WHS-teoria(1).doc

SZTUKA

Znaczenie leksykalne terminu:

Co jest, a co nie jest sztuką?

Słowo „sztuka” jest wieloznaczne, jego znaczenie zależy od kontekstu.

Sztuka to:

2 odmienne punkty widzenia sztuki:

sztuka jako droga do postępu

sztuka jako tradycyjna funkcja tworzenia piękna.

Umiejętności zdobywane drogą naturalną- sztuka pisania, czytania, mówienia, życia.

Umiejętności do zdobycia których, jest potrzebne specjalne wykształcenie: sztuka kulinarna, jubilerska, magiczna.

W języku potocznym to umiejętność trudna. Wyrażenie „ to nie sztuka” oznacza „nic wielkiego, nic nadzwyczajnego”.

Twórczość artystyczna- sztuka jest pojęciem istniejącym w niektórych przedmiotach dziełach sztuki, wytworach ludzkiej działalności.

Kunszt wykonawczy- w języku niemieckim „ die kunst” = sztuka. W języku polskim sztuka nie pokrywa się z jakością wykonawcza- qualitas. Umiejętność, biegłość w wykonaniu czegoś, talent kunszt wytwórstwo.

Z początku XIX wieku, pod wpływem idealistycznej filozofii Hegla, ukształtowała się hipoteza. Pod wpływem tej  filozofii pojęciom abstrakcyjnym nadano byt realny(hipostazowanie) np. naród, sztuka, klasa społeczna- przedmiotom już  istniejącym nadano atrybuty.

Artysta stał się kapłanem sztuki, jej męczennikiem. Sztuce nadano cechy realnego bytu. Sztuka ulegała sakralizacji, pojmowana była jako zjawisko  ulotne.

Próby intuicyjnego uchwycenia istoty zjawiska: intuicyjna ekspresja, kontemplacja, sztuka jako poznanie(Gadauer), sztuka jako abstrakcja( A. Read), ucieczka od chaosu.

Trudno znaleźć realna definicję sztuki,. Wielu starało się droga intuicyjna określić jej zadania. Definicja składa się z dwóch członów: pierwszy – ogólny, drugi- szczegółowy.

Shiller: „sztuka jest to przezwyciężenie tworzywa formą”.

J.Conrad ( Korzeniowski) – sztuka to wielkie ucho i oko świata, słyszy i widzi, ma zawstydzać, sztuka jest sumieniem świata. Sztuka tworzona przez ludzi o wyostrzonej wrażliwości. Cierpienie uszlachetniało i dawało większą skalę przeżyć.

B. Crooe- „ sztuka jest domem intuicji” ( intuicja jako metoda poznania) „ sztuka jest domena wyrażania uczuć „ Artysta ma dochodzić do sedna rzeczy dzięki intuicji.( wyczucia, przeczucia) iluminacji, ekspresji, która jest przekaźnikiem, uzewnętrznieniem uczuć. Dzięki intuicji poznajemy uczucia.

Schopenhauer- „ sztuka jest domeną kontemplacji, kontemplacja jest istota sztuki” sztuka jest bezinteresowna, dzieło sztuki przeznaczone jest do kontemplacji, do tego by je odczuć i zrozumieć. Kontemplacja gwarantuje wyższy stopień poznania, daje poznanie stałego, najwyższego „ sedna” Daje możliwość bezinteresownego odbierania sztuki- bez chęci posiadania. Schopenhauer podkreśla – umysłowe i intelektualne odczuwanie sztuki. Przebywanie w obecności dzieła sztuki jest przyjemnością.

H. Read- Doznanie estetyczne, na którym opiera się sztuka, na sztuczne formy i harmonie. Sztuka powstaje w umyśle człowieka, odbiorcy, jest ucieczką od chaosu, szukaniem harmonii przez selekcje, jest poszukiwaniem ładu, form, które się podobają , cieszą. „Sztuka w swoim sensie jest abstrakcyjna” Artysta jest syntetykiem, więc sztuka to kondensacja- skrót rzeczywistości. Artysta dokonując kondensacji musi wybierać. Sztuka odrzuca to co gorsze, wybiera wartości lepsze. Nie ma sztuki bez wartości.

Emanuel Kant: kontemplacją sztuki jest bezinteresowna, właściwy odbiór sztuki nie jest związany z chęcią posiadania jej. Sztuka uwalnia od pożądań, cierpień.

