Geneza i ogólne założenia prawa rzymskiego.
Nasilenie zainteresowania prawem rzymskim obserwujemy od początku XI w. Do wieku XX z różnym nasileniem. XX w przyniósł pewne zmiany. Zarówno systemy komunistyczne i inne totalitarne często pomijały ze względów dydaktycznych naukę prawa rzymskiego. Zapatrzenie w nowe zdobycze techniki i polityki powodowało, że na starożytność patrzono z przymrużeniem oka. W Polsce po wojnie zanikało jako przedmiot wykładowy na uniwersytetach. Było to różnie oceniane przez studentów, ale zawsze negatywnie przez pracowników. Wiedza prawnicza w Europie oparta jest jednak na tym, co przekazali nam prawnicy rzymscy. Owo prawo jest modelem, wzorcem nauczania prawa. Jest podstawą nauczania kadr prawniczych.
Prawo rzymskie tworzyło się w następujący sposób. Na początku powstawała jakaś norma moralna, coś, co ludzie uważali za słuszne. Gdy owa norma uzyskała powszechną akceptację była transponowana do systemu prawnego poprzez prawotwórczą działalność prawników, którzy w swoich kancelariach przystosowywali i interpretowali normy. Ta interpretacja była traktowana jako źródło prawa.
System prawa rzymskiego oparty był więc na innych podstawach, niż systemy dziś obowiązujące. Oparty był nie na woli czynnika prawotwórczego, ale na wartości moralnej danej normy, którą określony akt prawny ze sobą niósł. Dlatego system ten był stabilny, nie podlegał fluktuacji ze względu na zmiany polityczne i społeczne, (choć oczywiście te zmiany wymuszały pewne nowe rozwiązania lub dezakceptację dla praw poprzednich).
System tego prawa był kodeksem wartości. Twórcy określali pewne załażenia ogólne (np. godnie żyć być przyjacielskim w stosunkach osobistych i gospodarczych). Najpierw powstawała norma moralna (np.by szanować drugiego człowieka), a na jej bazie powstały nakazy prawne, które przetrwały tysiąclecia. Moralność jest jedna i nie ulega zniszczeniu. Zmienić się może przepis prawa. Przepis więc oparty na normie moralnej jest przepisem stabilnym.
Nasza cywilizacja europejska oparta jest na:
a) religii judaistycznej
b) filozofii greckiej (głównie stoicyzmie)
c) prawie rzymskim
Starożytna Italia nie była tożsamą z obszarem współczesnych Włoch. To właściwy półwysep apeniński i zamieszkujące go ludy indoeuropejskie i nieindoeuropejskie. Pierwotnie zamieszkiwali go Ligurowie a w II tysiącleciu p.n.e. przybyła rodzina indoeuropejska –Italikowie. Prócz nich zamieszkiwało mnóstwo innych plemion i ludów z różną kulturą, tradycją i obyczajami. Masa mieszała się ze sobą tworząc nową kulturę i podstawy prawne.
W czasach poprzedzających właściwy rozwój Rzymu Italia podlegała kolonizacji greckiej a także ekspansji ze strony Etrusków. Grecy i Etruskowie mieli wielki wpływ na oblicze prawa rzymskiego.
Etruskowie przybyli z Azji około 1000 r. p.n.e. Ich największy rozwój polityczny przypada na VIII –V w. p.n.e. Wówczas podbili oni Lacjum, Rzym i Kampanię. Stronili oni oryginalną kulturę opartą na przepowiedniach i wróżbach. Słynęli jako budowniczowie miast – państw, które oparte były na silnej władzy króla. Później tworzyli miasta-państwa w oparciu o rządy oligarchii arystokratycznych. Walki Etrusków z Grekami wpłynęły na późniejszy rozwój Italików, późniejszy kształt społeczny Rzymu. Prawo Rzymskie rozwijało się jako wypadkowa wielu kultur, zwyczajów, procesów polityczno społecznych na terenie starożytnej Italii. Dlatego więc ukształtowało się ono jako ponadczasowy system prawa.
Prawo rzymskie w czasach antycznych istniało ponad 1000 lat. Rozwijało się i podlegało różnym procesom ale w zasadzie nie ulegało wielkim zmianom. Zmieniała się pewna nadbudowa natomiast zręb prawa pozostał stały ( przynajmniej do schyłku republiki i początku pryncypatu ).
