Wstęp do nauki o państwie i prawie
Prawo:
- wg. nurtu pozytywistycznego (najważniejszy dla prawników): prawem jest zespół norm ustanowionych oraz sankcjonowanych przez państwo, które posługuje się środkami przymusu bespośredniego. W tym ujęciu prawem jest tylko prawo pozytywne.
DURA LEX SED LEX
- wg. nurtu prawno-naturalnego: prawo pozytywne nie jest wyłącznym wzorem zachowania. Ludzie bowiem związani są prawem natury. Normy prawa natury nie pochodzą od człowieka. Nie są też przez niego stanowione. Na płaszczyźnie filozofii Tomistycznej prawo natury to objawiona wola Boga przejawiająca się w sumieniu człowieka.
IUS DIVINE
· (I) W przypadku sprzeczności norm prawa natury z porządkiem prawa pozytywnego, prawo pozytywne traci swoją moc. (II) W nowszych kierunkach prawa natury o dynamicznej treści odwołującej się do godności człowieka i pewnych wzorów dobrego prawa, normom prawa naturalnego nie przyznaje się, aż tak daleko idących skutków (PN nie wyłącza PP).
- wg. nurtu realistycznego: prawo bada praktykę życia społecznego i to jak prawo funkcjonuje w społeczeństwie.
Cechy prawa:
- prawo ma charakter społeczny. Pojawia się gdy zachodzi określona interakcja między ludzmi. Co do zasady prawo nie wchodzi w relację człowieka do samego siebie, do bóstw, zjawisk przyrodniczych. Liczy się tu zależność między jednostkami. Prawo jest ustanawiane i chronione (sankcjonowane) przez oragany państwa. Aby mogło funkcjonować wymaga społecznego przyzwolenia.
- prawo ma charakter normatywny. Prawem sa reguły, wzorce, zasady które uznaje się za powinne. Prawo nie opisuje rzeczywistości, ale mówi jak powinna wyglądać.
- prawo ma charakter perswazyjny. Mówimy o wychowawczej roli prawa. Zakłada się, że prawo nie powinno być narzucane z góry. Zakłada się, że posłuch dla prawa jest rezultatem wyboru adresata do którego norma prawna jest skierowana. Posłuch dla prawa i podporzadkowanie się mu może być wynikiem szacunku dla norm prawnych. Jest to wyraz postawy legalistycznej. Posłuszeństwo prawu może wynikać z chęci uniknięcia odpowiedzialności kary. Wówczas mówimy o postawie oportunistycznej.
· Funkcja wychowawcza prawa - możliwość przekraczania norm: w sensie negatywnym (odpowiedzialność) i w sensie pozytywnym (heroizm).
- prawo ma charkter heteronomiczny. Normy prawa trafiają do nas z zewnątrz, najczęściej od władzy państwowej.
Podziały prawa:
- pozytywne\ naturalne - podział ogólny
- prywatne\ publiczne - podział szczegółowy:
· prywatne: dotyczy korzyści poszczególnych jednostek, reguluje stosunki pomiędzy równoprawnymi podmiotami, najczęściej są to stosunki majątkowe, rodzinne, np. prawo cywilne, handlowe, rodzinne. Władztwo jest po stronie organu.
· publiczne: odnosi się do interesu państwa, reguluje stosunki pomiędzy obywatelem, a państwem lub jego organami, np. prawo administracyjne, konstytucyjne, finansowe.
- podmiotowe\ przedmiotowe - podział szczegółowy:
· podmiotowe: zespół uprawnień służący podmiotowi prawa - osobie fizycznej i osobie prawnej (twór któremu prawo nadaje zdolność do czynności prawnych, osobowość prawna). Dzięki temu podmiot prawa ma możność podejmowania swojego zachowania wg. własnego wyboru i może wykonywać obowiązki oraz domagać się tego samego od innych osób. Prawa podmiotowe to np. własność (np. wywłaszczenie nieruchomości to zabranie własności zgodne z prawem), prawa osobiste i obywatelskie o charakterze niemajątkowym np. prawa wyborcze. Zgodnie z koncepcją prawa natury, prawo podmiotowe ma charakter przyrodzony i jest niezbywalne, a prawo pozytywne może jedynie potwierdzić istnienie prawa podmiotowego. Ma charakter deklamatoryjny, a z punktu widzenia prawa pozytywnego ma charakter konstytutywny, tzn. że nie tylko ogłasza prawo, ale też je tworzy.
