petroniusz_uczta_trymalchiona.pdf

P ETRONIUSZ

U CZTA T RYMALCHIONA

P RZEŁOŻYŁ L EOPOLD S TAFF

W STĘP

Nieśmiertelne dzieło Petroniusza, poczęte w czasach, gdy „bogi i ludzie szaleli”, a

świat starożytny rozprzęgał się konwulsyjnie w swoich spoidłach, przetrwało prawie dwa

tysiąclecia, epoki katastrof i odrodzeń dziejowych, i jest dziś równie świeże, jak było, nie

uroniwszy nic ze swojej świetności.

„Uczta Trymalchiona” jest najwartościowszym i najbardziej zajmującym, a w sobie

zamkniętym epizodem zachowanej tylko w wyjątkach pierwszej rzymskiej powieści

realistycznej pt. Satirae. Treścią jej są przygody przeżyte przez osobę opowiadającą,

wyzwoleńca Enkolpiosa, a motywem łączącym luźne części dzieła jest gniew Priapa, mający

dla akcji powieści to samo znaczenie, co gniew Posejdona dla Odysei. W jaki sposób

Enkolpios gniew ów ściągnął na siebie, tego z dochowanych wyjątków dociec nie można 1 .

Czas i miejsce wypadków określano rozmaicie: za panowania Tyberiusza lub Augusta;

w Neapolu lub w Cumae. Najwięcej prawdopodobieństwa zda się mieć twierdzenie, że

„działo się” w ostatnich latach rządów Klaudiusza lub w pierwszych Nerona, w Puteoli.

O osobie autora, poza tym, o czym świadczy jego dzieło: że był człowiekiem

dużego wykształcenia, talentu, świetnego dowcipu i znakomitym obserwatorem

stosunków południowoitalskich, nic pewnego nie wiemy. Rękopisy nazywają go

Petronius Arbiter. Historia zachowała imiona około dwunastu Petroniuszów, którzy

odznaczyli się na polu literatury, filozofii, astrologii, administracji; jeden z nich był

biskupem Beocji. Autorem „Satyr” mógł być Gaius Petronius, który należał do ścisłego

koła Nerona i został przezeń zmuszony do samobójstwa w r. 819 od założenia Rzymu (66

r. po Chr.). Tacyt opowiada w swoich „Rocznikach” (XVI, 16 i nast.), że Petroniusz

poświęcał dzień snowi, a noc obowiązkom towarzyskim i przyjemnościom. Był on tak

znany z swego lenistwa, jak inni z pracowitości… Zdobył miano mistrza w sztuce

używania… Mimo to, gdy został prokonsulem Bitynii, a następnie konsulem, okazał się

energicznym i dzielnym… Był zaufanym Nerona. Był sędzią dobrego smaku i nie było

1 Ludwig Friedlander: Petronii Cena Trimalchionis, Leipzig 1906. Inaczej T. Sinko

(Fabuła „Satyrikonu” Petroniusza, „Meander” XII, s. 81): wg frg. 21 i 24 przyczyną gniewu

Priapa było mimowolne odkrycie przez trójkę bohaterów tajemnicy niewieścich obrzędów ku czci

bóstwa.

nic wykwintnego, wytwornego i miłego, jeśli on tego za takie nie uznał. Tygellin,

zazdrosny on, wplątał go w spisek… Petroniusz nie chciał przerwać gwałtownie nici

swego żywota. Przeciął sobie żyły, zawiązał je i kazał otworzyć powtórnie. Otoczywszy

się gronem przyjaciół, rozmawiał z nimi, lecz nie o rzeczach poważnych, jak

nieśmiertelność duszy lub poglądy filozofów, lecz kazał czytać sobie płoche wiersze… I

w przeciwieństwie do większości tych, którzy ginęli, nie starał się pochlebiać Neronowi w

swym testamencie, lecz opisał historię jego rozpusty z młodymi wyzwoleńcami i

nierządnicami z podaniem imion. I w chwili, gdy oddawał ostatnie tchnienie, posłał ją

Neronowi, zapieczętowawszy swym konsularnym pierścieniem… Neron był przerażony,

widząc, że przeniknięto tajemnicę jego nocy. — Wzmianka ta znajduje poparcie w

Plutarchu i Pliniuszu, który podaje, że Petroniusz rozbił przed śmiercią drogocenną czarę,

by nie dostała się do rąk chciwego Nerona. Plutarch nazywa Petroniusza Tytusem.

W ciągu wieków powieść, rozbita na luźne wyjątki, rozproszyła się zupełnie.

Fragmenty zaczęto drukować w drugiej połowie XVI wieku. Cały rękopis „Uczty

Trymalchiona” odnalazł dopiero w r. 1650 Marinus Statilius w Trau (Taugurium) w

Dalmacji. Rękopis ten, znajdujący się obecnie w Paryżu, wydrukowany został po raz

pierwszy w Padwie w r. 1664. W kilka lat później, grono uczonych, zebrane w Wenecji u

senatora Grimaniego, następnie w Chantilly u Wielkiego Kondeusza, podziwiało

autentyczność „Uczty” kwestionowaną przez A. i Ch. de Valois i Waresquiela. W r. 1669

wydał Michał Hadrianides, w Amsterdamie, po raz pierwszy, wszystkie fragmenty

Petroniusza, wraz z „Ucztą” wedle dokładnego odpisu. Mnożyły się odtąd wydania i

komentarze, lecz i falsyfikaty, wywołując w świecie uczonych spory i burze, jak np.

