Marcel Mauss
Sposoby posługiwania się ciałem
Pojęcie sposobów posługiwania się ciatem
[...] „nawyki" zmieniają się oczywiście zależnie od jednostki i jej sposobów
naśladowania innych, ale przede wszystkim zmieniają się w zależności od społe-
czeństw, wychowania, konwenansów, mody i prestiżu. Mamy tu do czynienia
z technikami i dziełem zbiorowego i indywidualnego rozumu praktycznego, a nie,
jak się zazwyczaj sądzi, z duszą i jej zdolnościami naśladowczymi.
[...] Dochodzę do wniosku, że jeżeli chcemy mieć jasny pogląd na takie fakty,
jak bieganie, pływanie itp., to musimy zamiast jednego punktu widzenia — me-
chanicznego i fizycznego, który reprezentuje anatomiczna i fizjologiczna teoria
chodzenia, lub psychologicznego czy socjologicznego — przyjąć wszystkie trzy.
Albowiem konieczny jest właśnie ów potrójny punkt widzenia, punkt widzenia
„człowieka całościowego".
Trzeba uwzględnić jeszcze inny zespół faktów. Wychowanie ma widoczny
wpływ na wszystkie elementy sztuki posługiwania się ludzkim ciałem. Pojęcie
wychowania mogło nakładać się na pojęcie naśladownictwa. Wszystkie dzieci,
i te, które mają szczególnie duże zdolności naśladowania, i te, które je posiadają
w znacznie mniejszym stopniu, otrzymują takie samo wychowanie. Proces naśla-
dowania przebiega na zasadzie prestiżu. Zarówno dziecko, jak i człowiek dorosły
naśladuje czyny, uwieńczone powodzeniem, które powiodły się osobom cieszą-
cym się ich zaufaniem i mającym pewien autorytet. Nawet czyn wyłącznie biolo-
giczny, dotyczący własnego ciała, narzuca się z zewnątrz, z góry. Zespół ruchów
składających się na owe działania jednostka przejmuje z czynu wykonywanego
przed jej oczyma, albo przez nią razem z innymi osobami.
Element społeczny zawiera się właśnie w pojęciu prestiżu, jaki w oczach
jednostki naśladującej ma osoba wykonująca czyn nakazany, autoryzowany i wy-
próbowany. W akcie naśladowania, który następuje później, są już elementy
psychologiczne i biologiczne.
Całość jest zatem uwarunkowana przez te trzy elementy połączone w sposób
nierozdzielny.
185
MARCEL MAUSS
Wszystko, o czym mówiłem, łatwo da się powiązać z pewną grupą in
faktów. W książce Elsdona Besta, która dotarła do nas w 1925 roku, znajduj
godny uwagi dokument na temat sposobu chodzenia kobiet Maorysów (N
Zelandia). (Proszę nie mówić mi, że są to plemiona prymitywne; uważam, że
pewnymi względami przewyższają Celtów i Germanów.) „Kobiety tubylcze pr
mują pewien gait (określenie angielskie jest znakomite): polega on na siln}
Jednocześnie luźnym kołysaniu biodrami, które nam się wydaje niezgrabne,
jest nadzwyczaj podziwiane przez Maorysów. Matki tresują (autor używa sł(
drill) córki w tym sposobie chodzenia, który nazywa się onioi. Słyszałem
matki mówiły do córek (tłumaczę): «Dlaczego nie robisz onioi», kiedy ja
dziewczynka to zaniedbywała". Jest to nabyty, a nie naturalny sposób chodzer
W ogóle wśród dorosłych „sposób naturalny" chyba nie istnieje, [...j
[...] Popełnialiśmy wszyscy, ja także, przez wiele lat podstawowy błąd, uwa.
jąć, że technika występuje tylko tam, gdzie jest narzędzie. Trzeba było powrót
do pojęć starożytnych, do Platońskich danych na temat techniki, tam, gdzie PIati
mówił o technice w muzyce, a w szczególności w tańcu, i rozszerzyć to pojęcj
Technicznym nazywam tradycyjne działanie skuteczne (nie różni się ono pc
tym względem od działania magicznego, religijnego i symbolicznego). Trzeba, l"
było ono tradycyjne i skuteczne. Nie ma techniki i nie ma przekazywania, jeże
nie ma tradycji. Właśnie przekazywanie technik, i to prawdopodobnie dróg
przekazu ustnego, różni przede wszystkim człowieka od zwierząt.
Ciało jest pierwszym i najbardziej naturalnym narzędziem człowieka. Albi
dokładniej: pierwszym i najbardziej naturalnym przedmiotem technicznym i za
razem środkiem technicznym człowieka Jest jego ciało. [...J
Zasady klasyfikacji sposobów posługiwania się ciałem
W związku z pojęciem sposobów posługiwania się ciałem zarysowują się od
razu dwie sprawy: sposoby te można podzielić i odróżnić zależnie od płci i wie-
ku.
l. Podział sposobów posługiwania się ciałem w zależności od płci (a nie po prostu podział
pracy między płciami)
Sprawa jest godna uwagi. [...J Weźmy na przykład pod uwagę sposób zaciska-
nia pięści. Mężczyzna zazwyczaj zaciska pięść kciukiem na zewnątrz, kobieta
186
chowa kciuk wewnątrz dłoni; być może dlatego, że nikt jej tego nie uczył, ale
jestem pewien, że nawet gdyby usiłowano ją nauczyć, nie byłoby to dla niej
łatwe. Uderzenie pięścią, sam zamach u kobiety jest słaby. Wszyscy wiemy, że
kiedy kobieta rzuca kamieniem, nie tylko sam rzut jest słaby, ale robi to inaczej
niż mężczyzna — nie poziomo, tylko zawsze pionowo.
Być może zachodzi tu przypadek dwóch rodzajów uczenia. Istnieje bowiem
społeczeństwo mężczyzn i społeczeństwo kobiet, [...j
2. Odmiany sposobów posługiwania się ciałem w zależności od wieku
Dziecko kuca naturalnie. My nie potrafimy już kucać. Uważam to za niedo-
rzeczność i niższość naszych ras, naszych cywilizacji i społeczeństw. A oto przy-
kład. Przebywałem na froncie z Australijczykami (białymi). Mieli nade mną
istotną przewagę. Kiedy wypadał nam postój w błocie, mogli oni siadać na włas-
nych piętach, odpocząć, a ,,błocko", jak wtedy mówiono, pozostawało pod ich
piętami. Ja musiałem tkwić w pozycji stojącej w moich buciorach, po kolana
w wodzie. Pozycja kuczna jest moim zdaniem ważna i warto ją zachować
u dziecka, największym błędem jest odzwyczajać je od kucania. Jest to postawa,
którą zachowała cała ludzkość, prócz naszych społeczeństw. [...]
3. Klasyfikacja sposobów posługiwania się ciałem w uzależnieniu od sprawności
Sposoby te mogą być klasyfikowane ze względu na ich sprawność, ze wzglę-
du na wynik tresury. Tresura — niczym konstruowanie maszyny — jest poszuki-
waniem i nabywaniem sprawności. Tutaj chodzi o sprawność człowieka. Sposoby
posługiwania się ciałem są zatem ludzkimi normami stosowanymi do tresury
ludzi. Postępowanie stosowane wobec zwierząt ludzie dobrowolnie stosują do
siebie i do swoich dzieci. Właśnie dzieci były zapewne pierwszymi istotami
tresowanymi, nawet jeszcze przed zwierzętami, które trzeba było najpierw obła-
skawić. Wobec tego można by techniki posługiwania się ciałem, sposób ich
przekazywania przyrównać do tresury oraz uporządkować je ze względu na sku-
teczność.
Tutaj wyłania się bardzo ważne dla socjologii i dla psychologii pojęcie zręcz-
ności [...]
4. Przekazywanie formy sposobów posługiwania się ciałem
Pozostaje jeszcze ostatni punkt widzenia. Skoro uznaliśmy nauczanie sposo-
bów za sprawę podstawową, to możemy je klasyfikować ze względu na charakter
tej edukacji i tresury. I oto otwiera się nowe pole studiów: na wychowanie fizycz-
ne w każdym okresie życia i u obu płci składa się nieprzebrana ilość szczegółów
jeszcze nie dostrzeżonych, a które należy poddać obserwacji. Wychowanie dziec-
ka przepojone jest tym, co nazywamy szczegółami, ale są to szczegóły istotne.
Weźmy np. problem oburęczności: nie mamy dobrych obserwacji dotyczących
ruchów prawej i lewej ręki ani też dokładnego rozeznania w tym, jak się ich
nauczyliśmy. Na pierwszy rzut oka rozpoznamy pobożnego muzułmanina; nawet
kiedy w ręku trzyma widelec i nóż (co się rzadko zdarza), będzie robił różne
przedziwne wysiłki, byle tylko posługiwać się prawą ręką. Za nic w świecie nie
dotknie jedzenia lewą ręką ani określonych części swego ciała prawą. Nie wystar-
czy znajomość fizjologii ani psychologii asymetrii ruchowej u człowieka. Żeby
zrozumieć, dlaczego wykonuje takie, a nie inne gesty, trzeba poznać tradycje,
które narzucają takie właśnie gesty. [...]
Biograficzne wyliczenie sposobów posługiwania się ciałem
Dla obserwatora zupełnie inna klasyfikacja jest nie tyle bardziej logiczna, ile
łatwiejsza. Jest to proste wyliczenie. Miałem nawet zamiar przedstawić, tak jak
to robią profesorowie amerykańscy, serię tabelek, ale wystarczy po prostu śledzić
powoli lata człowieka, normalną biografię jednostki, żeby uporządkować sposoby
posługiwania się ciałem, którymi ona rozporządza lub których ją nauczono.
l. Sposoby rodzenia i położnictwa
[...] Sposoby zachowania się w czasie porodu są bardzo rozmaite. Dziecię
Budda urodziła jego matka, Maja, wyprostowana i przywiązana do drzewa. Uro-
dziła w pozycji stojącej. Znaczna część kobiet w Indiach rodzi tak dotychczas.
To, co my uważamy za rzecz normalną, że poród odbywa się w pozycji leżącej
na plecach, nie jest ani trochę bardziej normalne od innych pozycji, np. na czwo-
rakach. Znamy takie techniki porodu, kiedy dziecko zostaje chwycone bądź przez
matkę, bądź przez tych, którzy jej pomagają; przewiązanie i przecięcie pępowiny;
zabiegi wokół matki, zabiegi wokół dziecka. Oto szereg istotnych kwestii. Inne:
188
SPOSOBY POSŁUGIWANIA SIĘ CIAŁEM
wybór dziecka, porzucanie kalek, zabijanie bliźniąt — to sprawy decydujące
w historii rasy. W historii starożytnej, jak i w innych cywilizacjach, uznanie
dziecka jest wydarzeniem zasadniczym.
2. Sposoby związane z okresem dzieciństwa
Wychowanie i żywienie dziecka. Postawy dwóch związanych ze sobą istot:
matki i dziecka. Przyjrzyjmy się dziecku: ssanie, noszenie itp. Sprawa noszenia
jest bardzo ważna. Dziecko noszone przez matkę bezpośrednio na ciele przez dwa
albo trzy lata ma zupełnie inny stosunek do niej niż dziecko nie noszone, zupełnie
inny z nią kontakt niż dziecko u nas. Wisi jej na szyi, na ramieniu, siedzi okra-
kiem na biodrze. Jest to ważna gimnastyka, istotna dla całego życia tego czło-
wieka. A dla matki jest to także gimnastyka, tyle że innego rodzaju. Wydaje się
wręcz, że tutaj rodzą się stany psychiczne, które w naszych warunkach całkowicie
zniknęły z okresu dzieciństwa. To kontakty między płciami i kontakty skóry.
Odstawienie od piersi. Karmienie trwa długo, na ogół dwa lub trzy lata.
Obowiązek karmienia, czasem nawet obowiązek karmienia zwierząt. Bardzo długo
trwa, zanim kobieta straci pokarm. Odstawienie od piersi związane jest z rozmna-
żaniem. W okresie karmienia rozmnażanie jest wstrzymane.
Ludzkość można podzielić na ludzi z kołyskami i na ludzi bez kołysek. Bo-
wiem istnieją pewne techniki posługiwania się ciałem, które zakładają koniecz-
ność używania narzędzi. Kołyska jest używana prawie przez wszystkie ludy
zamieszkujące obie półkule północne, ludy z regionów andyjskich, a także przez
pewną część ludności Afryki Środkowej. W tych dwu ostatnich grupach używanie
kołyski zbiega się ze zniekształceniem czaszki (co ma, być może, poważne kon-
sekwencje fizjologiczne).
Dziecko odłączone od piersi. Potrafi jeść i pić, umie chodzić; ćwiczy się jego
wzrok, słuch, poczucie rytmu, formy i ruchu, często dla tańca i muzyki.
Przyjmuje ono pojęcia i nawyki giętkości i oddychania. Przybiera pewne
postawy, które często są mu narzucane.
3. Sposoby okresu młodzieńczego
Przede wszystkim można je obserwować u mężczyzny. Mniej ważne u dziew-
cząt w społeczeństwach, którymi interesuje się etnologia. Inicjacja — ważny
moment w kształceniu ciała. Na podstawie sposobu, w jaki nasi synowie i córki
są wychowywani, wyobrażamy sobie, że nabywają tych samych manier i postaw
i że otrzymują wszędzie takie samo wychowanie. Przekonanie to jest błędne już
189
u nas, a całkowicie fałszywe w odniesieniu do społeczeństw tzw. prymitywnyci-
Co więcej, opisujemy fakty, jakby wszędzie i zawsze istniało coś w rodzaji
szkoły, podobnej do naszej, która rozpoczyna od razu opiekę i przyuczanie dziec
ka do życia. Z reguły jest odwrotnie. Na przykład we wszystkich czarnych społe
czeństwach wychowanie chłopców wzmaga się w okresie pokwitania, podcza,
gdy wychowanie dziewcząt pozostaje, jeśli można tak powiedzieć, tradycyjne. Ni<
ma szkół dla kobiet. Szkołą dla nich są matki, u nich, poza sytuacjami wyjątko
wymi, pobierają wykształcenie i wprost od nich wychodzą za mąż. Chłopiec
wchodzi do społeczeństwa mężczyzn, gdzie uczy się zawodu, a przede wszystkirr
uczy się być żołnierzem. Wszakże zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn mo-
mentem decydującym jest okres dojrzewania. Wtedy uczą się ostatecznie sposo-
bów posługiwania się ciałem, które zachowają przez całe dorosłe życie.
4. Sposoby dorosłych
Zęby sporządzić wykaz tych technik, postarajmy się prześledzić różne mo-
menty w ciągu dnia, który wypełniają skoordynowane ruchy i chwile bezruchu.
Możemy odróżnić sen i czuwanie, w nim zaś: spoczynek i aktywność.
A. Sposoby spania. Całkowicie niesłuszne jest przekoanie, że pozycja leżąca
jest czymś naturalnym. W czasie wojny nauczyłem się spać wszędzie, np. na
stosie kamieni, ale każda zmiana łóżka przyprawiała mnie o bezsenność; dopiero
na drugi dzień mogłem prędko zasnąć.
Można rozróżnić społeczeństwa, które nie używają niczego do spania, śpią „na
ziemi", i inne, które używają do tego różnych sprzętów. „Cywilizacja 15 stopnia
szerokości" — o której mówi Graebner — wyróżnia się między innymi tym, że
ludzie tamtejsi śpią opierając kark na podpórce. Podpórka to często totem, czasem
rzeźbione postacie kucających mężczyzn albo zwierząt totemicznych. Są ludy
znające matę i ludy nie znające jej (Azja, Oceania, część Ameryki). Są ludy zna-
jące poduszkę i nie znające jej. Są ludy, które układają się do snu ciasnym krę-
giem wokół ogniska, a nawet i bez ogniska. Są różne prymitywne sposoby roz-
grzewania się, rozgrzewania stóp. Mieszkańcy Ziemi Ognistej — którzy żyją
w rejonie bardzo zimnym — umieją rozgrzać sobie nogi tylko, kiedy śpią, za
jedyne przykrycie używając skóry (guanaco). Zdarza się także spanie w pozycji
stojącej. Masajowie mogą spać stojąc. Ja sam w górach spałem stojąc. Spałem
często na koniu, czasem nawet w marszu: koń był bardziej inteligentny niż ja.
Dawni historycy najazdów przedstawiają nam Hunów i Mongołów śpiących na
koniach. I to prawda, że ich wojownicy we śnie nie przerywali pochodu.
Istnieją sposoby używania przykrycia. I znowu: ludy znające przykrycie i nie
znające go. Istnieje też hamak oraz sposób spania w pozycji wiszącej.
190
Oto wiele praktyk, które są jednocześnie technikami posługiwania się ciałem
i które mają znaczne konsekwencje i skutki biologiczne. Wszystko to może i po-
winno być obserwowane w terenie, nie znamy jeszcze mnóstwa tych spraw.
B. Czuwanie: sposoby odpoczynku. Odpoczynek może być odpoczynkiem
całkowitym albo chwilą wytchnienia; może się odbywać leżąco, siedząco, w kucki
itp. Proszę spróbować przykucnąć. Zobaczycie, jaką torturą byłby dla was np.
posiłek marokański, podany z zachowaniem całego rytuału. Sposób siadania jest
sprawą podstawową. Można odróżnić ludzkość kucającą i ludzkość siedzącą,
a wśród niej ludy znające ławkę i ludy jej nie znające, ludy znające krzesło i ludy
go nie znające. Rzecz ciekawa, we wszystkich okolicach 15 stopnia szerokości
geograficznej północnej i na równiku na obu kontynentach rozpowszechnione są
drewniane stołki, których nogi przedstawiają kucające postacie. Są ludy, które
znają stoły, i ludy, które ich nie znają. Stół, grecka trapezu, wcale nie jest po-
wszechnie używany. Na całym Wschodzie normalnie używa się do dziś dywanu
lub maty. Wszystko to jest dość skomplikowane, ponieważ w trakcie odpoczynku
odbywają się posiłki, toczą się rozmowy itp. Niektóre społeczeństwa przyjmują
posiłki w osobliwych pozycjach. Cała Afryka w dorzeczu Nilu i pewna część
okolic Czadu, aż do Tanganiki, jest zamieszkała przez ludy, które przy pracy na
roli dla odpoczynku używają szczudeł. Są inni, którzy z powodzeniem odpoczy-
wają na jednej nodze, bez oparcia, inni wreszcie opierają się na kiju. Na techniki
odpoczynku składają się takie istotne cechy różnych cywilizacji, bardzo rozpow-
szechnione, obejmujące całe rodziny ludów. Psychologom wydaje się to wszystko
całkiem naturalne: nie wiem, czy zgodzą się ze mną, ale ja sądzę, że te pozycje
przyjmowane w sawannie, wiążą się z wysokością traw, z funkcją pasterzy, war-
towników itd., są mozolnie nabywane i przekazywane poprzez wychowanie.
Odpoczywacie w sposób czynny, na ogół estetyczny, tak więc często nawet
taniec jest odpoczynkiem itp. Wrócimy jeszcze do tego.
C. Sposoby działania, ruchu. Z samej definicji odpoczynek— to brak ruchu,
ruch — to brak odpoczynku. Oto proste wyliczenie.
Ruchy całego ciała: czołganie, deptanie, chodzenie. Chód: postawa pionowa
całego ciała przy chodzeniu, oddychanie, rytm marszu, machanie rękami, łokcia-
mi, wysuwanie naprzód tułowia albo wysuwanie na przemian lewej i prawej
strony ciała (my jesteśmy przyzwyczajeni do wysuwania całego ciała od razu).
Stopy na zewnątrz, stopy do wewnątrz. Żartuje się z „kaczego chodu". Jest to
stosowany w wojsku niemieckim sposób wyciągania nóg do maksimum. Męż-
czyźni z północy, o długich nogach, mają szczególne upodobanie do możliwie
najdłuższego kroku. Z braku takich ćwiczeń wielu spośród nas, we Francji, ma
iksowate nogi. Oto jeden z przykładów swoistości, które wynikają jednocześnie
z rasy i mentalności jednostkowej i z mentalności zbiorowej. Najdziwniejsze są
takie techniki, jak techniki półobrotu. Półobrót angielski jest tak różny od nasze-
go, że nauczenie się go wymaga wielu ćwiczeń.
191
Bieganie. Pozycja nóg, pozycja rąk, oddychanie, magia biegu, wytrzymałość.
W Waszyngtonie widziałem wodza Bractwa Ognia Indian Hopi, który przybył
wraz z czterema ludźmi, by protestować przeciw zakazowi używania w czasie
obrzędów pewnych alkoholi. Był to na pewno najlepszy biegacz świata, zrobił
250 mil bez postoju. Wszystkie ludy Pueblo są przyzwyczajone do wielkich
wyczynów fizycznych wszelkiego rodzaju. Hubert, który ich widział, przyrów-
nywał ich budowę do budowy japońskich atletów. Ten sam Indianin był niepo-
równanym tancerzem.
Dotarliśmy w końcu do sposobów wypoczynku czynnego, które nie mają
charakteru wyłącznie estetycznego, ale polegają także na grze ciała.
Taniec. Słuchaliście, być może, wykładów von Hombostela i Curta Sachsa.
[...] Przyjmuję ich podział na taniec w spoczynku i taniec czynny.
Należy też odróżniać taniec mężczyzn i taniec kobiet, często są one przeciw-
stawne.
Wreszcie trzeba wiedzieć, że taniec objętych par jest wytworem nowoczesnej
cywilizacji europejskiej. Tutaj widać, jak sprawy, które w naszych oczach ucho-
dzą za całkowicie naturalne, mają historyczny charakter. Poza nami są zresztą
przedmiotem zgorszenia na całym świecie.
Przechodzę teraz do technik bardziej złożonych, między innymi takich, które
są funkcją pełnionego zawodu.
...
Miniu84