Ex universa
theologia
105
Biblia – ST i NT
Teza 1. Natchnienie i kanon Ksiąg Biblijnych.
/definicja natchnienia, ujęcia natchnienia na przestrzeni historii, współczesne teorie dot. natchnienia, definicja kanonu, motywy kanoniczności, kanon w tradycji hebrajskiej i chrześcijańskiej, aopkryfy/
Natchnieniem biblijnym - nazywamy bezpośredni, pozytywny, nadprzyrodzony i charyzmatyczny wpływ Boga na umysł, wolę, władze wykonawczą piszącego, dzięki czemu powstała pod tym wpływem księga jest dziełem dwóch autorów: Boga i człowieka.
Natchnienie biblijne – jest to szczególny nadprzyrodzony charyzmat, a więc niezasłużony dar Boga, udzielony wspólnocie, obejmujący zarówno ludzi tworzących księgę jak i samą Biblie. Działanie Boga zwane natchnieniem obejmuje wszystkich, którzy w sposób twórczy brali udział w powstaniu, przekazywaniu i spisywaniu ksiąg biblijnych.
Sobór Watykański II o natchnieniu:
„Święta Matka Kościół uważa na podstawie wiary apostolskiej księgi tak Starego i Nowego Testamentu w całości i ze wszystkimi częściami za święte i kanoniczne, dlatego, że spisane pod natchnieniem Ducha Św., Boga mają za Autora i jako takie zostały przekazane Kościołowi” /KO 11/
„Do sporządzenia Ksiąg Św. wybrał Bóg ludzi, którymi posługiwał się jako używającymi własnych zdolności i sił, aby przez jego działanie w nich i przez nich, jako prawdziwi autorzy przekazali na piśmie to wszystko i tylko tyle, co on chciał.” /KO 11/
Pismo Św. podaje prawdę (...) w sposób pewny, wiernie i bez błędu. /KO 11/
Po raz pierwszy w dokumentach Kościoła zostaje opuszczony termin – instrumentum - zastępując je - veri auctores – prawdziwi autorzy.
Tradycyjny zwrot Spirito Sancto dictante, który mógł wskazywać na dyktowanie, zastąpiono
terminami conficere – wykonać, sporządzić i consignere – współnapisać, utrwalić na piśmie;
„Bóg jest Autorem Pisma Św. Prawdy przez Boga obajwione, które są zawarte i wyrazone w P. Św., spisane zostały pod natchnieniem Ducha Św.” KKK 105.
Bóg natchnął ludzkich autorów ksiąg świetych. KKK 106.
A) Biblijne podstawy nauki Kościoła o natchnieniu Ksiąg św.
- księgi ST przedstawiają się aż 214 razy jako słowo Boże skierowane do ludzi przez proroków. Prorocy są tu przekazicielami Woli Bożej.
- o nadprzyrodzonym ch-rze ST świadczą m.in. słowa:
,,Duch IHWH (Jahwe) mówi do mnie, toteż słowo Jego jest na języku moim” (2 Sm 23,2), ,,słowo IHWH stało się do mnie mówiąc” (Jr 5,1).
Prorocy często wspominają o sile, która zmuszała ich do przekazywania danego im słowa. Ta siła to w Biblii ”Duch IHWH”. Często używane jest sformułowanie: ,,Wyrocznia Pana”, albo: ,,To mówi Pan”.
- słowo Boże przekazywane przez proroków i mędrców nie ograniczyło się tylko do ustnego nauczania. W ST często występują wzmianki, że Bóg nakazał spisać pewne opowiadania (np. przebieg walki Izraelitów z Amalekitami /Wj 17,14/, czy historię wędrówki przez pustynię, ważniejsze przepisy Księgi Przymierza, Dekalog /Wj 24,7/). Również prorocy otrzymywali czasem wyraźniejszy nakaz spisania słów IHWH (Iz 30,8; Ha 2,1; Jr 35,27n.).
- Chrystus w całym swoim nauczaniu wielokrotnie podkreślał powagę Bożą ksiąg biblijnych. Używa sformułowań: ,,aby się wypełniło Pismo”, ,,co powiedział Bóg”, ,,badajcie Pisma, bo mówią o Mnie..”. Cytując słowa psalmu: ,,wyrocznia IHWH o Panu moim: Siądź po mojej prawicy” niejako potwierdza jego natchniony ch-r. W innym miejscu mówi: ,,ani jedna jota (...) nie przemieni się w prawie, aż się wszystko wypełni” ( Mt 5,16 ).