„uzupełnienie” Fr. Nodota (uzupełniaczem zresztą miał być kto inny), wydane w

Rotterdamie u Leersa, w 1692 r. Metodycznie, z całym aparatem naukowym, po raz

pierwszy ustalony tekst Petroniusza przyniosło wydanie Franciszka Buchelera (1862).

Wyborne komen— tarze i cenne rekonstrukcje zawierają datujące się z naszego wieku prace

Ludwika Friedlandera i Ettore Paratore 2 .

Twierdzili niektórzy, jakoby „Satyry” Petroniusza miały być zemstą na Neronie,

zamaskowanym romansem wedle tajemnego klucza, malującym pod podstawionymi

imionami cesarza i dwór jego. Już Voltaire nazwał to przypuszczenie le comble de l’absurdite

i wielu erudytów przeczy mu stanowczo, i uważa utwór Petroniusza po prostu za obraz

2 Satiricon di Petronio. Introduzione e Commento. Firenze 1933.

Rzymu z czasu upadku, powołując się na Makrobiusza, który żył w czasach, gdy tajemnica

tego pisma nie była jeszcze zaginęła. Makrobiusz mówi o „Satyrach” jako o powieści

zajmującej, stworzonej jeno w tym celu, by się podobać.

W każdym razie jest to opowiadanie malownicze i zabawne, stworzone przez

człowieka, który umie patrzeć i każe opowiadać osobom swoim stosownie do ich stanu i

zawodu; napisane potocznym jeżykiem ówczesnych warstw wykształconych, przeplatanym

południową gwarą ludową wyzwoleńców, niezupełnie czystą, lecz stylizowaną umiejętnie,

pełną pospolitych wyrazów, zwrotów, błędów językowych i idiomatyzmów, które są dziś

głównym źródłem znajomości wulgarnej łaciny, zwłaszcza przysłowi i sposobów mówienia.

Dzieło to skrzy się dowcipem, roi się od rozmaitych i uciesznych przygód, które podtrzymują

zainteresowanie czytelnika aż do końca, bez znużenia.

Leopold Staff

Nadszedł już trzeci 3 dzień, a z nim oczekiwanie wspaniałej uczty, lecz my, brocząc

krwią z licznych ran, myśleliśmy raczej o ucieczce, niż o spokoju. Gdyśmy więc smutni

rozmyślali, w jaki sposób uniknąć obecnej burzy, pewien niewolnik Agamemnona zapytał nas

niespokojnych:

— Jak to? — rzekł. — Zali nie wiecie, u kogo dziś będzie uczta? U Trymalchiona,

bogatego męża, który ma w swej jadalni zegar i trębacza, otrąbiającego mu każdą godzinę

życia, którą traci.

Odziewamy się tedy starannie, zapominając o wszystkich cierpieniach i każemy

Gitonowi, który najchętniej podjął się tej niewolniczej służby, iść za nami do łaźni.

Tymczasem wałęsamy się jeszcze odziani, żartujemy raczej i przystępujemy do

bawiących się kółek, gdy nagle spostrzegamy łysego, w czerwoną tunikę odzianego starca,

który wśród długowłosych chłopców grał w piłkę. I nie tak chłopcy zwrócili na się nasze

oczy, choć byli warci widoku, jak sam pan domu, który, obuty w pantofle, rzucał zielonymi

piłkami. I gdy która padła na ziemię, nie brał jej po raz drugi, lecz niewolnik miał w

pogotowiu pełny piłek wór, który wystarczał graczom.

Zauważyliśmy też rzeczy nowe. Bo, z drugiej strony koła, stali dwaj eunuchowie, z

których jeden trzymał srebrny nocnik, a drugi liczył piłki, i to nie te, które, rzucane wśród gry,

latały między rękami, lecz te, które spadały na ziemię. Gdyśmy więc podziwiali te

wspaniałości, nadbiegł Menelaus i rzekł:

— Oto ten, u którego będziecie dziś ucztowali, i wnet zobaczycie przygrywkę do

biesiady.

Menelaus jeszcze mówił, gdy Trymalchion prztyknął w palce 4 , na który to znak

eunuch podstawił mu nocnik, podczas gdy on grał dalej. Opróżniwszy pęcherz, zażądał wody

do rąk i otarł nieco skropione palce o włosy chłopca.

Długo by trwało wyliczać szczegóły. Weszliśmy więc do łaźni i wypociwszy się,

wychodzimy od razu do zimnego natrysku 5 . Trymalchion, oblany wonną wodą, kazał się już

3 Opowiadanie zachowane tylko w wyjątkach nie podaje nam, jakie to męki znieśli

opowiadający Enkolpios i jego towarzysz Ascyltos, uczniowie retora Agamemnona, wraz z

którym zaproszeni zostali na ucztę do bogatego wyzwoleńca—parweniusza, Trymalchiona.

Możemy się tylko domyślać, że ulegli jakiemuś napadowi, któremu, obroniwszy się, zdołali ujść

lekko ranni.

4 Oznaką wielkości było jak najmniej mówić.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: