie powtórzenia, lecz ułatwią one rozumienie

przedstawianych problemów. Hasła zaliczone do tej grupy są podpisane imieniem i

nazwiskiem autora. Hasła grupy drugiej są podpisane inicjałami. W miarę możliwości

wskazana jest elementarna literatura przedmiotu dostępna w Polsce; przede wszystkim

w języku polskim. Nie wymienialiśmy encyklopedii, słowników biograficznych i im

podobnych wydawnictw. Najważniejsze takie wydawnictwa oraz czasopisma dotyczące

specjalnie dziejów i kultury Żydów w Polsce wymieniamy na końcu tej przedmowy.

Jednym z największych problemów, które należało rozwiązać, okazało się znalezienie

autorów zarówno kompetentnych, jak też gotowych poświęcić swój czas na napisanie

planowanych haseł. Ujęcie w formie zwięzłej, a zarazem zrozumiałej dla Czytelnika, który

dopiero szuka informacji i nie jest zaznajomiony z tematyką obszernych i nieraz

skomplikowanych zagadnień, jest zadaniem trudnym, wymagającym niejednokrotnie

więcej wysiłku niż cała książka. Wiedzą o tym dobrze autorzy i wydawcy wszystkich

encyklopedii. Napisanie kilku lub kilkunastu zdań niewielkiego hasła zdawać się może

zadaniem łatwym, lecz jest tak jedynie wówczas, gdy dysponujemy już niezbędną

literaturą. Nieraz jednak ustalenie konkretnej daty lub innego szczegółu wymaga długich

poszukiwań, nie zawsze uwieńczonych powodzeniem. A wreszcie należy udzielić

odpowiedzi na niełatwe pytanie, które informacje należy wybrać z bogatej rzeczywistości,

jeśli jest miejsce zaledwie na kilka wierszy tekstu. Wśród autorów przeważają badacze z

rozmaitych ośrodków naukowych w Polsce, oprócz nich pozyskaliśmy współpracę

kilkorga historyków z Izraela, Niemiec i Stanów Zjednoczonych Ameryki, wybitnych

specjalistów w swoich dziedzinach.

Wszystko to spowodowało, że zarówno kompletowanie haseł (a zdajemy sobie dobrze

sprawę, iż pozostało wiele luk, których nie zdołaliśmy wypełnić, biorąc także pod uwagę

ograniczoną objętość publikacji), jak też ostateczna ich redakcja zajęły o wiele więcej

czasu, niż planowaliśmy. Wdzięczni więc jesteśmy Fundacji Współpracy Polsko-

Niemieckiej za wykazaną cierpliwość i zgodę na przedłużenie pierwotnie ustalonych

terminów ukończenia dzieła.

Układ haseł jest alfabetyczny, niezależnie od ich charakteru; mam nadzieję, że ułatwi to

odnalezienie poszukiwanego hasła. Ponadto zamieszczamy spis haseł problemowych, w

których znajdują się zarysy wybranych dziedzin historii i kultury Żydów polskich.

Jerzy Tomoszewski

Rabbi na warszawskiej ulicy, 1938 r.

Bibliografie i czasopisma

(najważniejsze tytuły publikacji dotyczących dziejów i kultury Żydów w Polsce)

Bibliografie

Chatupczak H., Browarek T., Zielińska N., Mniejszości narodowe w Polsce. Materiaty do

bibliografii, Lublin 1998.

Hundert G. D., Bacon G. C, The Jews in Poland and Russia. Bibliographical Essays, Blo-

omington 1984.

„Index of Articles on Jewish Studies" - RAMBI [bibliografia zawartości czasopism

wydawana jako rocznik przez Bibliotekę Narodową w Jerozolimie].

Judaika wydane w Polsce. Druki zwarte i niesamoistne: materiały do bibliografii 1991.

Pod red. J. Ambrosewicz-Jacobs i K. Pilarczyka, Kraków 1995.

Lerski G. J-, Lerski H. T., Jewish-Polish Coexistence, 1772-1939. A Topical Bibliography.

Foreword by L. Dobroszycki, New York 1986.

Pilarczyk K., Przewodnik po bibliografiach polskich judaików, Kraków 1992.

Pilarczyk K. przy współudziale M. Ruty, Judaika polskie z XIVI-XVIII wieku. Materiały do

bibliografii. Część I. Druki w językach nie-żydowskich, Kraków 1999.

Wierzbieniec W., Judaika polskie z XIX wieku. Materiały do bibliografii. Część I. Druki w

językach nie-żydowskich, Kraków 1999. x

Czasopisma

„Almanach Żydowski" [rocznik, wydawany od 1983 r. początkowo pod tytułem „Kalendarz

Żydowski"].

„Kwartalnik Historii Żydów" (dawniej „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego")

[kwartalnik, wychodzi od 1950 r., zawiera m.in. recenzje oraz informacje bibliograficzne].

„East European Jewish Affairs" [dawniej „Soviet Jewish Affairs", wychodzi od 1971 r. w

Londynie, początkowo trzy razy rocznie, obecnie dwa razy rocznie].

„Gal-Ed on the History of the Jews in Poland" [rocznik w językach hebrajskim i

angielskim, wychodzi od 1973 r. w Tel Awiwie].

„Maąom. Biuletyn Informacyjny" [wyd. Instytut Dialogu Katolicko-Judaistycznego, ukazuje

się od 1996 r.].

„Midrasz" [miesięcznik popularny, wychodzi w Warszawie od 1997 r.].

„Polin" [rocznik w języku angielskim, wychodzi od 1986 r.].

„Słowo Żydowskie" [dwutygodnik w językach polskim i jidysz, wychodzi od 1993 r.].

„Studia Judaica" [półrocznik, wydaje w Krakowie od 1998 r. Polskie Towarzystwo Studiów

Żydowskich].

„Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi" [wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego, ukazuje się od 1974 r].

Lista autorów haseł

Wydawnictwa encyklopedyczne

A. Cala, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Slownik,

Warszawa 2000, WSiP.

B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście,

Warszawa 2001, Wydawnictwo IFiS PAN.

I. Gutman (ed.), Encyclopaedia ofthe Holocaust, 1.1-4, Jerusalem i in. 1990.

A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, z angielskiego przełożyła O.

Zien-kiewicz, Warszawa 1994, KiW.

A.C.

AG.

A.M.

A.P.

AŻ.

E.H.

E.P-J.

G.P.

G.Z.

H.W.

J.D.

J.R.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: