01.06.2006r.
Uwarunkowania cech temperamentalnych
Przeciętne oszacowania wskaźników odziedziczalności cech temperamentu w świetle badań:
cechy FCZ-KT przeciętnie 44%
cechy PTS przeciętnie 29%
cechy EAS przeciętnie 35%
cechy DOTS-R przeciętnie 28%
cechy z modelu PEN przeciętnie 39%
badania Zuckermana: 48%- 59%
poszukiwanie doznań badania Zuckermana: 59%
temperament zahamowany badania Kagana 62%
Rola czynników środowiskowych w genezie różnic indywidualnych w zakresie temperamentu:
- koncepcja A. Eliasza
- badania międzykulturowe B. Zawadzkiego
A. Eliasz: Mechanizmy zmian temperamentu pod wpływem czynników środowiskowych (regulacja stymulacji na poziomie fizjologicznym)
1) wg sprzężenia zwrotnego ujemnego („regulacja aktywna”)
zbyt małe pobudzenie (niedobór stymulacji) -> wzrost wrażliwości (=wzrost reaktywności)
np. wyjazd na wakacje do głuszy leśnej, co powoduje uwrażliwienie na szmery natury
zbyt duże pobudzenie (nadmiar stymulacji) -> wzrost odporności na bodźce silne (=obniżenie reaktywności)
np. słyszenie głosu w hali fabrycznej po pewnym okresie pracy
2) wg sprzężenia zwrotnego dodatniego („regulacja bierna”)
zbyt małe pobudzenie (niedobór stymulacji) -> spadek wrażliwości (= obniżenie reaktywności)
np. otępienie więźnia, który nie ma kontaktu z otoczeniem
zbyt duże pobudzenie (nadmiar stymulacji) -> spadek odporności (= wzrost wrażliwości)
np. nerwice
Badania weryfikujące model Eliasza:
porównanie reaktywności osób żyjących i pracujących (uczących się) w różnych warunkach stymulacyjnych.
Miejsce zamieszkania:
- dzielnice śródmiejskie (Katowice, Chorzów) – duże nasilenie hałasu, duża gęstość zabudowy
- dzielnice podmiejskie
Miejsce pracy:
- warunki trudne („ciężkie” oddziały huty „Katowice”) – hałas, zagrożenie fizyczne, wysoka temperatura
- warunki lżejsze (lżejsze oddziały huty)
Ogólne hipotezy:
Młodzież i osoby mieszkające i uczące się w bardziej stymulujących warunkach będą mniej reaktywne (regulacja wg ujemnego sprzężenia zwrotnego, „uodporniający” wpływ silnej stymulacji)
Dorośli mieszkający i pracujący w warunkach bardziej stymulujących, będą bardziej reaktywni (regulacja wg dodatniego sprzężenia zwrotnego, „uwrażliwiający” wpływ silnej stymulacji)
Badania B. Zawadzkiego
Badania pochodzą z 9 krajów: Holandia, Korea Południowa, Niemcy, Polska, Rosja, USA, Ukraina, Włochy.
Pomiar temperamentu: kwestionariusz FCZ-KT
Stwierdzone różnice międzypopulacyjne w zakresie temperamentu odnoszone były do różnic kulturowych, społeczno-ekonomicznych, demograficznych np. gęstości zaludnienia, produktu krajowego brutto, niestabilności ekonomicznej.
Ogólne wnioski:
- międzypopulacyjne zróżnicowanie cech temperamentalnych wynika głównie z odmienności środowiskowych, warunków życia tych populacji.
- silne stymulujące warunki środowiska prowadzą do obniżenia możliwości przetwarzania stymulacji, w szczególności:
silna stymulacja fizyczna -> obniżenie wytrzymałości, obniżenie aktywności
silna stymulacja emocjonalna -> podwyższenie reaktywności emocjonalnej, obniżenie aktywności
Różnice intraindywidualne
zróżnicowanie u jednej i tej samej osoby poziomu nasilenie pewnych cech szczegółowych wyróżnionych w ramach szerszego konstruktu
Przykłady:
- zróżnicowanie zdolności pamięciowych w zależności od analizatora zaangażowanego w odbieranie informacji (np. pamięci wzrokowej, słuchowej)
- zróżnicowanie profilu inteligencji skrystalizowanej
- zróżnicowanie poziomu myślenia konwergencyjnego i dywergencyjnego (typologia: konwergentyk-dywergentyk)
- parcjalność cech temperamentu – zależność cech reakcji (np. intensywności) od rodzaju analizatora (np. wzrokowy, słuchowy) i efektora (np. reakcja ruchowa, wzrost tętna, zmiana w zapisie EEG)
- zróżnicowanie intraindywidualne zapotrzebowania na różne rodzaje stymulacji (Zuckerman):
· poszukiwanie grozy i przygód (stymulacja płynąca z aktywności fizycznej lub zagrożenia zdrowia czy życia)
· poszukiwanie doznań (stymulacja płynąca z silnych lub niezwykłych doznań zmysłowych)
· rozhamowanie (stymulacja płynąca z łamania prawa czy norm społecznych)
· wrażliwość na nudę (stymulacja płynąca z nowości)
Wymiary postulowane przez innych autorów:
· poszukiwanie stymulacji intelektualno-poznawczej
· poszukiwanie stymulacji społecznej
- zróżnicowanie intensywności reagowania na bodźce szkodliwe (lęk) i bodźce pożądane (impulsywność) (Oray)
- brak wyraźnych korelacji między wrażliwością sensoryczną a reaktywnością emocjonalną (Zawadzki i Strelau)
- zróżnicowanie cech temperamentu ujawnionych w interakcjach ze środowiskiem fizycznym i społecznym (Rusałow)
Koncepcja W. M. Rusałowa
4 cechy temperamentu:
- ergiczność – potrzeba aktywności i stopień angażowania się w interakcje ze środowiskiem
- plastyczność – łatwość przechodzenia od jednego programu zachowania do drugiego
- tempo – szybkość realizacji programów działania (zarówno operacji umysłowych jak i motorycznych)
- emocjonalność – wrażliwość emocjonalna na sygnały rozbieżności między planowanymi a osiąganymi wynikami działania
Założenia: Poziom tych cech u danej osoby może być zróżnicowany w zależności od tego, czy chodzi o interakcję ze środowiskiem społecznym czy fizycznym.
