8 wykład.doc

27.04.2006 r.

Psychologia różnic indywidualnych

wykład 8

Geneza różnic indywidualnych

Jaki jest udział czynników genetycznych i środowiskowych w wyjaśnianiu wariancji fenotypowej?

wariancja fenotypowa = zmienność (w zakresie takiej czy innej cechy), z jaką mamy do czynienia w populacji

S

S  - wariancja genetyczna (zmienność, za którą odpowiedzialne są czynniki genetyczne)

S   - wariancja środowiskowa (zmienność, za którą odpowiedzialne są czynniki środowiska)

Składniki wariancji genetycznej:

S

S   - wariancja genetyczna addytywna (geny przekazywane przez rodziców)

S   - wariancja genetyczna nieaddytywna (interakcja między genami)

Wskaźnik odziedziczalności:

h

(stosunek wariancji genetycznej do fenotypowej, czyli całkowitej)

h

Teoretycznie może przybierać wartości 0-1 (0% do 100%).

Interpretacja wskaźnika odziedziczalności:

- informuje o tym, w jakim stopniu czynniki genetyczne odpowiadają za różnice między jednostkami

- nie może być odnoszony do pojedynczych osób

- dot. określonej populacji (na której został obliczony) w określonym czasie historycznym

Metody badań nad genezą różnic indywidualnych:

1. metody genetyki zachowania

- badania bliźniąt i inne badania rodzinne

- badania adopcyjne

2. badania środowiskowe

- porównywanie osób żyjących w określonych różnych warunkach środowiskowych

- badanie wpływu zmian czynników środowiskowych

Rola czynników genetycznych w genezie różnic indywidualnych

cel badań: wykazanie związku między podobieństwem w zakresie psychologicznym (np. w zakresie inteligencji) a pokrewieństwem genetycznym – im większe pokrewieństwo, tym wyższa korelacja cech np.

0,86 – bliźnięta monozygotyczne (100% genów)

0,72 – bliźnięta monozygotyczne wychowane oddzielnie (100%)

0,60 – bliźnięta dyzygotyczne (50%)

0,47 – rodzeństwo (50%)

0,42 – rodzic-dziecko (50%)

0,31 – rodzeństwo przyrodnie (25%)

0,27 – dziadek-wnuk (25%)

0,15 – kuzyni (12,5%)

0,19 – rodzic-dziecko adoptowane

Obliczanie wskaźnika odziedziczalności (badania nad bliźniętami MZ i DZ wychowanymi razem):

- Formuła Falconera

h^2 = 2(rM-rD)

dla inteligencji wg danych z tabeli powyżej:

h^2 = 2(0,86-0,60) = 0,52 (52%)

- Nowsza metoda

analiza dopasowania danych empirycznych do modeli teoretycznych zakładających wkład różnych grup czynników do wariancji fenotypowej

·         zależność wskaźnika odziedziczalności od rodzaju mierzonej cechy i zdolności np. dla czynnika g 80%

              dla zdolności werbalnej i percepcyjnej – 51-64%

dla zdolności pamięciowych – 32-44%

·         wzrost wskaźnika odziedziczalności z wiekiem np. w zakresie inteligencji

              u dzieci 40%

              u dorosłych 60%

              w wieku podeszłym >60%

Główne zarzuty w odniesieniu do klasycznych metod genetyki zachowania:

- o podobieństwie rodzinnym decyduje też wspólne środowisko (środowisko wspólne zwiększa korelacje między członkami rodziny, środowisko specyficzne – zmniejsza)

- środowisko bliźniąt MZ jest bardziej podobne niż DZ

- identyczność genetyczna bliźniąt MZ nie jest pewna

- warunki życia płodowego bliźniąt MZ mogą się różnić

Najsilniejszy argument przemawiający za rolą czynników genetycznych: korelacje w zakresie inteligencji między bliźniętami MZ wychowanymi osobno są wyższe niż bliźniętami DZ wychowanymi razem (0,72>0,6)

Rola czynników środowiskowych:

A. Porównanie inteligencji różnych grup środowiskowych:

- wieś-miasto

- grupy różniące się statusem społeczno-ekonomicznym

- różnice rasowe

- rola pozycji w rodzinie (rodzeństwo)

B. Ocena efektywności oddziaływań stymulujących rozwój intelektualny

Wyniki WISC-R (Wechslera) a miejsce zamieszkania dzieci

(polska normalizacja – koniec l. 80):

różnica – ok. 10 pkt (2/3 odchylenia standardowego)

R. Lynn – różnice w IQ między ludźmi dorosłymi

Interpretacja różnic w zakresie inteligencji zw. z miejscem zamieszkania:

- interpretacja środowiskowa: lepsze warunki rozwoju intelektualnego w mieści

- możliwa interpretacja genetyczna: efekt selektywnej migracji (migracja ze wsi do miasta) – zapewne IQ odgrywa rolę w wyborze miasta i wyjechaniu ze wsi

Wyniki WISC-R a wykształcenie rodziców; dzieci 6-16 lat

różnica – ok. 19 pkt (więcej niż 1 odchylenie standardowe)

A. Firkowska-Mankiewicz – różnice w IQ między dziećmi

SES – dobra użytkowe, ilość miejsca w mieszkaniu, pensja rodziców

Interpretacja różnic w zakresie IQ zw. ze statusem społeczno-ekonomicznym:

- środowiskowa:

·         dobre warunki ekonomiczne sprzyjają kształceniu i „korzystaniu z kultury”

·         kształcenie rozwija inteligencję

·         wykształceni rodzice stwarzają lepsze warunki rozwoju intelektualnego dzieci

- genetyczna:

·         inteligencja ułatwia zdobycie wysokiego SES (w tym – wykształcenia) i jednocześnie jest przekazywana genetycznie dzieciom

Różnice rasowe:

Fakt: w badaniach amerykańskich stwierdza się różnice w zakresie przeciętnego IQ między białymi a czarnymi (15 pkt)

Interpretacja środowiskowa: niski SES mniejszości rasowych

genetyczna: A. R. Jensen (powszechnie odrzucana)

Inteligencja a pozycja w rodzinie

Wyniki: wyższa IQ dzieci starszych (zwłaszcza najstarszych) niż inteligencja młodszych (zwłaszcza najmłodszych)

Interpretacje związku między IQ a pozycją w rodzinie:

- model konfluencyjny Zajonca (rola „poziomu intelektualnego domu”); 2+1 – najwyższy

- wpływ roli społecznej „starszego” („tutora”) – najstarsze dziecko ma rolę nauczyciela młodszego rodzeństwa

Przykłady badań nad efektywnością działań reedukacyjnych:

- klasyczne badania Skeelsa (1966)

- badania nad efektywnością programu Head Start (od. r. 1965) – adresowany do dzieci o niskim SES

IQ niewiele wzrosło, po latach zysk się cofa, ale IQ nie spada. Dzieci nie będące w programie – IQ często spada. Funkcjonowanie w szkołach bardzo dobre, kończą szkołę. Zdobywają wykształcenie.

Wpływ genetyki na środowisko:

- pasywny = rodzice biologiczni tworzą środowisko odpowiadające genotypowi dziecka (ponieważ robią to zgodnie z własnymi genetycznie uwarunkowanymi preferencjami)

- reaktywny („ewokacyjny”) = genetycznie uwarunkowane zachowania dziecka wywołują określone reakcje otoczenia

- aktywny = dziecko w zależności do swego genotypu selektywnie odbiera i dobiera środowisko