21 Skarby Podkarpacia.pdf

P o d k a r P a c k i e

Numer 5 czasopisma współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu

Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej

Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

2 N asze projekty

tekst i fot. Krzysztof Zieliński

„Skarby w drewnie ukryte”

B udownictwo drewniane – symbol dawnej do-

skonałości rzemieślniczej i artystycznej myśli

ludzkiej, z racji nietrwałości materiału jest

dziś w Europie rzadkością. Wraz ze znikającą z na-

szego krajobrazu architekturą drewnianą ginie nie-

odwracalnie całe, trudne jeszcze do uświadomie-

nia bogactwo krajobrazu historycznego. Obecnie

w Europie przetrwały cztery wyróżniające się grupy

cennych architektonicznie drewnianych świątyń.

Pierwszą i najstarszą reprezentuje zespół norwe-

skich kościołów klepkowych (Stavkirke) z X–XIV

wieku. Kolejna to świątynie konstrukcji zrębowej,

zlokalizowane w Małopolsce i na Podkarpaciu,

z których najstarsze obiekty datuje się na XIV wiek.

Jej uzupełnieniem jest grupa drewnianych cerkwi

i kościołów po drugiej stronie Karpat, na Słowacji.

Ostatnią, czwartą grupę stanowią cerkwie

unickie z XVII–XVIII wieku znajdujące się

na terenie rumuńskiego Marmaroszu.

Tak sklasyfikowane dziedzictwo jest bar-

dzo zróżnicowane pod względem poziomu

technicznego, stanu zachowania, atrak-

cyjności i stosunku społeczności do jego

utrzymania i kontynuacji tradycji „kultury

drewna”. Największe doświadczenia związa-

ne z konserwacją drewnianych świątyń ma-

ją specjaliści norwescy. Standardy ochrony

kościołów klepkowych przed czynnikami

zniszczenia są tam uważane za modelo-

we w skali europejskiej. Z kolei w Europie

Środkowej dostrzega się proces zatracania

związku lokalnych społeczności z histo-

ryczną architekturą, a tym samym destruk-

cję obiektów i niski poziom rozwoju technik

konserwatorskich, co wpływa na nikłe możliwości

promowania turystyki kulturowej w tym regionie.

– Dostrzegliśmy potrzebę przygotowania pro-

jektu, który pozwoli na transfer cennych norwe-

skich doświadczeń z zakresu konserwacji i promo-

cji zabytków, a jednocześnie umożliwi ratowanie

drewnianych skarbów podkarpackiej architektury

– mówi Katarzyna Michno, koordynator projektu

z ramienia Stowarzyszenia PRO CARPATHIA.

Celem projektu jest inwentaryzacja zabytków

architektury drewnianej, polsko-norweska współ-

praca w obszarze projektów konser-

watorskich, a zakończeniem będzie

wizyta studyjna w Norwegii, by na

miejscu zapoznać się norweskimi

osiągnięciami w tej dziedzinie.

Kościół Górski Naszego Zbawiciela znany jako Kościół Wang –

ewangelicka świątynia w Karpaczu w Karkonoszach, przeniesiona

w 1842 z miejscowości Vang w Norwegii (przełom XII i XIII wieku)

Cerkiew greckokatolicka pw. Pokrow

Przeświętej Bogurodzicy w Miękiszu

Starym (1803–1811)

Rozpoczynamy, razem z Podkarpackim Woje-

wódzkim Konserwatorem Zabytków, od wyboru

9 ważnych świątyń spośród 9 istniejących tras ar-

chitektury drewnianej na Podkarpaciu – po jednej

z każdej trasy. Obiekty te staną się w dalszej kolejno-

ści przedmiotem zainteresowania działaczy polskich

i norweskich. Następnie wybrane wcześniej zespoły

przeprowadzą kompleksową inwentaryzację tych

obiektów. Planowane są również badania dendro-

chronologiczne oraz wykonanie wizualizacji pier-

wotnego oblicza przebudowanych zabytków. Zebra-

ne dokumenty będą podstawą do stworzenia „Białej

Księgi Dziedzictwa Historycznego” zawierającej da-

ne do opracowania eksperckich planów konserwacji

i renowacji zabytków.

Kolejna publikacja to „Zielona Księga Dziedzic-

twa Historycznego”, prezentująca modelowe roz-

wiązania konserwatorskie na dziewięciu obiektach.

Projekt zwieńczy wydanie „Katalogu drewnianej

architektury sakralnej” i polsko-norweska telekon-

ferencja aktywizująca lokalne środowiska, wskazu-

jąca możliwości sfinansowania efektów projektu.

Dofinansowanie projektu zostało udzielone ze

środków Funduszu Wymiany Kulturalnej w ramach

Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru

Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Fi-

nansowego. n

Ewangelicki kościół partykularny

w Kieżmarku (1717 r.),

wpisany na listę światowego

dziedzictwa UNESCO

W związku z realizacją projektu Stowarzyszenie PRO CARPATHIA zaprasza

do udziału w projekcie: pracowników instytucji służb ochrony zabytków

z obszaru województwa podkarpackiego; konserwatorów zabytków

drewnianych; właścicieli/zarządców obiektów zabytkowej architektury

drewnianej. Szczegóły rekrutacji i informacja o niezbędnych dokumen-

tach na stronie: http://www.procarpathia.pl/pl/aktualnosci/art43.html.

Od 1 kwietnia 2010 roku Sto-

warzyszenie PRO CARPATHIA

realizuje międzynarodowy pro-

jekt: „Skarby w drewnie ukry-

te” – polsko-norweska wymia-

na doświadczenia w dziedzinie

konserwacji i promocji dzie-

dzictwa kulturowego. Potrwa

on do 30 września 2011 r.,

a oprócz Stowarzyszenia zaan-

gażowane w nie jest także

norweskie miasto Røros oraz

szereg instytucji i wybitnych

ekspertów ze świata kultury

i sztuki.

s pis treści

o d r edakcji

N asze projekty

Drodzy Czytelnicy

„Skarby w drewnie ukryte” Krzysztof Zieliński

j udaica

Gdy cztery lata temu wydaliśmy pierwszy numer „Skarbów”, nie marzyliśmy nawet, że stanie

się on tak rozpoznawalnym elementem promocji naszego dziedzictwa kulturowego. Że będzie

tłumaczony na ukraiński, słowacki; że będzie cytowany w bibliografiach poważnych wydaw-

nictw. A nawet nie śniliśmy, że lista jego prenumeratorów przekroczy kilkaset polskich i zagra-

nicznych bibliotek uniwersyteckich, uczelnianych, seminaryjnych, szkolnych różnego szczebla,

instytucji publicznych, także muzeów, szeregu placówek kultury, samorządów, kół PTTK-owskich,

biur podróży, że o wielu przewodnikach – także beskidzkich – nie wspomnę.

Po tych kilku latach udało nam się przygotować projekt „Skarby w drewnie ukryte” (patrz tekst

obok). Wspólnie z Podkarpackim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków zajmiemy się inwen-

taryzacją zabytkowej spuścizny naszego regionu. Drugim ważnym elementem tych prac będzie

wydanie kilku publikacji, z których szczególnie cennym ma szansę stać się „Katalog drewnianej

architektury sakralnej” na Podkarpaciu. Efektem półtorarocznych działań będzie zebranie całej

naszej spuścizny w drewnie wykonanej, w jednej książce – leksykonie.

To praca dla olbrzymiego zespołu ludzi, pasjonatów i zawodowców. Tworzymy tę grupę, ale

jednocześnie zwracamy się z apelem do tysięcy Czytelników „Skarbów Podkarpackich”, które od

21 numerów bezpłatnie docierają do Was. Pomóżcie nam w zebranie materiału fotograficzne-

go i ikonograficznego, szczególnie tych obiektów, które nie przetrwały. Spalonych i rozebranych

drewnianych synagog, cerkwi i kościołów, które kiedyś zapełniały krajobrazy podkarpackich wsi

i miast. Mamy szansę zebrać je wszystkie w jednym miejscu, wydane w formie księgi, ale także

poprzez Internet do pozyskania przez miliony. Pomóżcie poskładać kawałki drewnianej mozaiki

w jeden wielki obraz naszej wielokulturowej układanki.