3.              Zmiany w znaczeniu słowa „sztuka: w wymiarze historycznym.

Definicja alternatywna sztuki.

Znaczenie słowa” sztuka zmieniało się wraz z czasami. Zgadzało się tylko co do pierwszego członu definicji , mówiącego o tym ze:

sztuka to świadoma ludzka działalność , „sztuka to świadomy wytwór człowieka” (genus)– pisał Tatarkiewicz. ( kiedy działamy nieświadomie nie tworzymy sztuki)

Sztuka to działalność artystyczna a jej wytwory to dzieła sztuki.

Co więc zasługuje na miano sztuki?

Co wyróżnia sztukę?(giferencja)

W starożytności i średniowieczu: sztuka była to umiejętność wytwarzania wobec pewnych reguł – w odpowiedniej technice – ars. Sądzono ze istnieją reguły tworzące piękno. Sztuka była bliska rzemiosłu. W zakres tego co dziś nazywamy sztuka wchodziła: nauka, technika i rzemiosło. Za sztukę nie uważano poezji bo powstawała pod wpływem natchnienia. W starożytności popisywano się kunsztem i dokładnością wykonania.

W renesansie: sztuką zaczęli zajmować się rzemieślnicy, nie byli już potępiani, stali się artystami. Malarstwo i rzeźba uważane wcześniej za prace fizyczne zyskały miano sztuki. .

Malarstwo , rzeźba , architektura stały się narzędziami władzy. Wielcy artyści starali się udowodnić ze ich sztuka należy do sztuk umysłowych. „Żeniono” więc malarstwo z poezja i filozofia- stad „un pictora poetica”. Artyści musieli jednak należeć do cechów. Duże znaczenie miał warsztat, ciężko było z innowacjami. Doceniania była jakość- szlachetność i trwałość materiału.

W okresie odrodzenia: panował pogląd o starożytnym rodowodzie, że sztuka polega na odtwarzaniu , naśladowaniu natury. Sokrates mówił ze sztuka ma odzwierciedlać rzeczywistość.. Idealizowano rzeczywistość, tworzono piękno idealne np. Dyskobol.

Platon był przeciwnikiem malarstwa, uważał że malarstwo stwarza iluzje, kłam.

[Sztuka żydowska i islamska nie zezwalała na malarstwo naśladowcze.

W chrześcijaństwie istniały okresy tzw. Ikonoklazmu, kiedy to niszczono obrazy, przedstawienia Boga i świętych.]

W czasach nowożytnych: sztuka była łączona z nauka, od innych dziedzin odróżniało ją tworzenie piękna. Artysta stał się człowiekiem od wprowadzania piękna w życie, przedostał się do świata humanistów. Odchodzono od rzemiosła do filozofii, nauki.

W XV wieku panowało piękno idealne, tworzone przy pomocy matematyki i geometrii.

Ukształtował się pewien motyw kobiecego ciała np. Wenus z Milo, który w kolejnych epokach ulegał zmianom. ( np. gotycka madonna)

Później zrozumiano, że piękna nie można ograniczać tylko do piękna klasycznego.

Na antycznym poglądzie ( stuka = odtwarzanie rzeczywistości) ,że piękno zawarte jest w naturze opierali się realiści XIX wieku naturaliści( fotograficzna rejestracja życia) , pejzażyści holenderscy oraz Leonardo Da Vinci. Definicję tę odnoszono do malarstwa, rzeźby poezji. Stosowali ją również barokowi iluzjoniści- funkcja mimetyczna, naśladowcza sztuki( naśladowanie ale nie kopiowanie) Najwierniejszym odtwórca natury jest dzisiejsza fotografia. Symbolem sztuki jest zwierciadło, odbiciem życia.

Jedynie architektura – sztuka abstrakcyjna nie jest obciążona naśladownictwem. Jedynie Witruwiusz- starożytny teoretyk architektury twierdził, ze kolumny doryckie, jońskie, koryncki powstały z naśladownictwa postaci męskiej kobiecej i dziewczęcej. W 2 połowie XV wieku Andrea Mantegna wykreował rzeczywistość wirtualna- dającą wrażenie rzeczywistości. Jako pierwszy opanował perspektywę iluzjonistyczna- „ di sotte in su” ( z dołu do góry) tzw. Perspektywa żabia ( fresk „Sala zaślubin”)

Pasje iluzjonistyczne prowadziły do nowych tematów, do większego zainteresowania rzeczywistością, do powstania perspektywy linearnej.

