Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych (F60-F69) (F60) Specyficzne zaburzenia osobowości Są to głębokie zaburzenia osobowości i behawioralnych tendencji jednostki, które nie są bezpośrednim następstwem choroby, urazu czy innego uszkodzenia o.u.n. lub innego zaburzenia psychicznego. Zazwyczaj obejmują kilka wymiarów osobowości, prawie zawsze skojarzonych z odczuwaniem znacznej przykrości osobistej (distress) i zerwaniem więzi społecznych. Zaburzenia te pojawiają się już w okresie dzieciństwa lub pokwitania i utrzymują się w wieku dojrzałym. (F60.0) Osobowość paranoiczna Są to zaburzenia osobowości, które charakteryzuje nadmierna wrażliwość na niepowodzenia, niezdolność do wybaczania zniewag; podejrzliwość i tendencja do zniekształcania doświadczeń przez opaczną interpretację obojętnych a nawet przyjaznych zachowań innych ludzi jako wrogich czy pogardliwych; nawracająca podejrzliwość bez uzasadnienia, dotycząca seksualnej wierności współmałżonka czy partnera i nieustępliwość w obronie własnych praw. Może też występować tendencja do nadmiernego poczucia własnej wartości oraz często przesadne odnoszenie wydarzeń do siebie. Zaburzenia osobowości: - ekspansywno-paranoiczna - fanatyczna - pieniacza - paranoidalna - sensytywno-paranoiczna Nie obejmuje: paranoja - pieniacza zaburzenia paranoiczne: - psychoza - schizofrenia
(F60.1) Osobowość schizoidalna Charakteryzuje się wycofaniem z kontaktów emocjonalnych, społecznych i innych, tendencją do fantazjowania, działania w samotności i introspekcji; ograniczeniem zdolności do wyrażania uczuć i odczuwania przyjemności. Nie obejmuje: espół Aspergera (F84.5) zaburzenia urojeniowe (F22.0) zaburzenia schizoidalne w dzieciństwie (F84.5) schizofrenia (F20.-) zaburzenia typu schizofrenii (F21)
(F60.2) Osobowość dyssocjalna Charakteryzuje się lekceważeniem zobowiązań społecznych, nieliczeniem się z uczuciami innych, znaczącą niewspółmiernością między zachowaniami a obowiązującymi normami społecznymi. Zachowanie to niełatwo ulega zmianie po różnych negatywnych doświadczeniach, włącznie z karaniem. Tolerancja na frustrację jest niska, podobnie jak próg zachowań agresywnych, w tym - czynów gwałtownych. Występuje również tendencja do obwiniania innych lub uciekanie się do pozornie prawdopodobnych racjonalizacji zachowań, które powodują konflikty z otoczeniem. Osobowość (zaburzenia): - amoralna - antysocjalna - asocjalna - psychopatyczna - socjopatyczna Nie obejmuje: zaburzenia zachowania (F91.-) osobowość chwiejna emocjonalnie (F60.3)
(F60.3) Osobowość chwiejna emocjonalnie Cechuje się wyraźną tendencją do działań impulsywnych bez przewidywania konsekwencji tych działań; nastrój zmienny i nie dający się przewidzieć. Występuje też skłonność do wybuchów emocjonalnych, niezdolność do kontrolowania działań impulsywnych, tendencja do zachowań zaczepnych i konfliktów z innymi, szczególnie wtedy, gdy te zachowania są potępiane lub kończą się niepowodzeniem. Wyodrębniono dwa rodzaje tych zaburzeń: typ impulsywny, którego cechą dominującą jest niestabilność emocjonalna i brak kontroli działań impulsywnych oraz typ "borderline" (z pogranicza), w którym dodatkowo zaburzo jest obraz samego siebie, swoich celów i preferencji, stałe uczucie pustki wewnętrznej, skłonność do wchodzenia w intensywne i nietrwałe związki z innymi oraz tendencja do działań samouszkadzających, w tym do gróźb i prób samobójczych. Osobowość (zaburzenia): - agresywna - "borderline" - eksplozywna Nie obejmuje: osobowość dyssocjalna (F60.2)