Tym bardziej więc zachęcam do lektury materiału o drewnianym kościółku św. Wojciecha

w Krośnie, pełnego wielkich dzieł sztuki, a tak rzadko udostępnianego wielbicielom zabytków. Nie

mniej ciekawą lekturą będzie peregrynacja po dawnych podkarpackich synagogach. To pierwszy

materiał dotykający tego bolesnego problemu obiektów –śladów po nieistniejącej już społecz-

ności wyznania mojżeszowego. Mam nadzieję, że po zakończeniu cyklu prezentującego stan za-

chowania kirkutów w naszym województwie, rozpoczniemy podobny – tym razem o bożnicach,

które przetrwały i tych, których już nie ma.

Barbara Adamska potrafi z każdego dzieła-obrazu, na pierwszy rzut oka nawet niezbyt cie-

kawego, stworzyć pasjonującą opowieść o jego zawiłościach ikonograficznych, historycznych

i plastycznych. Tak jest i tym razem, o czym można się przekonać czytając o dwóch obrazach

z Galerii Dąmbskich przechowywanych w zbiorach Muzeum Okręgowego w Rzeszowie. Kolejne

teksty pokazują nam nie zawsze do końca odkryte rejony Podkarpacia: ruiny obronnego klasz-

toru karmelitów w Zagórzu, resztki po dawnej kwaterze żołnierskiej na kirkucie w Rymanowie

oraz szereg kapliczek rozsianych po polach i wzgórzach o XVII-wiecznej proweniencji, łączonej

z czasami „potopu szwedzkiego” i tatarskiego jasyru. Odkrywamy, prezentując niezwykłe zdjęcia,

kulisy konserwacji Madonny ze Stobiernej, obecnie wiązanej z osobą Wita Stwosza. Zachęcamy

do odwiedzenia Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli, gdzie przyjechały na kilka miesięcy

dzieła z Muzeum Czartoryskich w Krakowie. I jak zwykle od czterech numerów zapraszamy do

odwiedzania naszych południowych sąsiadów, Słowaków, aby oglądać skarby po drugiej stronie

Karpat, tym razem w Medzilaborcach i Humennem.

Podkarpackie synagogi Stanisław Kłos

s potkaNie z dziełem

Widoki Petersburga Barbara Adamska

N a turystyczNym szlaku

Ruiny nad Osławą Agata Chmura, fot. Artur Wysocki

H istorie zapomNiaNe

Żołnierska kwatera Andrzej Potocki

z pracowNi koNserwatora

Odzyskane arcydzieło Joanna Jasiewicz-Witczak

m uzealNictwo

Skarby w Stalowej Woli Anna Garbacz

d obra zagrożoNe

Dom, który umarł stojąc Janusz Motyka

N ekropolie

Zniszczone, nie zapomniane Paweł Kazimirowicz

fot. Jerzy Wygoda

N a turystyczNym szlaku

Kapliczka na „tatarskim kurhanie” Inga Kunysz

czy „szwedzkiej mogile”?

s zlak a rcHitektury d rewNiaNej

Miejsce odpoczynku Świętego ks. Marcin Nabożny

d o r edakcji

Listy od Czytelników Szymon Modrzejewski

r odowe Historie

Krzysztof Zieliński

Wnukowie i prawnukowie Jacek Stachiewicz

protoplasty

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 2(21) (III–IV 2010, Rzeszów)

ISSN 1898-6579

N a turystyczNym szlaku

Szykowna rzeka

Andrzej Śmiały

P o d k a r P a c k i e

s karby s łowacji

Miasto z polskim epizodem Jolanta Danak-Gajda

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/319, tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl; www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpraca: B. Adamska, E. Bryła, A. Chmura, I. Chyra, J. Danak-Gajda, A. Garbacz, W. Gązwa, J. Holc,

J. Jasiewicz-Witczak, P. Kazimirowicz, L. Kitliński, S. Kłos, I. Kunysz, R. Kwolek, Sz. Modrzejewski,

J. Motyka, ks. M. Nabożny, K. Neuberg, J. Nosal, P. Palusiński, A. Potocki, A. Regelsberger, K. Schabowicz,

W. Sosnowski, J. Stachiewicz, J. Stankiewicz, K. Staszewski, G. Stojak,

A. Śmiały, M. Więch, J. Wygoda, A. Wysocki

Opracowanie graficzne, łamanie: KORAW Dorota Kocząb

Druk: RESPRINT Rzeszów

Tłumaczenie na jęz. słowacki: Agencja BTB Tomasz Wicik

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie

prawo redagowania nadesłanych tekstów.