Realizm holenderski był to realizm przedmiotów codziennego użytku ( Bruegel)

Arystoteles mówił: „ od dzieł sztuki nie możemy żądać więcej niż to, że mają kształt”. Sztuka jest więc to kształtowanie rzeczy. Nadawanie rzeczom kształtu, formy jest głównym celem i zadaniem artystów. Podobnie do niego uważali : Witkiewicz ( Witkacy) „twórczość artystyczna jest jednoznaczna z ukształtowaniem formy” i August Zamoyski : „ sztuka jest wszystko co powstało w potrzebie kształtu”, nie tylko potrzeby piękna. Myśl zyskuje kształt i formę( glina szkło ceramika)

Radykalne zmiany poglądów w sztuce nastąpiły w 1 połowie XX wieku. Zaczęły dominować poglądy, ze sztuka jest formą- ideą czystej formy, kształtu. Nie ważne stało się co dzieło ( obraz, rzeźba) przedstawia, lecz jak to robi: nie ważne jak zostało zrobione lecz co.

Narodził się kubizm- odrzucał mimetyzm na rzecz nadawania rzeczywistości geometrycznych kształtów( ogólnie myślenie syntetyczne)

Forma przedmiotu zależy od jego funkcji ( kształt uzasadniony jest funkcją). W dziele sztuki wyróżnia się formę i treść- ukryty sens ( formy symbolizujące ludzkie uczucia) Istnieją więc różnice w poznaniu racjonalnym i rozumowym.

Sztuka oscylowała miedzy formą przedstawiająca a formą geometryczną (bryły)

Forma:

Celowa- kształty samochodu, samolotu, narzędzi , sztućców.

Przedstawiająca- drzewo, kwiat, człowiek, ptak, góra, jabłko.

„czysta”- uwolniona od dwóch uzasadnień, forma czysto abstrakcyjna, wymyślona, stałą ideałem do którego dążyli abstrakcjoniści ( Malewicz Kandinsky, Modrian)

W XIX wieku zrezygnowano z obserwacji, na rzecz imaginacji tworząc rzeczy abstrakcyjne( uogólnienie, bezprzedmiotowość, abstrahowanie od tego co spotykamy w naturze) Początki ku temu stworzyły społeczeństwa pierwotne.

Sztuka jest subiektywna, artysta mógł stylizować podświadomie rzeczywistość podporządkowując ją własnemu widzeniu świata, dopasowując ją do swojego indywidualnego sposobu życia, stylu.

W okresie renesansu uważano że wyrażanie uczuć to zadanie poezji, a nie malarstwa czy rzeźby. Dopuszczalne były tylko uczucia łagodne i delikatne, uczuciowe „zakłócenia” nie były dozwolone.

Od czasów romantyzmu – XIX wiek źródłem inspiracji dla artystów stała się ekspresja dawniej zarezerwowana dla poezji ( Wg. Benedetto Croce ekspresja to „gra między intuicją a emocja”) ( lecz sztuka którą się zajmujemy nie jest jedyną dziedzina ekspresji bo doskonale eksponują ją inne sztuki np. taniec, muzyka, teatr, dramat itp.) Świetnym przykładem ekspresji jest np. a w antyku późno hellenistyczna rzeźba pt. „ grupa Laokoona” gdzie uczucie jest doprowadzone do ekstremum, lub drzeworyty chiński i japońskie, w baroku- „ekstaza św. Teresy” Berniniego czy też „Rozstrzelanie powstańców madryckich” Goyi. Grymas i gesty były wyrazem uczuć i stanów emocjonalnych.

XIX wiek ekspresjonizm: pewne społeczne „rewiry” gdzie dominował tragizm i biedota.

Uczucia mogą być wyrażane poprzez zestawienie kolorów, form- symbole uczuciowości

Sztuka stanowi rodzaj ujścia uczuć, jest jedną z dróg ujawnienia swoich emocji. Wyróżnia się tym ze wywołuje przeżycia estetyczne. Przeżycia estetyczne to subiektywna reakcja odbiorcy doznań oferowanych przez sztukę, to uczucia przyjemne, umożliwiające kontemplacje. Zagadnieniem sztuki jest poznawanie, obserwacja, wyrażanie, ujawnianie przeżyć.

A w szczególności wywoływanie przeżycia piękna , lecz co to jest piękno?

Doskonale służyło temu malarstwo impresjonistyczne. Z czasem jednak przeżycie piękna stało się subiektywne. Artystom chodziło nie o wyrażanie lecz wywoływanie uczuć.

Definicją sztuki naszych czasów wg. Tatarkiewicza stało się wywoływanie wstrząsów, przeżyć silnych, gwałtownych- uderzenie w odbiorcę. Zaskoczenie takie gwarantuje nam np. „Tusza wołowa” Rembranta ( ogród rozkoszy Bosha, późnogotycki „Chrystus ukrzyżowany” Donatella, manierystyczne „cztery pory roku” Marchimbolda, czy też „Śniadanie na trawie” Maneta lub obrazy turpistów.

Bergson mówił : „sztuka wraża się w psychikę ludzka bardziej niż wyraża” Taki jest dadaizm, surrealizm oraz sztuki awangardowe.

W momencie gdy ważna jest reakcja, wywołanie- ciężar spada na odbiorcę.

Na wywołaniu wstrząsów koncentruje się również współczesna sztuka polska: Wróblewski, Hasior, Abakanowicz.. Artysta staje się skandalistą.

„Sztuka” często utożsamiana była z „twórczością” np. w biblii Bóg stworzył świat z niczego.

Od niedawna wyróżnikiem w sztuce współczesnej jest nowatorstwo, zdolności innowacje kreacyjne. Istnieje bowiem coś takiego jak ludzka indywidualność, więc każdy artysta chce być uważany za twórcę nowej awangardy. W ten sposób doszło do wypromowania twórcy- artysty. Sztukę jednak tworzyli nie tylko innowatorzy ale i kontynuatorzy. Gdyby nie oni, nie powstało by pojęcie stylu, sztuka przecież rozwija się przez kontynuacje.

Inwencyjność, twórczość jest domeną techniki. Nowatorstwo jest godne uwagi historyka sztuki. Znanymi nowatorami w sztuce byli min. Leonadro da Vinci”Mona Lise del Giocondo” , William Turner- po raz pierwszy przedmiotem pejzażu stała się mgła i relacje światła i wody, koloru, Filippo Bruneleschi- pierwsza renesansowa kopuła nad katedra florencka Santa Maria del Fiore.

Podsumowując należało by przytoczyć definicję sztuki wg. Tatarkiewicza: „Sztuka jest odtwarzaniem rzeczy, bądź konstruowaniem form, bądź wyrażaniem przeżyć, jeśli wytwór tego jest zdolny zachwycać bądź wzruszać.”

Sztuka jako tworzenie form symbolicznych: pojęcia symbolu i znaku, odpowiedniości analogicznej i arbitracji.

E. Casier: Uważał że sztuka tworzy formy symboliczne- działa na zasadzie wywoływania skojarzeń. U Casirera cała sztuka jest symboliczna.

SYMBOL: to postrzegalny zmysłowo odpowiednik pojęcia przedmiotu. Symbole bardzo często obdarzane były tymi samymi cechami co przedmioty, które one oznaczały np. bożki religijne. Współcześnie symbol ma większe znaczenie niż kiedyś np. niszczenie symboli ( religijnych) uważa się za profanacje. Uważano, że istnieje ścisły związek między obrazem a tym co on przedstawia.

ZNAK: bodziec wywoływujący obraz zmysłowym, który jest symbolem. Każdy znak zawiera dwa elementy: bodziec zmysłowy i obraz myślowy. Oparty jest na umowie określającej element  i znaczony , skojarzenie jest wynikiem pewnej umowy. Może mieć ono charakter czysto umowny lub umotywowany arbitralnie. ( arbitralny: samowolny, nieuzasadniony) Istnieje jednak grupa znaków umownych analogicznie np. całe malarstwo przedstawieniowe stanowi kompozycję znaków umotywowanych- ikonograficznych. W malarstwie abstrakcyjnym mamy do czynienia ze znakiem nieumotywowanymi- arbitralnymi.

Cała sztuka może wywoływać mniej lub bardziej symboliczne wrażenia.

Osiągnięciem jest uświadomienie sobie roli symbolu w sztuce. Kiedyś symbol traktowano bardzo dosłownie, potem odkryto ukryte sensy i znaczenia.( malarstwo niderlandzkie)

Przedmiotom nadawano sens świadomie lub one same nieświadomie w ten obrastały.

Symboliczna była sztuka przełomu XIX i XX wieku np. malarstwo Jacka Malczewskiego

Stanisława Wyspiańskiego Chrześcijańska świątynia z kopułą  była  symbolem  niebios

piramidy- symbolem wszechświata góry centrum świata;   wschodni   ogród przecięty

dwiema rzekami’ (Tygrys i Eufrat)-symbolem raju klasztor, średniowieczny - symbolem boskiego  Jeruzalem  (symbolika kosmologiczna w architekturze). Nike z Samotraki jest symbolem zwycięstwa w obrazie Giorgiona „Św. Sycylia” (patronka muzyki) dwa rodzaje muzyki  -  ziemski  i  boski  symbolizują instrumenty. Marię  Dziewicę  przedstawiano  „za pomocą” jednorożca..Były to symbole częściowo umotywowane, częściowo umowne.

Różne funkcje sztuki: Sakralne i świeckie( publiczne)totemiczne, kultowe, religijne( transcendencja., przeżycia mistyczne,(pojęcia scrum i sakramentu) poznawcze, terapeutyczne (empatia katarsis)

Podział funkcji sztuki:

Sakralne- reprezentacja Boga wobec ludzi i na odwrót( monumentalne rzeźby, malowidła. Blask to atrybut Boga, wiele dzieł powstawało ku chwale i gloryfikacji Boga)

Świeckie – funkcje zaspokojenia potrzeb ludzkich- osiągniecie, zdobycie rozgłosu.

publiczne

prywatne

Na początku sztuka spełniała funkcje magiczne - totemiczne, kultowe.

W okresie średniowiecza - były to funkcje religijne. Sztuka przeważnie  pośredniczyła w  modlitwie, kontakcie z Bogiem , w przeżyciach mistycznych , transcendentalnych (ponadzmysłowych) Sztuka sacrum.

W renesansie mamy do czynienia z funkcjami poznawczymi sztuki. W centrum zainteresowania był człowiek, jego anatomia, wnętrze. Sztuka była pomostem do odkrywania warstw psychiki.. Kierowała tym filozofia homocentryczna.( później nurt eksploracji snów, lęków, koszmarów sennych, ujawnienie ciemnych stron naszej psychiki, oparty był na teoriach Ereida) Konstruowano badawcze urządzenia do poznania optyki ludzkiego widzenia- wykreślono perspektywę linearną.

Sztuka miała również rolę terapeutyczną. Poprzez wczuwanie się , autoidentyfikację- empatię , sztuka dawała uwolnienie, oczyszczenie czyli katarsis ( „Raj ludzkich rozkoszy” Bosh)

6.              Wytwarzanie rzeczy pięknych: „Wielka Teoria”.

Pojęcia kanonu, harmonii, równowagi, umiaru, „blasku”.

Różne rodzaje symetrii i proporcji.

Piękno obiektywne i subiektywne. Smak i geniusz, „piękno wielorakie”.

W odrodzeniu pojawiła się teoria, że funkcją sztuki jest wytwarzanie piękna : Wielka Teoria
mówiła o  tym,  że piękno klasyczne opiera  się na ładzie, ład estetyczny to harmonia
symetria, proporcje i równowaga. Podstawowe kanony Wielkiej Teorii Piękna ( Peryklesa 470-338 p.n.e.), na przestrzeni wieków odnajdujemy w harmonii ludzkiego ciała w prawidłach matematycznych i geometrycznych.