(F60.4) Osobowość histrioniczna Charakteryzuje ją płytka i chwiejna uczuciowość, tendencja do dramatyzowania, teatralności, przesadna ekspresja emocjonalna, sugestywność, egocentryzm, pobłażliwość wobec siebie, nie uwzględnianie potrzeb innych, nadmierna uraźliwość oraz pragnienie admiracji, uznania i potrzeba podniet. Osobowość (zaburzenia): - histeryczna - psychoinfantylna
(F60.5) Osobowość anankastyczna Charakteryzuje się tendencją do niepewności, wątpliwości, perfekcjonizmu, nadmierną skrupulatnością, potrzebą sprawdzania i zajmowania się drobiazgami, sztywnością, uporem i ostrożnością. Mogą pojawiać się uporczywe, niepożądane myśli czy popędy (impulses), które nie osiągają nasilenia zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych. Osobowość (zaburzenia): - kompulsyjna - obsesyjna - kompulsyjno-obsesyjna Nie obejmuje: zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (F42.-)
(F60.6) Osobowość lękliwa (unikająca) Charakteryzuje ją uczucie napięcia, lęku, niepewności i poczucia niższości, pragnienie akceptacji i uznania, nadmierna wrażliwość na odrzucenie i krytykę, zawężenie osobistych więzi społecznych oraz tendencja do unikania niektórych działań przez stałe wyolbrzymianie potencjalnego zagrożenia lub ryzyka w codziennych sytuacjach.
(F60.7) Osobowość zależna Charakteryzuje się biernym opieraniem się na innych w podejmowaniu mniej lub bardziej ważnych decyzji życiowych, nadmierną obawą przed porzuceniem, poczuciem bezradności i niekompetencji, bierną uległością wobec życzeń starszych od siebie i innych oraz niedostatecznym wypełnianiem codziennych zadań. Brak napędu może przejawiać się zarówno w sferze intelektualnej, jak i emocjonalnej. Często występuje skłonność do przenoszenia odpowiedzialności na innych. Osobowość (zaburzenia): - asteniczna - nieadekwatna - bierna - samoponiżająca się
(F60.8) Inne określone zaburzenia osobowości Osobowość (zaburzenia): - ekscentryczna - uległa (typu "haltlose") - niedojrzała - narcystyczna - bierno-agresywna - psychoneurotyczna
(F60.9) Zaburzenia osobowości BNO Nerwica charakteru BNO Osobowość patologiczna BNO (F61) Zaburzenia osobowości mieszane i inne Ta kategoria odnosi się do zaburzeń osobowości, które często sprawiają trudności z klasyfikacją, ale nie wyrażają się w określonych wzorcach zachowań czy objawach opisanych w F60.-. w związku z tym stwarzają większe trudności diagnostyczne niż zaburzenia w F60.-. Przykłady obejmują: - mieszane zaburzenia osobowości z cechami niektórych zaburzeń opisanych w F60.-, lecz bez przewagi objawów, które pozwoliłyby na bardziej określone rozpoznania - zmiany osobowości, nie mieszczące się w F60.- lub F62.- i rozpatrywane jako wtórne do podstawowego rozpoznania, współistniejących zaburzeń afektywnych czy lękowych. Nie obejmuje: zaostrzenie istniejących cech osobowości (Z73.1) (F62) Trwałe zmiany osobowości nie wynikające z uszkodzenia ani z choroby mózgu Ta grupa zaburzeń obejmuje zaburzenia zachowania i osobowości dorosłych, które powstają po przeżyciach związanych z katastrofą czy długotrwałej sytuacji stresowej lub po ciężkiej chorobie psychicznej u osób, które przedtem nie wykazywały zaburzeń osobowości. Rozpoznanie może być postawione jedynie wtedy, gdy dochodzi do wyraźnej i trwałej zmiany w dotychczasowym sposobie postrzegania, odnoszenia się do innych czy myślenia o sobie i otoczeniu. Zmiany osobowości powinny być znaczne i związane z niedostosowanymi i sztywnymi zachowaniami, które nie występowały przed patogennym przeżyciem. Zmian ta nie może być bezpośrednim wyrazem innego zaburzenia psychicznego czy objawem rezydualnym wcześniej przebytej choroby psychicznej. Nie obejmuje: zaburzenia osobowości i zachowania wynikające z choroby, uszkodzenia czy dysfunkcji o.u.n. (F07.-) (F62.0) Trwała zmiana osobowości po katastrofach (po przeżyciu sytuacji ekstremalnej) Kategoria ta obejmuje trwałe zmiany osobowości, które następują po przeżyciach związanych z katastrofą i utrzymują się co najmniej 2 lata. Stres musi być tak ekstremalnie nasilony, że nie ma potrzeby uwzględniania stopnia osobniczej wrażliwości dla zrozumienia jego głębokiego wpływu na osobowość. Zaburzenie charakteryzuje wroga lub nieufna postawa wobec otaczającego świata, wycofanie z życia społecznego, uczucie pustki lub beznadziejności, stałe uczucie napięcia i rozdrażnienia jako wynik zagrożenia i wyobcowania. Pourazowe zaburzenia stresowe (F43.-) mogą poprzedzać ten typ zaburzeń. Zmiany osobowości po: - przeżyciach w obozie koncentracyjnym - klęsce żywiołowej - dłuższej niewoli ze stałym zagrożeniem śmiercią - dłuższej ekspozycji na sytuacje zagrażające życiu, jak np. ofiara terroryzmu - torturach Nie obejmuje: zaburzenia stresowe pourazowe (F43.1)
(F62.1) Trwała zmiana osobowości po chorobie psychicznej Są to zmiany osobowości utrzymujące się co najmniej 2 lata, związane z traumatycznymi doświadczeniami wynikającymi z przebytej ciężkiej choroby psychicznej. Zmian tych nie można przypisywać prepsychotycznym zaburzeniom osobowości. Trzeba je różnicować ze schizofrenią rezydualną oraz innymi stanami niepełnego wyzdrowienia po poprzedzającej chorobie psychicznej. Ten typ zaburzeń charakteryzuje nadmierna zależność od innych oraz roszczeniowa postawa; przekonanie o zmianie lub stygmatyzacji przez chorobę, prowadzące do niemożności nawiązania czy utrzymania bliskich i przyjaznych stosunków z lud i i do społecznej izolacji; bierność, ograniczenie zainteresowań i umiejętności wykorzystania wolnego czasu; stałe narzekanie na różne dolegliwości, co może iść w parze ze skargami hipochondrycznymi i wejściem w rolę chorego; nastrój dysforyczny lub chwiejny, nie związany z obecnym czy przebytym zaburzeniem psychicznym, z rezydualnymi objawami afektywnymi oraz długotrwałe problemy w funkcjonowaniu społecznym i zawodowym.
(F62.8) Inne trwałe zmiany osobowości Zmiany osobowości w przebiegu zespołu przewlekłego bólu.
(F62.9) Trwałe zmiany osobowości, nie określone (F63) Zaburzenia nawyków i popędów (impulsów) Ta kategoria obejmuje zaburzenia zachowania, które nie są opisane w innych rozdziałach. Charakteryzują je powtarzające się działania bez jasnej, racjonalnej motywacji, które nie mogą być kontrolowane i zazwyczaj szkodzą interesom pacjenta i innych ludzi. Pacjent określa te zachowania jako związane z popędem do działania. Przyczyny ich nie są znane. Zaburzenia te ujęte są w jedną grupę z racji wyraźnych opisowych podobieństw, a nie dlatego, że mają inne wspólne cechy. Nie obejmuje: nawykowe nadmierne używanie alkoholu lub substancji psychoaktywnych (F10-F19) zaburzenia popędów i nawyków, w tym zachowania seksualnego (F65.