Przyjmuje się, że tak jak rozwijało się państwo rzymskie tak rozwijało się i jego prawo. Nie do końca wyjaśniona jest kwestia początków państwowości rzymskiej. Próby poznania najdawniejszych dziejów Rzymu napotykają na przeszkodę. Fakty mieszają się z legendą. Historycy rzymscy przyjmują datę 754/753 p.n.e. jako początek państwa rzymskiego (Wawro). Wówczas Rzym rozwijał się jako królestwo
Legenda:
Po klęsce Troi w wojnie z Grekami bohater trojański Eneasz przybył do Italii, osiadł w Lacjum pojął za żonę córkę miejscowego władcy Lawinię i założył miasto-państwo Lawinium, od imienia żony. Potomkowie Eneasza mieli ponoć panować na terenie miasta Albalonga . Jeden z potomków Eneasza władca Numitor został usunięty z tronu przez swego brata Azerrego Amuliusa , który jego córkę odesłał do klasztoru i uczynił z niej kapłankę, która ślubowała czystość. Ale tak się zdarzyło, że powiładwoje bliźniąt Romulusa i Remusa twierdząc, że ich ojcem jest bóg Mars. Ci gdy dorośli i dowiedzieli się o swym pochodzeniu obalili Amuliusa, przywrócili tron Numitorowi a sami założyli nowe miasto. Romulus wytyczył obszar nowego miasta wokół wzgórza Palatyn zaorał pas ziemi. Gdy jego brat przekroczył ów pas zabił go i panował nie niepokojony w latach 753-715 p.n.e. Żonami Rzymian zostały kobiety z plemienia Sabinów. Po porwaniu Sabiny doszło do ugody i wspólnych rządów Romulusa i króla Sabinów. Nastąpiły rządy siedmiu królów. Ostatni z nich wywodził się z etruskiej dynastii Tarkwiniuszy. Tarkiwiniusz Pyszny w skutek swych okrucieństw doprowadził ok. 509 p.n.e. do wybuchu powstania wypędzenie etruskiego króla z Rzymu dało początek republice .
Z historycznego powiedzenia przyjmuje się, że mogło rządzić siedmiu królów, a na pewno ostatni z nich wywodził się z dynastii etruskiej. Jednak osada, która dała początek miastu Rzym znacznie wcześniej została założona niż wynika to z legendy o Eneaszu. Leżąca na styku plemion Latynów, Etrusków i Sabinów osada na wzgórzu Palatyn powstała ok. X w. p.n.e. Zasiedlali ją Latynowie i Sabinowie. Ok. 600 p.n.e. plemiona te zostały podbite przez Etrusków. Od etruskiego rodu Numa wywodzi się prawdopodobnie nazwa Rzym (Roma). W rozwoju Rzymu wyróżniamy:
a) Fazę przedmiejską (ok. 800-575 p.n.e.). W 575 p.n.e. prawdopodobnie zostało założone miasto Rzym .
b) Faza rozwoju miasta (575-530 p.n.e.), gdzie silne wpływy w Rzymie mają Sabinowie
c) Panowanie królów etruskich (530-505 p.n.e?). Cechą charakterystyczną tego okresu była silna, autorytarna władza króla (rex). Był on prawodawcą i posiadał pełnię władzy politycznej, wojskowej i sadowej. Obok króla prawdopodobnie wykształciły się w tym okresie organy przedstawicielskie, doradcze i opiniodawcze takie jak senat i komicja. Były one jednak tylko organami pomocniczymi i doradczymi autorytarnego króla.
W wyniku walk toczonych pomiędzy Grekami a Etruskami o panowanie w Italii najbardziej skorzystał ten trzeci: Italikowie. Ostatni król etruski został wypędzony z Rzymu u schyłku VI w. p.n.e. W ten sposób powstała republika.
W początkach republiki najwyższą władzę sprawował praetor maximus (w imieniu arystokracji). Przysługiwała mu władza wykonawcza , sądownicza, wojskowa. Wybierany był spośród patrycjuszy rzymskich. A gdy zabrakło pretora maximusa władzę przez kilka dni mógł sprawować inter rex .
Pretor maximus został z czasem zastąpiony przez dwóch konsulów, do których należała władza wykonawcza, a ci na okres zagrożenia Rzymu mogli powoływać dyktatorów. Obok konsulów pojawiły się inne magistratury świeckie takie jak: edyl, cenzor. Obok magistratur najwyższa władza prawodawcza należała do senatu ale w istocie ustawodawstwo rzymskie koncentrowało się w rękach komicjów (zgromadzeń ludowych skupiających ogół wolnych obywateli rzymskich). Początkowo komicja zorganizowane były w systemie kurialnym, potem centurialnym , następnie trybutarnym. Do głosu dochodzą także plebejusze – wbrew początkowym rozwiązaniom.
reformy państwowe Dioklecjana, nadanie princepsowi tytułu boskiego - władza absolutna, pełne jednowładztwo, upadek senatu
przejęcie władzy przez Oktawiana Augusta
królestwo republika pryncypat dominat
wczesna późna
-753 -509 IV w.pne -27 0 283/4 476
Dominat : upadek wszelkich instytucji republikańskich. Senat stał się wówczas organem doradczym cesarza. Władza senatu ograniczyła się tylko do miasta Rzym. W Konstantynopolu powstał analogiczny senat. Przy cesarzu istniała jeszcze rada państwa, która rozpatrywała na wniosek cesarza sprawy dotyczące sądownictwa, administracji i ustawodawstwa. Ale najwyższym sędzią i prawodawcą był cesarz. Organy działały w jego imieniu.
Okresy rozwoju państwa rzymskiego wyznaczały okresy rozwoju, istnienia bądź stagnacji prawa.
Inna koncepcja periodyzacji prawa rzymskiego opiera się na poziomie rozwoju prawa:
okres rozwoju prawa klasycznego
okres prawa okres prawa
archaicznego prawo prawo poklasycznego
przedklasyczne klasyczne
-753 III w.pne -27 0 234/5 476 565
koniec imperium zachodniorzymskiego
koniec panowania dynastii Sewerów
początek wojen punickich Rzymu z Kartaginą
koniec etapu justyniańskiego w prawie poklasycznym
- kres prawa klasycznego – koniec panowania Sewerów zbiega się z kresem pryncypatu i początkiem dominatu.
- prawo poklasyczne charakteryzowało się wulgaryzacją. W skutek różnych czynników zewnętrznych nastąpiło zatarcie się granic między instytucjami prawa rzymskiego, nastąpiło jego przemieszanie z prawami ludów podbitych które teraz sięgały po samodzielność. Kres zachodniego cesarstwa nie oznaczał zupełnego końca prawa poklasycznego. Istniało jeszcze cesarstwo wschodnie, które się rozwijało. Tam prawo poklasyczne trwało do kresu starożytności i rozpoczęcia średniowiecza (do VI w. –565).
ius – prawo stanowiące wynik działalności ludzkiej i chronione środkami przymusu ze strony państwa oraz wynikłe stąd uprawnienia. Naruszenie ius zagrożone było sankcją
fas – prawo określane i chronione przez bóstwa (bóstwa wykazywały cechy ludzkie). Naruszenie fas wywoływało zemstę bogów (naruszenie fas nazywano „nefas”).
Podział prawa rzymskiego :
prawo przedmiotowe
( przepisy prawa )
prawo podmiotowe
( wynikało z przedmiotowego )
Prawo przedmiotowe (objaśnienia):
a) prawo publiczne: stosunki dotyczące państwa
b) prawo prywatne: interesy jednostki .
Granice powyższego podziału były słabe. Zaczęły przesuwać się na korzyść prawa publicznego. Sfera interesów prywatnych zaczęła powoli wkraczać w sferę interesów publicznych. Wraz z rozwojem prawa skurczyła się sfera praw prywatnych, zwłaszcza w okresie jednowładztwa. Państwo reglamentowało wówczas stosunki prywatne twierdząc, że stanowią one zagrożenie. Wyrządzenie komuś krzywdy, które dotąd stanowiło przestępstwo prywatne było penalizowane na drodze przepisów karnych i stawało się normą prawa publicznego.
Podział prawa prywatnego (objaśnienia) :
powszechne
syngularne (ius singulare)- normy wyjątkowe w stosunku do norm powszechnych.
ius cogens - przepis o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Takie przepisy, które muszą być zawsze przez strony stosowane.
ius dispositivum – prawo o charakterze względnym. Ma ono zastosowanie subsydiarne. Strony mogą daną kwestię rozwiązać inaczej (wtedy przepis dyspozytywny nie obowiązuje. On obowiązuje tylko wtedy gdy strony wyraźnie inaczej tego nie postanowią).
...
prawozaoczne