· przedmiotowe: ogół norm wyznaczający podmiotom prawa określone zachowania czyli treść stosunku. Na treść stosunku prawnego składają się: przedmiot, podmiot i merytoryczna zawartość (treść).
- materialne\ formalne (procesowe) - podział szczegółowy:
· materialne: ogół norm regulujących merytoryczną treść stosunku prawnego - uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa, np. kodeks karny, cywilny, prawo materialne administracyjne.
· formalne: reguluje tryb postępowania przed organami państwa w celu dochodzenia uprawnień i obowiązków określonych w prawie materialnym, np. kodeks postępowania administracyjnego, karnego, cywilnego.
Prawoznawstwo: nauka o prawie.
Podejścia badawcze w nauce o prawie:
- formalno - dogmatyczne: opiera się na analizie językowej. Prawem jest zespół ustanowionych, opublikowanych i zaopatrzonych w sankcję norm postępowania skierowanych nieoznaczonego imiennie adresata (pewien krąg, pula jednostek, np. kto zabija - adresowane do wszystkich).
- realistyczne (socjologiczne): "Prawo żywe" - zespół norm przejawiających swoje istnienie w zachowaniu grup społecznych (bada jak prawo funkcjonuje w społeczeństwie); Socjologia prawa
- psychologiczne: prawem są przeżycia psychiczne o charakterze imperatywno-atrybutywnym, polegające na wewnętrznym przkonaniu, że ciąży na mnie obowiązek, a drugiej osobie przysługuje uprawnienie, polegające na rządaniu wykonania obowiązku.
- aksjologiczne: prawo jest zespołem norm opartych na określonych wartościach (powinny to być wartości wypływające z kultury, co zapewni zgodność z wewnętrznymi przekonaniami jednostek).
- wielopłaszczyznowe (mieszane, wielowymiarowe): łączy wyżej wymienione.
Przedmiot prawoznawstwa:
- opis i systematyka obowiązujących norm
- wykładnia i stosowanie prawa
- wnioski de lege lata: wnioski dotyczące rozumienia i stosowania obowiązującego prawa
- wnioski de lege ferenda: wnioski pod adresem przyszłego ustawodawstwa
- wnioski de sententia ferenda: wnioski pod adresem przyszłego orzecznictwa sądowego
Kwestie problemowe w prawoznawstwie:
- czy możemy oceniać prawo z punktu widzenia kryteriów pozasystemowych? np. ekonomiczne, zwyczajowe, obyczajowe, religijne, moralne;
Dura lex ... czy wielowymiarowe postrzeganie prawa, uelastycznianie systemu
- związek państwa i prawa: czy są nierozerwalnie ze sobą związane? np. wg. teorii marksistowskiej prawo jest przejawem państwa.
- interpretacja pojęć: ujęcia dogmatyczne, komparatystyczne, historyczne
Prawoznawstwo jako nauka:
- pozytywistyczna: celem nauki jest opis rzeczywistości (to co nas otacza, fakty niezależne od nas), ma charakter zdań logicznych i opisowych.
- humanistyczna: celem nauki jest nadanie znaczenia faktom; w tym modelu używa się wypowiedzi normatywnych i ocennych; prawoznawstwo jest nauką humanistyczną.
Zdanie w języku potocznym może mieć charakter zdania oznajmującego, pytającego lub rozkazującego. Wartość logiczna przysługuje jednak tylko zdaniom oznajmującym.
Zdanie w sensie logicznym oznacza sąd, tj. myśl odnosząca się w sposób sprawozdawczy do jakiegoś stanu rzeczy. Zdanie jest prawdziwe gdy istnieje stan rzeczy, któtego istnienie to zdanie stwierdza. Jest fałszywe gdy stan rzeczy nie istnieje (sąd logiczny: prawda\fałsz).
Zdanie prawdziwe - np. Śnieg jest biały.
Zdanie fałszywe - np. Wszystkie koty są czarne.
Wypowiedzi ocenne i normatywne nie mają wartości poznawczej z punktu widzenia kategorii prawdy i fałszu. Takie zdania są nonkognitywne, czyli nie mają wartości poznawczej. Nie stwierdzają jak jest tylko jak być powinno.
Charakter normatywny = powinnościowy
Normy są częścią większej kategorii, nazywanej dyrektywą.
Dyrektywy = zasady, reguły, przepisy, normy, wskazówki, rady, zalecenia.
Są to akty zkonwencjonalizowane, zwerbalizowane, które wpływają na zachowanie innych ludzi.
Norma ma charakter bardziej stanowczy niż wskazanie, zalecenie. Posiada duży stopień stanowczości.
Niekiedy zdanie o charakterze opisowym znajduje sie w treści aktu normatywnego, np. Art. 111§1 Kodeksu Cywilnego: Termin oznaczony w dniach kończy się z upływem ostatniego dnia.
Związki prawa z moralnością i normami obyczajowymi i religijnymi..
Normy prawne - odnoszą sie do czynności i zachowań.
Normy moralne -szerszy zasięg, odnoszą się nie tylko do zachowań.
Trzy ujęcia z punktu widzenia regulacji:
- zachowanie regulowane normami prawnymi oraz moralnymi
- zachowanie regugulowane jest tylko normami moralnymi
- zachowanie regulowane jest tylko normami prawnymi
Możliwa zbieżność norm prawnych i moralnych, tzn. pokrywają się one dyspozycjami , czyli tymi częściami normy które wskazują wzór powinnego zachowania.
Normy wzmacniają swoje społeczne oddziaływanie.
Norma prawna jest sankcjonowana, czyli jest chroniona w sposób zformalizowany, natomiast norma moralna czy obyczajowa nie ma trybu formalnego. Jej oddziaływanie przejawia się w pewnym potępieniu, wykluczeniu z grupy społecznej.
Kolizja norm, np. prawo rodzinne pozwala na rozwiązanie związku małżeńskiego,ustawa rodzinna pod pewnymi warunkami dozwala aborcję, natomiast normy z zakresu moralności religijnej w obu przypadkach zakazują tych zachowań.
Prawo to minimum moralności.
Są jednak czynności regulowane tylko poprzez normny prawne jak np. sposób prowadzenia ksiąg wieczystych, rachunkowych.
Zwolennicy koncepcji prawa naturalnego w przypadku kolizji norm są za pozbawieniem mocy prawnej (uchyleniem) norm prawnych. Normy moralne mają priorytet.
Zwolennicy pozytywizmu prawnego kierują się zasadą "niesprawiedliwe prawo, ale prawo". Prawo domaga się zmian, ale gorzej byłoby przyjmować nieposłuszeństwo. Nieposłuszeństwo wobec prawa jest gorsze od złego prawa.
Konflikt pomiędzy normami prowadzi do osłabienia norm.Spada ich autorytret, a tym samym gotowość ich przestrzegania.
Zwolennikom prawa jako minimum moralności zarzuca się nie uwzględnianie praw różnych grup społecznych.
Normy prawne winny być nośnikiem wartości danego społeczeństwa.
Prawo reguluje te zachowania na których regulację jest społeczna zgoda, natomiast w pozostałym zakresie jednostka kieruje się swoimi wzorcami moralnymi, obyczajowymi.
Najważniejsze zasady prawa wprost wyrażone w przepisach: zasada praworzadności, sprawiedliwości społecznej, niepodlegania karze bez wyroku sądowego.