- mamy w NT dwa wyraźne, formalne świadectwa o natchnieniu ksiąg ST: ,,nie wolą ludzką zostało przyniesione proroctwo, ale przez Ducha Św. unoszeni mówili od Boga święci ludzie” (2 P 1,19-21) oraz: ,,wszelkie pismo od Boga natchnione pożyteczne jest do nauczania, do przekonywania, do poprawiania, do kształcenia i sprawiedliwości” ( 2 Tm 3,15 ).
- o natchnionym ch-rze NT świadczy fakt, że już w czasach apostolskich traktowano niektóre jego księgi na równi ze ST. Apostołowie ponadto są upoważnieni przez Chrystusa do głoszenia Objawienia Bożego całemu światu.
Ze względu na różne błędne zapatrywania, Ojcowie akcentowali bardziej ten lub inny aspekt Boskiego autorytetu Pisma Świętego. Możemy wyróżnić następujące stanowiska:
1. Pismo Św. - Słowem Bożym /Klemens Rzymski, św. Ireneusz, Hipolit ( + 235)/
2. Pisarze natchnieni - narzędziem Ducha Św. /św. Justyn (+ 165), Teofil Antiocheński (+180), Orygenes (+254), św. Jan Chryzostom (407), św.Hieronim (występujący przeciw montanistycznym poglądom, że pisarze natchnieni byli b e z w i e d n y m i narzędziami Ducha Św.).
3. Bóg - autorem Ksiąg Świętych / św. Augustyn ( mówił o Bożym autorstwie zarówno ST jak i NT), św. Ambroży ( pisze o Słowie Bożym, jako o ,,Autorze poznania”), św. Jan Chryzostom, św. Grzegorz, Cyryl Aleks. (Pismo św. - podyktowane przez Ducha Św.)
4. Współpraca Boga z człowiekiem / Orygenes, św. Jan Chryzostom (mówi o oświeceniu umysłu pisarzy biblijnych), św. Augustyn (mówi o ,,wizjach proroczych” - zmysłowej, duchowej oraz wyobrażeniowej i umysłowej; tylko ta ostatnia wg. Augustyna cieszy się bezbłędnością.)/
Nie mówi wprost o natchnieniu.
Zajmuje się charyzmatem prorockim (Summa theologgica)
Proroctwo - wg. Tomasza - to darmo dana łaska, udoskanalająca rozum. Istotę proroctwa stanowi poznanie, a następnie pouczenie o nim innych.
Bóg użycza prorokowi swego światła w ograniczonej ilości, odnośnie tylko niektórych prawd (prorok ma bezwzględną pewność o ich prawdziwości). Proroctwo nie może być spowodowane samą naturą, ale przez Ducha Św..
Prorok musi zawsze mieć światło potrzebne do osądzenia rzeczy poznanych
(nawet w sposób naturalny).
Na podstawie nauki św. Tomasza można sformułować definicję:
natchnienie - to nadprzyrodzone światło Boże, dzięki któremu pisarz biblijny jako świadome narzędzie w ręku Boga, przekazuje na piśmie w sposób pewny i wolny od błędu prawdy objawione, czy poznane w sposób naturalny.
1. Pierra BENOIT OP
Stwierdza, że pismo św. mówi o natchnieniu Ducha do: działania, mówienia, pisania /to ostatnie jest ukoronowaniem natchnienia do działania/. Zwraca uwagę na aspekt społeczny natchnienia. Nie można mówić o natchnieniu grupowym, ale trzeba podkreślić, że jest ono przeznaczone dla wspólnoty.
Biblia jest więc prawdziwie księgą ludu wybranego - Księgą Kościoła.
,,Bezpośrednim dopełnieniem natchnienia jest objawienie. Jest jego celem, odrębną konsekwencją, a zarazem ściśle z nim związaną, aspektem samego charyzmatu”.
2. Karl RAHNER SJ
Mówi o łączności między Bogiem a człowiekiem przy tworzeniu wspólnego dzieła - Pisma Św. Jest dwóch autorów: Bóg i człowiek. Bóg strzeże twórczości człowieka przed błędem, jednocześnie nie warunkując jej kształtu (wchodzi tu w grę psychika autora, jego wykształcenie itp.) Bóg od początku zamierzył Kościół, ze wszystkimi jego elementami konstytuwnymi (Pismo św., sakramenty, prymat Piotra).
Bóg jest więc autorem czynnym i inspiratorem Pisma (nie neguje to indywidualnego natchnienia poszczególnych autorów).
Wiara Kościoła pierwotnego (Ur Kirche) jest źródłem i doskonałą normą dla K-ła późniejszego wszystkich czasów i narodów. Jest to możliwe dzięki utrwalonej na piśmie świadomości K-ła pierwotnego. Pismo jest więc słowną obiektywizacją świadomości wiary Kościoła pierwotnego.
(eklezjologiczne ujęcie natchnienia bibl. i pisma Św.)
Niejasny jest pogląd Rahnera na natchnienie ST.
3. N. LOHFINK SJ
Zwrócił uwagę na organiczną jedność Biblii (można mówić o natchnieniu i bezbłędności całej Biblii jako takiej).
Natchnieni byli wszyscy, którzy przyczynili się do powstania księgi.
Jezus i K-ł apostolski to ,,ostateczni redaktorzy ksiąg świętych”, nadający im ostateczne znaczenie. Tę jedność Biblii na poziomie transcendentalnym realizował Bóg jako główny autor. Bezbłędność przysługuje tylko Biblii, a nie hagiografom, którzy cieszyli się tylko względną nieomylnością. Lohfink podkreśla zależność ksiąg od siebie (następna wyjaśnia poprzednią).
Brak teorii: dewaluuje się nieco znaczenie i sens teologiczny ST oraz zbytnio eksponuje się wkład ostatnich redaktorów.
Kanon – kanon (gr.), ozn. trzcinę, łodygę, drewnianą laskę służącą jako miara, przyrząd do mierzenia. Kanon oznacza miarę, regułę. Ojcowie Kościóła już od końca I wieku zaczeli stosować to określenie do prawd wiary i obyczajów, liturgii, a szczególnie do Biblii.
Motywy kanoniczności:
Aby usunąć wątpliwości co do autentyczności natchnienia pism istniejących w chrześcijaństwie zaczęto sporządzać spis ksiąg, które możnaby bez zastrzeżeń czytać publicznie. Tak zaistniał katalog ksiąg świętych (kanon).
Od poł. IV w. w terminologii kościelnej powszechnie używa się pojęć: księga kanonioczna, kanon biblijny.
Do kanonu mogą przynależeć tylko księgi natchnione, a więc takie, których pierwszym i głównym Autorem jest Duch Święty, drugorzędnym zaś człowiek. Księgi kanoniczne oznaczają też pisma w których zawiera się nauka boża, objawiona – nauka, która jest dla wiernych regułą życia i normą postępowania.
Przynalężność księgi do kanaonu oznacza, że Kościół Nauczający gwarantuje swoim nieomylnym autorytetem (dzięki Duchowi Św.), że jest ona natchniona i dlatego zawiera nieomylną regułę wiary i obyczajów. To nie Kościół czyni księgę natchnioną. Sprawia to Bóg, który tworzy księge z autorem ludzkim. Kościół autorytatywnie orzeka, że księga napisana jest pod natchnieniem Ducha Św. i dlatego włącza ją do kanonu.
Kanon tradycji hebrajskiej.
W czasach Chrystusa w świadomości Żydów taki kanon istniał, ale nie był to jeden bowiązujący ujednolicony kanon ksiąg świętych.
Faryzeusze uważali za święte tylko księgi starożytne i napisane w języku hebr. lub aram. Sadyceusze przyjmowali tylko Pięcioksiąg. Żydzi z diaspory (egpiskiej, aleksandryjskiej) i qumrańczycy byli otwarci i przyjmowali księgi również nowe sądząc, że słowo Boga trwa i będą powstawać nowe księgi.
Po 70 r., zburzeniu Świątyni – faryzeusze (rozszerza się chrześcijaństwo, powstają apokryfy, sprawują przywództwo duchowe nad narodem) postanowili zrewidować kanon Pisma Św. wykluczono te księgi, które nie były napisane po hebr. lub aram. (jęz. święte); nie powstały w Palestynie (ziemia Bożego objawienia); ich nauka nie była w pełni zgodna z Prawem Mojżeszowym.
Poza kanonen znalazły się księgi:
Tobiasza, Judyty, Barucha, Mądrośći, Mądrośći Syracha, Machabejskie (1 i 2) także gr. teksty z Estery, Daniela i list Jeremiasza. Ks. Te nazwano deuterokanonicznymi. Definitywnie kanon żydowski ustalono ok. 90 r. na synodzie w Jamni. Do dziś barkuje tych Ks. w Biblii Hebrajskiej.
Kanon tradycji chrześcijańskiej.
Chrześcijanie od początku (za Chrystusem i Apostołami) uznawali kanon ksiąg łącznie z deuterokanonicznymi. Nowy Testament cytuje Septuaginte. W VI w. Kanoniczność ks. deuterokanonicznych zostaje przez Kościół uznana.