Kopiowanie i rozpowszechnianie publikowanych materiałów

wymaga zgody Wydawcy.

s karby s łowacji

Medzilaborce albo Worholce Jolanta Danak-Gajda

p olecaNe lektury

Numer 5 czasopisma wydanego w ramach projektu

„Turystyka bez granic – wzmocnienie współpracy

transgranicznej w turystyce w oparciu

o zrównoważony rozwój środowiska”

Na okładce: bima we wnętrzu łańcuckiej synagogi

fot. Waldemar Sosnowski

4 j udaica

tekst Stanisław Kłos

Podkarpackie

synagogi

Coroczne zgromadzenie chasydów w Leżajsku (1997 r.)

lub sztybl, zaś wyznawcy judaizmu reformowanego

używają określenia tempel. Budynki synagog wzno-

szone były według określonych reguł, wyróżniały

się charakterystyczną bryłą i wystrojem elewacji.

Prostokątna budowla mieściła wewnątrz jedną du-

żą salę modlitw przeznaczoną wyłącznie dla męż-

czyzn. Wejście doń poprzedzał przedsionek, nad

którym zazwyczaj była sala dla kobiet. Sala modlitw

była orientowana. Na głównej, czyli wschodniej

ścianie, umieszczano Aron Hakodesz, czyli ozdobną

szafę ołtarzową przeznaczoną na przechowywanie

tory. Pośrodku sali znajdowała się bima, podwyż-

szenie z pulpitem służącym do czytania tory, na-

kryte baldachimem wspartym na czterech kolum-

nach. Wypada tu jeszcze dodać zdanie o torze. Jest

to Pięcioksiąg Mojżeszowy będący najcenniejszym

i najświętszym przedmiotem liturgicznym w juda-

izmie, zawierający podstawowe przesłania i prawa

dla Żydów.

Ile synagog było w naszym regionie – trudno

określić, w sumie zapewne kilkadziesiąt. Nawet

w najmniejszej społeczności żydowskiej był choćby

skromny dom modlitw, w miastach istniały po dwie

lub trzy synagogi. W małym Lesku było ich pięć,

zaś w Przemyślu osiem. Ich zagładę zapoczątkowa-

ły wojska niemieckie już we wrześniu 1939 roku.

Spalono wówczas synagogi w Przeworsku, Leżaj-

O jakimże lękiem napawa to miejsce! Nic innego, tylko Dom Boży. Ów Dom Boży to oczywiście

synagoga, a przytoczony tekst * , napisany w języku hebrajskim, umieszczony jest u szczytu

frontowej ściany synagogi w Lesku. Budowla jest jedną z niewielu już pamiątek po społecz-

ności żydowskiej zasiedlającej szczególnie licznie miasta i miasteczka dawnej Galicji.

Dziś wszystko, co związane jest z historią polskich Żydów i ich kulturą staje się coraz bardziej

odległe i obce, a już dla powojennych pokoleń na ogół mało znane. Warto więc przybli-

żyć choćby cząstkę wiedzy o synagogach, w Polsce bardziej znanych pod określeniem

bożnice, które przed II wojną światową stanowiły nieodłączny element krajobrazu miast

i miasteczek regionu tworzącego dziś województwo podkarpackie.

określa miejsce zebrań lub zgromadzeń. Ta-

kim miejscem jest żydowska synagoga, która

wbrew ogólnemu mniemaniu nie jest świątynią

w pełni tego słowa znaczeniu, lecz tylko domem

modlitwy. W judaizmie nie ma bowiem świątyń.