Harmonia to zgodność , wzajemne dopełnianie się, uzupełnianie, współbrzmienie, współistnienie (w muzyce konsonans)Celem harmonii jest osiągniecie ładu w kompozycji. Alberti uważał  że „zgodność i wzajemne zgranie części to piękno i harmonia”. Prostota kompozycji to cecha renesansu. Świat w tej epoce wydawał się prosty. Przykładem może tu być Pieta  Michała Anioła -Maria (postać wertykalna) trzymająca na kolanach Chrystusa (postać horyzontalna), kompozycja opiera się na planie krzyża wpisanego w trójkąt  harmonia występuje tu w sensie formalnym, emocjonalnym i ideowym. Harmonię doskonale ilustruje

Śpiąca  Wenus” Giorgiooa. Występuje tu ciągłość form proporcjonalna odpowiedniość z ciałem . Z Wenus współgra łagodny i „ciepły” krajobraz. Uwzględniony  został tu pogląd szkoły weneckiej że człowiek z naturą tworzy jedność - w  obrazie zostało to wyrażone drogą formalną . W obrazie Piotra Bruegela powrót, stada jesienią” panuje pogodny nastrój późnej jesieni, łagodne ukośne> faliste linie obejmują przyrodę i ludzi.

Libniz mówił że harmonia jest to podobieństwo w różnorodności...) lub jedność w wielości. Jest to inny wyższy rodzaj harmonii polegający na dysonansach, polegający na zgraniu przeciwnych elementów. W opozycji  do siebie znajdują się kolory i formy. Libniz  uważał,   że „tym większa  harmonia, im większe są trudności do pokonania”. Przykłady: Bardziej  rozbudowane  kompozycje  malowali  min. Veronese i Tycjan,  Obraz  Veronesa „Marek i Wenus” oparty jest na zespoleniu dwóch przeciwieństw, pojawia się zrównoważenie napięć ciemna męska karnacja i szkarłatna tunika kontra zimna tkanina na kolanach Wenus. „Bachalia” Tycjana(fragment obrazu) przedstawiają dwie tańczące postacie. Jest  to kompozycja na zasadzie zrównoważonej opozycji. Całość kompozycji (bardzo bogata kolorystycznie, dynamiczna) to świat przyrody i tłum ludzi, postacie są łączone w grupy. Także „Chrystus i Faryzeusz” (inny tytuł  „Grosz  czynszowy”) skomponowany jest  na zasadzie kontrastu dwóch form - postaci. Chrystus ma postawę otwartą, faryzeusz zaś stoi bokiem, wyłania się chyłkiem z ukrycia. Mamy tu do czynienia z zestawieniem dwóch rąk -jasnej i ciemnej i dwóch twarzy - Chrystus spogląda w oczy faryzeuszowi, a on odwraca wzrok Świetnym przykładem  wyższego rodzaju harmonii uprawianego  w baroku jest dzieło Tycjana „Miłość niebiańska  miłość ziemska” (Tycjan współtworzył z Giorgionem).Według filozofii neoplatońskiej miłość ziemska prowadzi do niebiańskiej  Obie miłości są opozycyjne co siebie. Kobieta po prawej stronie obrazu jest naga, po lewej zaś ubrana. Kontrastowy jest również pejzaż: jasny i ciemny, pośrodku znajduje się źródło (studnia). Podstawowym sposobem osiągnięcia harmonii było zastosowanie symetrii.

Pojęcie „symetrii”(gr. symetria -współmierność) jest niejednoznaczne. Dzisiaj pod tym pojęciem rozumiemy symetrie  zwierciadlaną (oś i po obu jej  stronach identyczne elementy) Lecz dawniej, a  niekiedy i dzisiaj   symetria   to   współmierność czyli posiadanie wspólnej miary np. w porządkach architektonicznych  podstawową  miarą  jest  średnica trzonu kolumny (interkolumnium). Na. podstawie  modułu ustalano   proporcje  obiektu.   Kiedyś  to   właśnie współmierność była jednym  z warunków uzyskania ładu

Zdaniem Platona brzydota jest brakiem miary.(umiarkowania).Pojęcie umiaru (temperantia) już w renesansie zaczęto przenosić na dzieła sztuki. Uważano, że umiar jest cnota moralną(radykalizm) W baroku już było inaczej.Natomiast w Polsce cechą śląskiego renesansu była masywność brak proporcji oraz „ciężar”.

Umiar to podporządkowanie kompozycji pewnym ograniczeniom liczbowym, niektóre stosunki liczbowe (proporcje) uważano za lepsze, doskonalsze od pozostałych - nazywano je nawet boskimi. Sądzono, że piękno pojawia się tam gdzie są one całkowite np. (1:1)(2:3), ważne były stosunki proste, wspólna miara.

...