-) (F63.0) Patologiczny hazard Zaburzenie to polega na często powtarzającym się uprawianiu hazardu, który przeważa w życiu człowieka ze szkodą dla wartości i zobowiązań społecznych, zawodowych, materialnych i rodzinnych. Hazard przymusowy Nie obejmuje: nadmierne uprawianie hazardu przez pacjentów maniakalnych (F30.-) hazard i zakładanie się BNO (Z72.6) hazard uprawiany przez osoby z zaburzeniami osobowości typu dyssocjalnego (F60.2)
(F63.1) Patologiczne podpalanie (piromania) Zaburzenie to charakteryzuje się wieloma podpaleniami lub próbami wzniecenia pożaru bez widocznego motywu, ale z uporczywym zainteresowaniem się tematami związanymi z ogniem czy pożarem. Takie zachowanie jest często związane z uczuciem narastającego napięcia przed podpaleniem oraz intensywnym podnieceniem bezpośrednio po nim. Nie obejmuje: podpalanie: - przez osobę dorosłą z zaburzeniami osobowości typu dyssocjalnego (F60.2) - z powodu zatrucia alkoholem lub substancjami psychoaktywnymi (F10-F19, ze wspólnym czwartym znakiem kodu) - jako podstawa obserwacji w razie podejrzenia choroby psychicznej (Z03.2) - przez osobę z zaburzeniami zachowania (F91.0) - przez osobę z organicznymi zaburzeniami psychicznymi (F00-F09) - przez osoby chore na schizofrenię (F20.-)
(F63.2) Patologiczne kradzieże (kleptomania) Zaburzenie to polega na powtarzającej się trudności lub niemożności powstrzymania się od kradzieży przedmiotów, które nie są zabierane dla osobistego użytku ani z chęci zysku. Zamiast tego rzeczy skradzione mogą być wyrzucane, rozdawane lub zbierane. Zachowanie to idzie również w parze z wzrastającym uczuciem napięcia przed kradzieżą i gratyfikacji w czasie i tuż po czynie. Nie obejmuje: zaburzenia depresyjne z kradzieżami (F31-F33) organiczne zaburzenia psychiczne (F00-F09) kradzieże sklepowe jako podstawa obserwacji w razie podejrzenia zaburzenia psychicznego (Z03.2)
(F63.3) Trichotillomania Zaburzenie charakteryzuje wyraźna utrata włosów spowodowana niemożnością powstrzymania się od ich wyrywania. Czynność jest poprzedzana wzrastającym napięciem, a po jej zakończeniu następuje uczucie ulgi lub zadowolenia. Takiego rozpoznania nie należy stawiać, jeśli wyrywanie włosów zbiegło się z poprzedzającym zapaleniem skóry lub jest wynikiem urojeń czy omamów. Nie obejmuje: stereotypie ruchowe ze skubaniem włosów (F98.4)
(F63.8) Inne zaburzenia nawyków i popędów (impulsów) Tę kategorię diagnostyczną stosujemy w innych rodzajach stale powtarzającego się niedostosowanego zachowania. Nie są one odmianami innych, znanych zespołów psychopatologicznych i cechują się niezdolnością do powstrzymania się od powtarzania nieprawidłowych zachowań. Impulsywne działanie jest poprzedzone stanem napięcia i uczuciem ulgi w czasie wykonywania czynności. Okresowe eksplozywne zaburzenia zachowania
(F63.9) Zaburzenia nawyków i popędów (popędów), nie określone (F64) Zaburzenia identyfikacji płciowej (F64.0) Transseksualizm Pacjent pragnie żyć i być akceptowanym jako przedstawiciel płci przeciwnej, czemu towarzyszy zazwyczaj uczucie niezadowolenia (discomfort) z powodu niewłaściwości własnych anatomicznych cech płciowych oraz chęć poddania się leczeniu hormonalnemu czy operacyjnemu, by własne ciało uczynić możliwie najbardziej podobnym do ciała płci preferowanej.