Określenie „synagoga” zostało przejęte w wielu ję-

zykach, chociaż sami Żydzi używali innych nazw.

Po hebrajsku synagoga nazywa się Bet Kneset, lub

rzadziej Bet Midrasz. W języku jidysz jest to szul.

Chasydzi swoje domy modlitwy nazywają klaus

* Andrzej Potocki w książce Żydzi

w Podkarpackiem podaje nieco od-

mienną wersję tłumaczenia tego

tekstu, przedstawioną przez Abra-

hama Kamińskiego, leskiego Żyda:

„Jak przejmujące grozą jest to

miejsce, lecz to Dom Boży”.

Inne słowa, istota ta sama.

Inskrypcja na szczycie leskiej bożnicy

S łowo „synagoga” jest pochodzenia greckiego,

j udaica

sku, Lubaczowie, Mielcu, Pilźnie, Rudniku i Sano-

ku. W niektórych spłonęli zgromadzeni tam, lub

celowo zapędzeni Żydzi. Część synagog przetrwała

wojnę, ich wnętrza zostały jednak kompletnie zde-

wastowane, pozbawione wyposażenia i wystroju.

A w wielu przypadkach były to rzeczy o wyjątkowej

wartości artystycznej, prawdziwe cymesy i mecyja-

ły. Tak bogate wnętrze miała między innymi syna-

goga nowomiejska w Rzeszowie.

Ofiarą wojny padło wiele budowli, inne – pozba-

wione wyznawców – zniszczały już po wojnie. Do

chwili obecnej przetrwały tylko nieliczne, wszyst-

kie jednak zmieniły przeznaczenie. Może poza

jednym wyjątkiem, ale o tym będzie mowa nieco

dalej. Ostatnimi czasy, niektóre budowle będące

w gestii państwa lub samorządów, stały się na po-

Ruiny synagogi w Dukli

wrót własnością żydowskiej gminy wyznaniowej,

w przypadku naszego województwa – krakowskiej.

Dotyczy to między innymi synagog w Dębicy, Rze-

szowie, Rymanowie, Jarosławiu, Przemyślu i Łań-

cucie. Zobaczmy zatem, co pozostało.

Jedną z najlepiej zachowanych jest synagoga

w Łańcucie. Barokowa budowla, pochodząca z dru-

giej połowy XVIII wieku, na zewnątrz nie wyróżnia

się specjalnym wdziękiem, zachwyt wzbudza jed-

nak wnętrze głównej sali modlitw. Zachowała się

tu wspaniała, polichromowana dekoracja stiukowa

z XVIII wieku oraz dziewiętnastowieczne malo-

widła z inskrypcjami. Zrządzeniem losu budowla

przetrwała wojnę. Wprawdzie we wrześniu 1939

roku została podpalona przez Niemców, jednak na

osobistą interwencję hr. Potockiego pożar ugaszo-

no. Pastwą ognia padło tylko wyposażenie. Przez

wiele powojennych lat stała opuszczona, w końcu

jednak została odrestaurowana i jako filia Muzeum-

-Zamku udostępniona do zwiedzania turystom.

Z przemyskich synagog wojnę przetrwały tyl-

ko dwie. Synagoga zwana Zasańską, pochodząca

z XIX wieku oraz synagoga zwana Szulemm, stojąca

w śródmieściu przy ulicy Słowackiego. Eklektyczna

budowla wzniesiona w 1918 roku według projektu

znanego architekta Stanisława Majerskiego ucho-

dziła za jedną z najpiękniejszych w Polsce. Po wojnie

została przebudowana i adaptowana na bibliotekę.

Na cele kulturalne adaptowano jeszcze kilka innych

synagog, i może dzięki temu przetrwały. Należy

do nich późnobarokowa, XVIII-wieczna synagoga

w Strzyżowie, w latach 1964–1966 udanie adapto-

Najlepiej zachowana na

Podkarpaciu bożnica

w Łańcucie i jej wnętrze

U dołu od lewej: dawne synagogi,

obecnie biblioteki: w Strzyżowie

i Niebylcu

Leżajsk

RZESZÓW

Łańcut

Strzyżów

Niebylec

Dukla

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: