Podobrazie ikonowe.doc

Podobrazie ikonowe

Ikona kojarzy nam się bardziej z malowidłem wykonanym na desce niż na ścianie (tynku). Jednakże to nie deska, lecz nałożony na nią grunt jest nośnikiem warstwy malarskiej (analogia z polichromią). Nie oznacza to, że deska ikonowa jest mniej ważna. Od wykorzystanego materiału na podobrazie w znacznej mierze zależy trwałość ikony.

Wiele źródeł podaje, że optymalnym drewnem na podobrazia ikonowe jest drewno cyprysa. Drewno to charakteryzuje jednorodna struktura, odporność na odkształcenia związane ze zmianami klimatycznymi oraz odporność na atak owadów rozwijających się w drewnie. Z naszych rodzimych gatunków drzew najlepszymi właściwościami drewna, do tego typu zastosowań, charakteryzuje się lipa. Lipowe drewno również jest jednorodne, miękkie (łatwe z obróbce) oraz posiada mało sęków. Niestety drewno to nie jest odporne na atak owadów. Podobrazia ikon bizantyjskich wykonywano głównie z cyprysa i lipy, jednakże nie tylko z tych dwóch gatunków wykonywano ikonowe deski. Obok najczęściej stosowanej lipy używano również innych gatunków drewna. Było to głównie związane z dostępnością poszczególnych gatunków drewna w okolicy, w której znajdował się warsztat malarskich. O rodzaju użytego na podobrazie drewna decydowała również zasobność osoby zamawiającej ikonę. Szkoły rosyjskie używały m. in. desek lipowych, sosnowych, jodłowych, modrzewiowych, świerkowych a także cedrowych, dębowych i z drewna platanu. Szkoły bułgarskie oprócz drewna lipy i topoli wykorzystywały również drewno twardsze tj. orzecha, dębu i buka.

Drewno, tak jak wiele materiałów pochodzenia roślinnego, jest materiałem higroskopijnym. Posiada ono zdolność do wymiany pary wodnej z otaczającym powietrzem, tzn. pobiera lub oddaje wilgoć do otoczenia. Zmianom wilgotności drewna w zakresie od 0 do około 35% towarzyszą zmiany jego wymiarów. Kurczenie się drewna podczas szybkiego wysychania drewna wywołuje paczenie i pękanie materiału. Pękaniem drewna określa się rozerwanie tkanki drewna wzdłuż włókien. Pękanie drewna okrągłego i tarcicy jest w głównej mierze następstwem nierównomiernego wysychania jego warstw wewnętrznych oraz zewnętrznych i związanego z tym powstawania naprężeń wewnętrznych w drewnie. Wielkość pęknięć zależy od szybkości wyparowywania wody, rodzaju i grubości sortymentu, gatunku drewna, jak również od różnicy występujących naprężeń warstw wewnętrznych.
Paczeniem drewna określa się zniekształcenia (zmianę kształtów) wyrobów z drewna, będących następstwem anizotropii (występowanie różnych wartości) skurczu w kierunku promieniowym, stycznym i wzdłuż włókien.

Wielkość i rodzaj zniekształcenia zależną od gatunku drewna, wymiarów tarcicy lub elementów, sposobu ich składowania materiału oraz od tego, z jakiej części przekroju poprzecznego kłody zostały one wyrobione. W tarcicy pochodzącej z przyobwodowej części kłody, decydującą rolę odgrywa skurcz styczny. Zewnętrzna płaszczyzna deski (bardziej odległa od rdzenia, mająca bardziej styczny układ słojów) wykazuje większy skurcz, niż płaszczyzna zwrócona ku rdzeniowi (Ryc.1., Ryc.2-a.). W skutek tego szerokość górnej płaszczyzny zmniejsza się bardziej niż szerokość płaszczyzny dolnej, zaś deska przybiera kształt nieckowaty. Deski zawierający zakryty rdzeń wykazują z kolei największe zmniejszenie grubości na bokach, zaś najmniejsze w środkowej części (Ryc.2-b.). Z kolei sortymenty o przekroju kwadratowym, w których słoje przebiegają po przekątnej wykazują największą zmianę kształtu w wyniku skurczu drewna (Ryc.2-c.). Najbardziej równomiernie paczą się deski (elementy) pochodzące z przetarcia promieniowego (Ryc.2-d.). Takie deski są zatem najlepszym materiałem na podobrazia... niestety z pnia drzewa można wyciąć jedynie jedną taką deskę.

W znacznej mierze możemy uchronić się od tych niekorzystnych właściwości materiału, poddając drewno sezonowaniu, tj. długotrwałemu składowaniu. Drewno pod wpływem składowania na powietrzu dochodzi do wilgotności powietrzno-suchej, wynoszącej w zależności od pory roku i układu warunków atmosferycznych, od 13 do 20% (przeciętnie 15%). Długotrwałe składowanie nie może spowodować dalszego wyschnięcia drewna, może natomiast spowodować równomierne rozmieszczenie wilgotności na przekroju tarcicy i doprowadzić do wyrównania wewnętrznych naprężeń (naprężenia z przesychania, naprężenia wzrostowe). Przy naturalnym suszeniu szybkość wysychania drewna zależy od gatunku, warunków meteorologicznych, wymiarów sortymentu itd. Dalsze obniżenie wilgotności drewna może nastąpić jedynie w wyniku sztucznego suszenia. Jednakże nawet wysezonowane i wysuszeniu drewno nadal jest materiałem higroskopijnym a klimat pomieszczeń ma wciąż bardzo duży wpływ na wilgotność drewna. Nawet najlepiej wysezonowane drewno po przeniesieniu do pomieszczenia, w którym występują wyraźne wahania temperatury i wilgotności powietrza może paczyć się! Wilgotność drewna użytkowanego w zamykanych i ogrzewanych pomieszczeniach przejawia znaczne wahania roczne. W zależności od pory roku drewno może wykazywać zmiany wilgotności z zakresu od 5 do 13%. Ważne jest zatem dopasowanie stopnia wilgotności drewna do warunków użytkowania. Wilgotność wyrobów z drewna powinna odpowiadać wilgotności równoważnej w przyszłych warunkach użytkowania. Można zatem przyjąć, że wilgotność deski ikonowej (taką jak dla innych sprzętów domowych, deszczułek posadzkowych itp.) powinna zawierać się w granicach od 8 do 10%.