(F64.1) Transwestytyzm o typie podwójnej roli Przebieranie się w odzież płci przeciwnej w celu osiągnięcia przyjemności z chwilowego odczuwania przynależności do płci przeciwnej, jednak bez chęci bardziej trwałej zmiany płci i bez pragnienia operacyjnego potwierdzenia tej zmiany. Przebieraniu się nie towarzyszy podniecenie seksualne. Zaburzenia identyfikacji płciowej w okresie dojrzewania lub wieku dorosłym, typ nietransseksualny Nie obejmuje: transwestytyzm fetyszystyczny (F65.1)
(F64.2) Zaburzenia identyfikacji płciowej w dzieciństwie Zaburzenia te rozpoczynają się zazwyczaj we wczesnym dzieciństwie (zawsze przed pokwitaniem) i charakteryzują się uporczywym głębokim niezadowoleniem z własnej płci wraz z chęcią posiadania cech płci przeciwnej. Cechują się stałym zainteresowaniem ubraniem i postępowaniem płci przeciwnej i odrzucaniem własnej płci. Rozpoznanie wymaga ustalenia głębokich zaburzeń identyfikacji płci; nie wystarczy stwierdzenie u dziewczynek zachowania chłopięcego, a u chłopców - zachowania dziewczęcego. Tego rozpoznania nie należy stawiać u osoby na początku lub podczas pokwitania (wtedy kategoria F66.-). Nie obejmuje: zaburzenia niezgodne z ego (egodystoniczne) orientacji seksualnej (F66.1) zaburzenia dojrzewania seksualnego (F66.0)
(F64.8) Inne zaburzenia identyfikacji płciowej
(F64.9) Zaburzenia identyfikacji płciowej, nie określone Zaburzenia ról płciowych BNO (F65) Zaburzenia preferencji seksualnych Obejmuje: parafilie (F65.0) Fetyszyzm Uzależnienie się od martwych przedmiotów jako bodźców wywołujących podniecenie i satysfakcję seksualną. Wiele tych przedmiotów (fetyszy) stanowi jakby "przedłużenie" ludzkiego ciała, tak jak odzież czy obuwie. Niektóre popularne fetysze wyróżnia rodzaj materiału, z którego są wykonane, jak guma, plastik czy skóra. Mają one odmienne znaczenie dla jednostki. Niektórzy potrzebują ich dla wzmożenia naturalnego podniecenia seksualnego, np. proszą partnera o włożenie jakiejś części garderoby.
(F65.1) Transwestytyzm fetyszystyczny Zaburzenie to polega na potrzebie noszenia ubrań płci przeciwnej głównie po to, by osiągnąć podniecenie seksualne i mieć wygląd osoby płci przeciwnej. Transwestytyzm fetyszystyczny odróżnia się od transwestytyzmu transseksualnego poprzez wyraźny związek z seksualnym pobudzeniem i silną potrzebą zdjęcia ubrania, kiedy pojawia się orgazm, a pobudzenie zanika. Zaburzenie to może być wyrazem wczesnej fazy w rozwoju transseksualizmu. Fetyszyzm transwestytyczny
(F65.2) Ekshibicjonizm Polega na okresowo nawracającej lub stałej tendencji do eksponowania narządów płciowych obcym osobom (zwykle przeciwnej płci) lub osobom przebywającym w miejscach publicznych, bez dążenia do bliższego kontaktu. w czasie odsłaniania występuje zwykle, ale nie zawsze, podniecenie seksualne, a potem zwykle masturbacja.
(F65.3) Oglądactwo (voyeurism) Chodzi tu o powtarzającą się lub stałą tendencję do podglądania ludzi - bez ich wiedzy - w czasie seksualnych zbliżeń czy w intymnych sytuacjach, np. rozbierania się. Prowadzi to zwykle do podniecenia seksualnego oraz masturbacji.
(F65.4) Pedofilia Kontakty seksualne osoby dorosłej z dziećmi, najczęściej w wieku przed pokwitaniem lub pokwitania. Niektórzy preferują kontakty z dziewczynkami, inni z chłopcami, albo są zainteresowani jedną i drugą płcią.
(F65.5) Sadomasochizm Kontakty seksualne, związane z zadawaniem bólu, upokarzaniem, czy zniewalaniem. Jeśli partner woli być odbiorcą takiej stymulacji seksualnej - określa się to masochizmem, jeśli zaś woli ją wywoływać - to sadyzm. Do pobudzenia seksualnego dochodzi często przy zastosowaniu sadystycznych i masochistycznych metod. Masochizm Sadyzm
(F65.6) Złożone zaburzenia preferencji seksualnej Czasami u jednej osoby występuje więcej niż jedno zaburzenie w zakresie preferencji seksualnej i żadne z nich nie przeważa. Do najczęstszych należy powiązanie fetyszyzmu, transwestytyzmu i sadomasochizmu.
(F65.8) Inne zaburzenia preferencji seksualnej Do innych odchyleń zachowania w zakresie preferencji seksualnej należy: prowadzenie obscenicznych rozmów telefonicznych, ocieranie się o ludzi w zatłoczonych miejscach publicznych jako forma stymulacji seksualnej, kontakty seksualne ze zwierzętami czy też wykorzystanie strangulacji (podduszania) lub niedotlenienia w celu zintensyfikowania doznań seksualnych. Ocieractwo (frotteryzm) Nekrofilia (F65.9) Zaburzenia preferencji seksualnych, nie określone Dewiacje seksualne BNO (F66) Zaburzenia psychologiczne i zaburzenia zachowania związane z rozwojem i orientacją seksualną (F66.0) Zaburzenia dojrzewania seksualnego Pacjent cierpi z powodu niepewności dotyczącej własnej identyfikacji czy orientacji seksualnej, co powoduje lęk lub depresję. Występuje to najczęściej w okresie pokwitania u osób, które mają trudność co do określenia orientacji seksualnej - homoseksualna, heteroseksualna czy biseksualna; może także wystąpić u osób, które po okresie pozornie ustalonej orientacji seksualnej (pozostając w dłuższych związkach) zauważyły zmianę swojej orientacji.
(F66.1) Orientacja seksualna niezgodna z ego (egodystoniczna) Identyfikacja płciowa czy też preferencja seksualna (heteroseksualna, homoseksualna, biseksualna lub przedpokwitaniowa) nie budzą wątpliwości, ale jednostka z powodu współistniejących zaburzeń psychologicznych i behawioralnych chciałaby, by było inaczej i chce leczyć się w celu zmiany płci.
(F66.2) Zaburzenie związków seksualnych Kategoria ta zawiera zaburzenia identyfikacji czy preferencji seksualnych (heteroseksualnych, homoseksualnych lub biseksualnych) prowadzące do trudności w nawiązywaniu i utrzymaniu związku z partnerem seksualnym.
(F66.8) Inne zaburzenia rozwoju psychoseksualnego (F66.9) Zaburzenia rozwoju psychoseksualnego, nie określone (F68) Inne zaburzenia osobowości i zachowania u dorosłych (F68.0) Kształtowanie objawów fizycznych przez przyczyny psychologiczne Polega ono na wyolbrzymianiu lub przewlekaniu się objawów fizycznych występujących w uporczywych chorobach, zaburzeniach czy niewydolności somatycznej z powodu psychologicznego stanu pacjenta. Pacjent przeżywa zazwyczaj przygnębienie (distress) z powodu bólu czy niewydolności i często ma uzasadnione obawy co do możliwości przewlekania czy pogarszania się bólu, czy niewydolności. Nerwica roszczeniowa (kompensacyjna)
(F68.1) Zamierzone wytwarzanie lub naśladowanie objawów czy niewydolności fizycznych lub psychicznych (zaburzenie pozorowane) Pacjent udaje objawy wielokrotnie, bez jasnego powodu i może nawet wyrządzić sobie krzywdę, aby wywołać objawy. Motywacja tego zachowania jest niejasna i przypuszczalnie wewnętrzna. Celem udawania jest wejście w rolę chorego. Zachowanie to często wiąże się z znacznymi nieprawidłowościami w zakresie osobowości i związków z innymi ludźmi. Hospital hopper syndrom (zespół pacjenta wędrującego po szpitalach) Zespół M/nchhausena Wędrujący pacjent Nie obejmuje: dermatitis artefacta (L98.1) symulowanie (osoba udająca chorobę z oczywistą motywacją) (Z76.5)
(F68.8) Inne określone zaburzenia osobowości i zachowania u dorosłych Zaburzenia charakteru BNO Zaburzenia w relacjach z innymi ludźmi BNO (F69) Zaburzenia osobowości i zachowania u dorosłych, nie określone
Kaaroollcia