Kwestionariusz Struktury Temperamentu (Rusałow, adaptacja: Strelau, Zawadzki)
1. ergiczność przedmiotowa
2. ergiczność społeczna
3. plastyczność przedmiotowa
4. plastyczność społeczna
5. tempo przedmiotowe
6. tempo społeczne
7. emocjonalność przedmiotowa
8. emocjonalność społeczna
9. aprobata społeczna (skala kontrolna)
Style poznawcze
styl poznawczy – preferowany sposób funkcjonowania poznawczego
Początki problematyki – lata 50 XX w.
Stosowany termin: cognitive Control (regulatory poznawcze)
G. Klein
P. S. Holtzman
H. Hartmann
M. Scheerer
R. W. Gardner
styl poznawczy - „narzędzie” osobowości
Funkcja: pozwala odbierać rzeczywistość zgodnie z wewnętrznymi potrzebami.
Refleksyjność-impulsywność
J. Kagan, l. 60
impulsywność – tendencja do szybkiego rozwiązywania problemów poznawczych i popełniania dużej liczby błędów
refleksyjność – tendencja do długiego namysłu i poprawność rozwiązań
Założenie: ujemna korelacja między szybkością a poprawnością odpowiedzi (rozwiązań) – nie do końca prawda
Pomiar refleksyjności-impulsywności
- Jarome Kagan: MFF – Matching Familiar Figures (Test Porównywania Znanych Kształtów) – zadanie percepcyjne wymagające wyszukiwania rysunków identycznych z podanym (cały czas widocznym) wzorcem
Składa się z 12 zadań + 2 próbne; wzorzec i 6 obrazków z których jeden jest identyczny z wzorcem, i badany musi znaleźć ten właśnie; mierzy się czas zastanawiania się nad 1 odpowiedzią, jeśli będzie ona zła to musi szukać aż znajdzie, ale już nie mierzymy czasu.
Wskaźniki: czas z 12 zadań i łączna liczba błędów; (średnio od paru do nawet 32 sekund)
Musi być ujemna korelacja między czasem a poprawnością.
- Ravena (jeśliby na komputerze) to też można by stosować do pomiaru refleksyjności i impulsywności.
Interpretacja psychologiczna refleksyjności-impulsywności (niektóre hipotezy interpretacyjne)
Refleksyjność-impulsywność to:
1. stopień kontroli sprawowanej nad własnym funkcjonowaniem poznawczym (metapoznanie)
2. sposób rozumienia kompetencji poznawczych (względna wartość szybkości i poprawności)
3. stopień tolerancji na odroczenie wzmocnień (wzmocnieniem jest np. rozwiązanie zadania, znalezienie odpowiedzi; refleksyjny może długo czekać na rozwiązanie zadania)
4. stopień tolerancji ryzyka poznawczego
5. sposób scanningu (strategia przeszukiwania pola percepcyjnego) – systematyczny lub nie
Walory stylów poznawczych:
1) refleksyjnego:
- lepsi w nauce czytania i pisania
- lepsi w matematyce
- lepsi w pracach wymagających koncentracji uwagi, staranności, dokładności
- mniejsza pochopność sądów o ludziach
- większa kontrola zachowań społecznych (bardziej lubiani)
- lepsi w testach bez ograniczenia czasowego (bo wtedy omijają zastawione pułapki)
2) impulsywnego:
- mogą być lepsi w zadaniach dywergencyjnych
- bardziej „błyskotliwi”
- aktywniejsi w dyskusjach
- szybciej uczą się mówić w obcym języku
- lepsi w pracach wymagających improwizacji
- większa spontaniczność w kontaktach społecznych
- odporniejsi na presję czasu (np. w testach)
psychUW