Moralność, ale nie tylko, oddziaływuje na system prawny poprzez odesłania pozasystemowe, nazywane inaczej klauzulami generalnymi. Klauzula polega na:
- odesłaniu do poprawnych kryteriów oceny, np. dobra wiara, należyta staranność, społeczno-gospodarcze przeznaczenie rzeczy.
- odesłanie do poza prawnych porządków normatywnych, np. zasady współżycia społecznego - uelastyczniają system prawny.
Luz decyzyjny (ocenny, interpretacyjny) dla nas obywateli jak i organów stosujących prawo.
Prawo jako element kultury
Wartości - stan pożądany i cenny.
Wartości:
- wg. absolutyzmu aksjologicznego: wartości są bytami obiektywnymi, np. prawda, piękno, dobro, które istnieją z woli Boga. Mają one charakter obiektywny oraz niezmienny. Wartości odkrywane są przez człowieka, albo poznawane w drodze objawienia. W filozofii Tomistycznej mówi się nie tyle o wartościach co o dobrach.
- wg. relatywizmu poznawczego: wartość to jest stan rzeczy dla mnie subiektywnie cenny. Zależy od miejsca, czasu, sytuacji, grupy społecznej. Wartość ma więc charakter zrelatywizowany oraz zmienny.
- wg. podejścia umiarkowanego: jest pewna pula wartości stałych i ważnych dla ludzkości, jak np. godność człowieka, a pozostałe mają charakter relatywny
Kultura prawna: oznacza w języku prawniczym stan wiedzy o prawie, gotowość przestrzegania prawa przez obywateli, czyli stosunek do prawa oraz proponowanych zmian. W znaczeniu szerszym kultura prawna to poza wymienionymi elementami, także instytucje polityczne tworzące i stosujące prawo , oraz ogólnie rzecz ujmując funkcjonowanie prawa w społeczeństwie.
Prawo nie jest jedynym regulatorem ludzkiego zachowania. Wzorce zachowań znajdujemy w innych systemach normatywnych: w normach moralnych, religijnych, obyczajowych, a także zwyczajowych. W normach wewnątrz organizacyjnych, statutowych mogą uzupełniać lub zastępować prawo.
Występują, także regulatory o charakterze nienormatywnym jak tradycje czy przesądy.
Typy norm:
- moralne - służą do oceny zachowań, czynów zewnętrznych, ale także postaw i intencji; sa szersze niż prawo; czy coś jest dobre, uczciwe, sprawiedliwe?; Ich przedmiotem jest nie tylko aspekt społeczny (interakcje), ale również stosunek do samego siebie, Boga.
- obyczajowe - odnoszą się do pewnej umowy społecznej, do pewnej konwencji społecznej, coś wypada zrobić, zachować się lub nie, w okreslony sposób, dany zwyczaj jest przyjęty w towarzystwie bądz nie; źródła tych norm są ukryte, uwarunkowane historią i tradycją,
- religijne - odnoszą się do kategori dobra i zła, mają uzasadnienie teologiczne. Czesto pokrywają się z normami moralnymi i prawnymi. Mogą wystepować w postaci podobnej do norm obyczajowych, np. sposób obchodzenia święta. Mogą mieć, też charakter organizacyjny, dotyczyć funkcjonowania i życia i kościoła, np. kościół katolicki - kodeks prawa kanonicznego z 1983r. - Jan Paweł II.
Różnice pomiędzy normami:
- kryteria przedmiotu regulacji, czyli co regulują normy, do czego sie odnoszą
- geneza norm (pochodzenie) - normy prawne są heteronomiczne wobec człowieka (władza), a normy moralne wynikają z wewnętrznego przekonania ludzi (charakter autonomiczny).
"Niebo gwiaździste nade mną, a prawo moralne we mnie".
Normy moralne, obyczajowe i religijne są wpajane jednostce w procesie wychowawczym, tak, że jednostka przyjmuje je jak własne. Proces uwewnętrzniania norm nazywamy procesem internalizacji norm.
Państwo może dokonać przymusu bezpośredniego.
Kryterium sankcjonowania norm:
- moralne - sankcje nieformalne
- prawne - sankcje zformalizowane
Kryterium obowiązywania norm i sposobu obowiązywania:
- moralne - "katalogi" norm moralnych są relatywne w zależności od grupy społecznej, którą obowiązują.
- prawne - kodeksy, zformalizowany typ stanowienia i stosowania prawa.
Instrumentalizacja prawa: jeżeli władza polityczna posługuje się prawem wyłącznie jako narzędziem sprawowania władzy bez odniesienia do wartości tkwiących w społeczeństwie. Szkodzi prawu, ponieważ traci ono szacunek i prestiż w oczach obywateli i przestaje być użyteczne jako narzędzie sprawowania władzy. Konsekwencją instrumentalizacji jest zwiększona kazuistyka przepisów prawnych. Mówimy o hipertrofii przepisów prawnych. Sankcje są coraz bardziej rygorystyczne. Coraz bardziej rozbudowany aparat kontroli prowadzi do niewiarygodności systemu. Jest to patologia systemu prawnego. "Martwe przepisy". Ludzie szukają rozwiązań w innych typach norm. Normy prawne są wypierane przez normy moralne, religijne, itp. prawo jest skuteczne i sprawiedliwe wówczas gdy poza traktowaniem go jako narzędzie, jest nośnikiem wartości akceptowanych społecznie. Jesli tak nie jest, jest ono jedynie suchą formą bez treści. Wymuszanie zachowań na obywatelach może prowadzić do buntu, rewolty, albo cywilnego nieposłuszeństwa.
Relacja: Prawo-Państwo
Państwo jest to organizacją polityczna (grupa państwowa), hierarchiczna, przymusowa, terytorialna, suwerenna i obejmująca całe społeczeństwo. Przymusowe członkowstwo (obywatelstwo) oznacza, że obejmuje ono całą ludność danego terytorium.
Równocześnie należymy do innych grup: narodowej, wyznaniowej, ekonomicznej, politycznej, towarzyskich i rodzinnych.
Jeżeli podporzadkowywujemy sie instytucji władzy publicznej to przyznajemy jej prioytet. Jeżeli nie akceptujemy systemu to znaczy, że priorytet odrzucamy.
Koncepcje narodu (bliskie koncepcji państwa, ale nie tożsame):
- wg. koncepcji politycznej - wspólnota zintegrowana przez państwo. Zbiór obywateli należących do państwa.
- wg. koncepcji kulturowej - grupa społeczna zintegrowana wspólną kulturą narodową (jezyk, historia, bohaterowie, religia, tradycje, symbole)
Zbiorowość narodowa może mieć związek z terytorium, ale może być też związkiem ideologicznym.
Państwo jako:
- organizacja polityczna - władza państwowa ma moc rozstrzygania konfliktów pomiędzy grupami społecznymi. Większość decyduje o mniejszości. Większość decyduje o preferencjach politycznych.
- organizacja hierarchiczna - aparat państwowy opiera sie na hierarchicznie rozbudowanych organach władzy państwowej. Im wyżej znajduje się dany organ tym szersze ma kompetencje, czyli uprawnienia do decydowania o sprawach publicznych.
Funkcje zlecone - mamy z nimi do czynienia kiedy organ państwowy przekazuje swoją kompetencję, albo ex lege z mocy prawa mają kompetencję do rozstrzygania o prawach i obowiązkach. Np. uniwersytet (zakład administracyjny) - przyjęcie na studia.
Państwo kieruje się zasadą prworządności. Używa przymusu zformalizowanego. Państwo może stosować środki przymusu bezpośredniego w celu egzekucji własnych decyzji. Może posługiwać się przemocą fizyczną.
Przymus państwowy - jednym z jego przejawów jest przymusowe obywatelstwo.
Legitymizacja władzy: umowa społeczna; demokratyczne wybory (wybierajac daną doktrynę polityczną i rząd, akceptujemy państwo).
Charakter terytorialny państwa - może istnieć naród...
resouw2011