Na podstawie wypowiedzi Ojcó K- ła można wnioskować, że w II w. mimo że nie istniał oficjalny spis ks., nie było też wątpliwości co do natchnienia ks. Pierwsze gminy ch. gromadzą je uznając za święte, zrównując z ks. ST
Pod koniec II w. pojawiają się wątpliwości: brak oficjalnej wypowiedzi Urzedu K- ła, rośnie ilość apokryfów, pojawia się herezja Marcjana (jego kanon)
Pierwszy pełny spis ks. NT pojawia się w Liście Wielkanocnym św. Atanazego z 367 r.
Pierwsze wypowiedzi Urzędu Naucz. pojawiają się na Synodzi w Laodycei ok. 360 i synodach afrykańskich (Hippona 393, Kartagina 397 i 419 r.)
Nieco póżniej pełną listę podaje Sobór Rzymski w 382 r.
Kolejne autorytatywne wypowiedzi Kościoła pojawiają się w postaci dekretów soborowych:
na Soborze Florenckim w 1441 r.
na Soborze Trydencki w 1546 r.
na soborze Watykańskim I w 1870 r.
SW II potwierdza to w Dei Verbum (1965 r.)
Kościół katolicki przyjmuje jako świete 74 ksiegi tj. 47 pism ST i 27 pism NT.
Apokryf – apokryphon (gr.) oznacza rzecz ukrytą, tajemniczą (w tym przypadku księge)
Powstawały w czasach międzytestamentalnych (judaizm czaśów Jezusa) oraz we wczesnym chrześcijąństwie. Pierwszy tej nazwy użył Orygenes na określenie ks. heretyckich. Poźniej nazwa ta przyjęła się na określenie ksiąg, które nie znalazły się w kanonie. Nie wiemy ile ich naprawdę było. Dziś znamy ich ok. 70. Można je podzielić je na:
1) a. Starego Testamentu
- literatura judaistyczna pisana przez wyznawców religii Mojżeszowej: I, II, III ks. Henocha, ks. Jubileuszów
- literatura judaistyczna pisana po grecku (judeo-hellenistyczna): III i IV Ks. Machabejska, ks. sybillyńskie.
2) a. Nowego Testamentu (głównie II – V w.)
ewangelie – E. Nazarejczyków. E. Hebrajczyków, E. Piotra, E. Tomasza i in.
dzieje – Dz. Pawła, Piotra, Tomasza, Jana i in.
listy – List do Laodycejczyków, List Apostołów
apoaklipsy – (II w. przed n.Ch. – do II po n.Ch.) a. Piotra, Drabina Jakuba, a. Abrahama, a. Adama, a. Eliasza i in.
Do apokryfów zaliczano także:
- utwory hagadyczne (opowieściowe) mające inspiracje w ks. biblijnych – a. Ks. Rodzaju, Męczeństwo Izajasza, Życie Adama i Ewy oraz żywoty proroków: Eliasza, Jeremiasza, Ezechielea, Daniela.
- testamenty: t. Mojżesza, t. Hioba, t. Abrahama, t. Salomona i in.
- oraz Psalmy Salomona i Ody Salomona
Teza 2. Powstawanie Ksiąg Biblijnych
(autorstwo, język, Sitz im Leben, etap przekazu ustnego, redakcja, kopiści, krytyka tekstu) - (kopia tezy z 1996r.)
Powstanie, historyczność i rodzaj literacki Ewangelii
Instrukcja Komisji Biblijnej oraz Konst. "Dei Verbum"w sposób dostatecznie zwięzły wskazują na trzy okresy tworzenia się Ewangelii, co ponadto rzutuje na odpowiednie określenie ich historyczności oraz rodzaju literackiego.
A) słowa i czyny Jezusa(okres tradycji)‑pomostem pomiędzy nauczaniem Chrystusa, a popaschalnym kerygmatem(wiarą K‑ła pierw.) jest wspólnota uczniów zgromadzona wokół Jezusa za Jego ziemskiego życia‑łączy ona niejako te dwa okresy przed‑ i popaschalny. Można także mówić o wierze pierwszych uczniów w Jezusa. Ponieważ przepowiadanie Jezusa (tradycja logiów) dotyczyło zwłaszcza Królestwa Bożego, przepowiadanie popaschalne dotyczyło Chrystusa, wydaje się oczywiste, że właśnie wspólnota pierwszych uczniów Jezusa jest "Sitz im Leben" "LOGIÓW".
Badania Gerhardsona i Riesenfelda wskazały na duże znaczenie tradycji ustnej w czasach Jezusa, zarówno co do prawa pisanego, jak i ustnego.
Rabinistyczne metody stosowane w szkołach zwanych BET HAMMIDRASZ umożliwiały zapamiętywanie słów Mistrza i głównych wydarzeń z jego życia(w ten sposób powstawała interpretacja Biblii‑Miszna i Talmud). Uczeń pod kierunkiem mistrza zapamiętywał fragmenty tekstu. Stosowano streszczenia, schematyzowania, i środki mnemotechniczne(noty,refreny, słowa wiązane). Uczono sentencji rabinów oraz faktów i przykładów z życia. Wysiłek uczniów szedł w kierunku wierności przekazu i kontynuacji dzieła mistrza. Między rabbim, a uczniem zachodziła relacja szacunku do mistrza. Jezus w przekazywaniu swej nauki stosował przypowieści, powtórzenia, refreny, a relacja uczniów do niego jest analogiczna jak w szkołach rabinackich. Ponieważ fakt ten jest widoczny w Ewangeliach, stanowi on nowy gwarant historyczności słów i czynów Jezusa, otwierający drogę do Jezusa histrorycznego.
B) Przepowiadanie Apostołów nie zmieniło Jezusa w postać mityczną; źródło tytułów chrystologicznych(ukazujących godność i posłannictwo Chr.)jest w świadomości Jezusa i Jego samookreśleniu się.
Wiara Apostołów i K‑ła pierwotnego w Mesjasza, Syna Bożego, Pana i Zbawiciela ma solidne podstawy w wypowiedziach samego Jezusa. Próbowano bowiem pisać o tym, za kogo On sam siebie uważał i kim rzeczywiście był. W świetle wydarzenia paschalnego to, co było ukryte w ziemskim życiu Jezusa widzieli o wiele jaśniej.
‑Pełniejsze zrozumienie nauki i osoby Jezusa‑ Apostołowie interpretują zreferowane słowa i czyny Jezusa. Lepsze ich zrozumienie ma swoje podwójne źródło:
‑chwalebne wydarzenie z życia Jezusa(zmartwychwst)
‑światło Ducha Prawdy
Ta głębsza interpretacja w świetle zmartwychwstania Jezusa jest dokonana za pomocą S.T. gdyż Apostołowie powołują się na niego (konieczność śmierci Jezusa, wywyższenie po prawicy Ojca, zbawcze znaczenie śmierci J.)
‑Apostołowie(głównie Św. Paweł) uwzględniali w przepowiadaniu potrzeby słuchaczy (np. Grecy, Żydzi) stosując albo kerygmat (wezwanie do nawrócenia) albo didache (katechezę wiernych). Tworzono grupy tematyczne związane z życiem i działalnością Jezusa oraz pierwsze(mniejsze i większe)kolekcje spisane dla celów misyjnych, katechetycznych i liturgicznych. Ich ślady dostrzegamy w dzisiejszych Ewangeliach.
C) praca redakcyjna ewangelistów‑nie była to mechaniczna kompilacja materiału ani tworzenie bez źródeł, ani też objawienie dyktowane z góry, lecz świadoma praca redakcyjna, literacka i teologiczna nad materiałem źródeł pisanych i ustnych.
Każdy ewangelista miał swój cel‑swoje metody przekazu, ulubione tematy teologiczne, związane z potrzebami gminy, w której pracowali. Uwypuklenie pewnych tematów mówi nam o teologii ewangelistów; uwzględnienie potrzeb wspólnoty, dla której pisali, pozwala zrozumieć historyczność ewangelii i wejść w ich teologiczne bogactwo. Słowa i czyny Jezusa są ukazane różnym porządku i czasem nie dosłownie(lecz, co do sensu). Komentarz związany z faktami zbawczymi wkładają ewnageliści w usta Jezusa. To, co może być dodane słów Jezusa w wyniku pracy redakcyjnej ewangelisty dotyczy elementów drugorzędnych i jest w zgodzie z myślą Jezusa.
Ewangeliści czerpiąc ze świadectwa naocznych świadków i własnej pamięci pod natchnieniem Ducha Prawdy zaadaptowali myśl Jezusa do okoliczności
D) We wszystkich trzech etapach formacji ewangelicznej mamy solidne gwarancje wierności historycznej. Ewangelie zawierają słowa i czyny Jezusa‑element historyczno‑faktograficzny oraz ich interpretacje i adaptacje do potrzeb wspólnoty (redakcja). Chrystus jest centralną postacią dla każdego ewangelisty, choć ujmowaną pod różnymi, aspektami osobowości (Mt. ...
Pablus