Kolejnym ważnym czynnikiem przy wyborze materiału na podobrazie ikony jest układ przyrostów rocznych w desce. Układ słojów warunkuje kierunek oraz stopień, w jakim deska będzie pracować. Podobrazia ikon niewielkich i średnich rozmiarów wykonywano z jednej deski (Ryc.3.), którą gruntowano zawsze od strony przyrdzeniowej. Paczenie się deski powodowało rozciąganie warstwy gruntu i warstwy malarskiej. Warstwy te są odporne na rozciąganie, dzięki temu nie dochodzi do uszkodzenia malatury w wyniku pracy podobrazia.
W późniejszych wiekach zaczęły powstawać ikony znacznych rozmiarów, dla których wykonywano podobrazia z kilku sklejonych ze sobą desek. Układ słojów w sąsiednich deskach również nie jest bez znaczenia. Podczas paczenia się drewna, w zależności od układu

słojów w sąsiednich deskach, zmiany kształtu mogą się redukować (Ryc.4.) lub pogłębiać (Ryc.5.). Poszczególne deski łączono na szerokość wykonując spojenie proste (Ryc.6a.). Można jednak również deski na podobrazie łączyć wykonując spojenie na

zakładkę (Ryc.6b.) bądź na wpust i pióro

własne (Ryc.6c.) lub pióro obce (Ryc.6d.).

W tak przygotowane podobrazie wstawiano szpongi (def. - połączenie, spojenie poprzeczne desek; także: kawałek drewna użyty do tego połączenia). Zadaniem szpong było ograniczenia ruchów deski ikonowej, zwłaszcza w początkowym etapie tj. po napisaniu ikony. Z upływem czasu drewno podobrazia oraz szpong kurczyło się i paczyło, a szpongi wycofywały się ze swoich gniazd a nawet gubiły. Zazwyczaj szpongi wyrabiano z drewna twardszego niż drewno podobrazia (dąb, buk). Jednakże równie często można zauważyć, że w odwrocie podobrazia wykonanego z drewna iglastego wstawiano szpongi wykonane również z iglastego drewna. Częstym sposobem wstawiania szpong była (i jest nadal) metoda "na jaskółczy ogon" (zapłatwienie na jaskółczy ogon). Istnieje kilka wariantów tej metody szpongowania. Szpongi o jednakowej szerokości mogły przechodzić na przestrzał podobrazia

(Ryc.7.) lub szpongi zbieżne (w kształcie trapezu) wpuszczane z jednego boku podobrazia nie przechodziły na drugi bok ikonowej deski (Ryc.8.). Ponadto szpongi mogły być schowane w obrys podobrazia (Ryc.9a.) lub też wystawać ponad podobrazie (Ryc.9b,c.).

W licu ikonowej deski wykonywano płytkie wgłębienie (zazwyczaj od 3 do 5 mm) nazywane kowczegiem (Ryc.11, 12.). W tym miejscu umieszczano zasadniczy obraz. W języku staro-cerkiewnym słowo kowczeg oznacza arkę i nawiązuje do starotestamentalnej Arki Przymierza, wskazując na sakralny charakter samego obrazu. Wypukłe obramowanie deski ikonowej wokół kowczegu nazywane jest polem ikony. Na polu ikony umieszczano małe sceny (klejmy w ikonach hagiograficznych), postaci świętych lub napisy. Pole ikony stanowi ramę (okno), która skupia uwagę osoby patrzącej (modlącej się) na zasadniczej części ikony. Niewielka krzywizna pomiędzy polem ikony i kowczegiem (lub pomiędzy pierwszym a drugim kowczegiem - jeśli deska ma podwójny kowczeg) nazywana jest łuzgą.

Przedstawione powyżej informacje dotyczące wybranych właściwości drewna mają uświadomić, że drewno jest materiałem, który w wyniku zmian klimatu otoczenia zmienia swoje wymiary liniowe. Nie polecam wykonywania samemu podobrazia tzw. domowym (oszczędnościowym) sposobem, zwłaszcza jeśli ktoś wcześniej nie wiele miał do czynienia z drewnem. Lepiej zlecić wykonanie tej pracy zaufanemu stolarzowi mającemu odpowiednią wiedzę praktyczną, zaplecze i narzędzia. Odnoszące się do ikonowej deski informacje zawarte w powyższym tekście zostały zamieszczone po to, aby dokładnie wytłumaczyć stolarzowi, czego od niego oczekujemy. Stolarz może być bowiem niezłym fachowcem od mebli, natomiast może mieć nie małe problemy z prawidłowym (czystym) wykonaniem szpongowania deski.

Tak przygotowaną deskę pokrywa się gruntem klejowo-kredowym. Technologie gruntowania można prześledzić m. in. na stronie Ikonnik.