PAS(1).doc

PODRĘCZNIK

DO SKALI OSOBOWEJ OCENY PAS H. C. GUNZBURGA

DLA OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM

TADEUSZ WITKOWSKI

Oprać, według H.C. Gunzburg. The PAC MANUAL.

Birmingham 1974, 3rd Ed.,

rozdz. VIII. The Personal Assessment

Lublin 1996

WPROWADZENIE

Skala osobowej oceny PAS - Personal Assessment Scalę - którą H. C. Gunzburg dołącza do inwentarzy PAC-2 i PAC-1, zwraca uwagę na osobę, a nie na jej umiejętności społeczne i dotyczy raczej przystosowania społecznego, którego osoba z upośledzeniem umysłowym nie osiągnie w pełni, jeżeli umiejętnościom społecznym nie będzie towarzyszyła osobowa adekwatność konieczna do tego, by jednostka nadawała się do zaakceptowania przez otwartą społeczność, przez społeczeństwo.

Posługiwanie się Skalą PAS wymaga pokonania pewnych trudności związanych z tym, że badający musi dokonać oceny zachowań badanego w ramach określonych kategorii. Oceny te nie są jednak subiektywne, mimo że osoba upośledzona umysłowo reaguje różnie na różnych ludzi i różne środowiska, co może powodować pewną rozbieżność sądów na jej temat.

Skala PAS jest zorientowana na akceptację lub tolerancję społeczną i posiada 13 szcze­gółowych 5-punktowych skal, z których każda stanowi kontinuum od zachowania teoretycznie najgorszego do najlepszego. Każdy punkt ha skali opisuje dokładnie określoną sytuację. Do­tyczy ona zachowań, które nadają się lub nie nadają do tego, by mogły być akceptowane lub przynajmniej tolerowane przez otwartą społeczność.

Osoba upośledzona umysłowo, jeżeli ma utrzymywać kontakty z innymi ludźmi, którzy nie mają względów dla jej upośledzenia (tzn. w otwartej społeczności), to winna posiadać cechy objęte przez PAS. Ocenę wysoką dajemy więc za zachowanie, które nie zwraca na siebie uwagi swoją odmiennością i pozostaje w zgodzie ze sposobem bycia zazwyczaj spotykanym; średnią - za zachowanie nie wymagające ciągłego nadzoru, lecz tylko pomocnej ręki i opieki; niską - za zachowanie dewiacyjne nie tolerowane przez społeczność, czego konsekwencją jest znalezienie się wychowanka w instytucjach karnych. Ocenę niską dajemy również osobie, która wymaga ciągłej uwagi i pomocy, jak np. skrajnie upośledzonej fizycznie, ponieważ jej niezaradność wymaga od innych dużego stopnia tolerancyjności.

Wyniki PAS w połączeniu z wynikami PAC stwarzają pełniejszy obraz osoby z upośle­dzeniem umysłowym i pozwalają przewidzieć jej funkcjonowanie w mniej protekcyjnym środowisku niż własny dom lub stały ośrodek przeznaczony dla osób z upośledzeniem umysłowym. Umiejętności społeczne PAC mogą być efektywne w sytuacjach społecznych tylko wtedy, gdy współdziałają z odpowiednimi cechami osobowymi (PAS).

Wyniki otrzymane za pomocą PAS, podobnie jak w PAC, otrzymują swój obraz graficzny w formie diagramu. Jeżeli obydwa diagramy - dla osiągnięć społecznych i osobowych są wy­pełnione aż do pól peryferyjnych, to dają wizualny obraz mówiący o tym, że kompetencja w umiejętnościach społecznych zbiega się osobowością nadającą się do zaakceptowania. Jeżeli zaś diagram oceny społecznej jest wypełniony podobnie do końca, ale zbiega się z diagramem osobowym wypełnionym blisko środka, to wskazuje na to, że otwarta społeczność będzie miała wielkie trudności w przystosowaniu tej osoby do normalnych warunków, mimo jej osiągnięć w kompetencji społecznej.

SPOSÓB OCENIANIA

a) Dla każdej z trzynastu szczegółowych skal wybieramy punkt odzwierciedlający stan najbliższy zachowaniu przejawianemu przez daną osobę, punkt tolerancji społecznej uznany za najbardziej właściwy, trafny.

b) Na skali 5-punktowej punkt 3 odpowiada takiemu stopniowi tolerancji, w którym spo­łeczność, mając do czynienia z daną osobą, ma poczucie, że coś należałoby z nią jeszcze zrobić. Wybierając punkt 4 lub 5 wskazujemy na dwa różne stopnie akceptacji, gdzie osoba przedstawia się zupełnie dobrze (4) albo jest naprawdę mile widziana z powodu swego po­zytywnego wkładu i należytych postaw (5).

Z drugiej strony oznaczając poniżej 3 wskazujemy poważne trudności w przystosowaniu:

o większym (l) lub mniejszym (2) nasileniu, które to trudności zmniejszają na ogół akceptację tej osoby przez otwartą społeczność, jakkolwiek może ona nie mieć problemów w małych grupach, uwzględniających jej właściwości.

c) Oceny PAS przenosimy na odpowiednie punkty w diagramie. Punkty te łączymy liniami, otrzymując określone pola. Pola te zakreskowujemy, by uzyskany obraz graficzny był bardziej wyrazisty.

Jeżeli wyniki badanego obejmują powierzchnie znajdujące się dalej od środka, to diagram mówi nam o wysokich osiągnięciach badanego. Gdy zaś diagram obejmuje małe pola bliskie środka, to wtedy oznacza, że trudno jest tolerować osobę, której on dotyczy. Bardziej niere­gularny diagram jest mniej czytelny i wskazuje, że przystosowanie takiej osoby posiada nie­właściwe i właściwe zachowania.

d) PAS może odnosić się do oceny takiego stanu, w którym nie wszystko da się dokładnie określić. Jeżeli mamy wrażenie, że czyjeś zachowanie można by ocenić na poziomie punktu 2 lub 3, to powinniśmy wybrać ewentualność gorszą, a ocenę niższą. Mamy bowiem do czynieni? z tego rodzaju zachowaniami czy postawami, które bardzo zwracają na siebie uwagę otwartej społeczności. Wybranie wyższej oceny byłoby uzasadnione wtedy, gdybyśmy chcieli wskazać występowanie zachowań bardziej pożądanych. Wiele punktów na skali zostało podanych jako „określone-otwarte", dając oceniającemu możliwość wybrania określonego punktu na skali z dodaniem, „ale, jeżeli" itp. Na przykład w III. TEMPERAMENT: „Zawsze lub prawie zawsze opanowany... - ale jeżeli przywołujemy go do porządku powoli. Lubi on przemyśleć, rozważyć racje".

Ogólnie mówiąc, dana sytuacja badanego przewidziana w skali 5-punktowej może stwier­dzać nieprzystosowanie lub przystosowanie w zależności od tego, czy spełnia ona wymagania właściwej oceny .osobowej. Proste tylko zestawienie różnych sytuacji - bez wskazania ich względnych rang na skali - byłoby mniej użyteczne, bo mniej informujące.

Mamy tu więc pewien zestaw punktów charakteryzujących stan rzeczy w 13 skalach doty­czących różnych aspektów osobowości. Ludzkich zachowań nie można jednak zbytnio poszufla­dkować. W wielu przypadkach odniesienie do punktów skali może tylko wskazywać, że stan badanego nie jest taki, jaki można by osiągnąć.

e) Czasem oceniający będzie starał się wybrać z pięciu punktów jeden przybliżony, po­nieważ żaden z nich nie charakteryzuje dokładnie zachowania osoby badanej. W tym przypadku oceniający winien zdecydować się na któryś z nich, ponieważ każda część PAS posiada tylko 5 punktów na skali. Ocena jednego punktu odnosi się do zachowania, które bardzo trudno jest tolerować w otwartej społeczności, ocena zaś 5 mówi nam, że mamy do czynienia z za­chowaniem, które jest wysoko notowane przez członków otwartej społeczności.

PAS jako całość odnosi się raczej do starszych niż do dzieci, ale zdecydowana większość punktów PAS może być z powodzeniem odnoszona także do dzieci.

KRYTERIA

I. NIEZALEŻNOŚĆ (SAMODZIELNOŚĆ)

1. Wymaga maksimum opieki.

Wymaga pielęgnowania fizycznego i całkowitej opieki, np. w wypadku paraliżu. Nie wchodzi tu w grę pielęgnacja wy­nikająca z choroby psychicznej (por. II. PRZYSTOSOWANIE).

2. Potrzebuje pomocnej ręki oraz stałej kontroli.

Do tej kategorii zaliczamy osoby, które musza być karmione, ubierane, obsługiwane w sprawach toalety oraz wymagające korygowania i pomocy. Nie należy tu zaliczać osób, które są niechlujne, zaniedbane i raczej po prostu odbiegające od społecznych wymagań, niż sprawiające trudności.

3. Wymaga sprawdzania końcowych rezultatów.

Odnosi się do potrzeby upewnienia się, że dana osoba sprostała wymaganiom i może coś wykonać bez ciągłego przypominania. Niepotrzebny jest tu nadzór różnych czynności, lecz tylko sprawdzanie końcowych rezultatów.

4. Odpowiada całkowicie akceptowanym standardom.

Na tym poziomie oceniamy osoby, które osiągnęły zdolność konieczną do korzystania z nabytych umiejętności społecznych, w sprawach dotyczących własnej osoby, i budzą zaufanie co do ich wykorzystania przez dłuższy czas. Jakkolwiek jakość tych umiejętności może nie być jeszcze na wysokim poziomie, to jednak pozwala im łatwiej funkcjo­nować.

5. Wykazuje wyższy poziom niż jego rówieśnicy.

Na tym poziomie oceniamy tylko wtedy, gdy dana osoba poświęca więcej uwagi swojej zewnętrznej prezencji niż większość podobnych osób. Osoba osiągająca ten poziom prezentuje się korzystniej.

II. PRZYSTOSOWANIE

1. Zachowanie psychotyczne, odbiegające od otoczenia.

Zaznaczamy na skali tę kategorię, jeżeli zachowanie danej osoby wymaga wyłączenia jej ze społeczności, choćby tylko czasowo. Chodzi tu o zachowanie skrajnie napastliwe i zakłócające. Tacy ludzie wymagają na ogół opieki psychiatrycznej lub pielęgnacji specjalnej.

2. Zachowanie ekscentryczne, obsesyjne, hiperaktywne.

Do tej kategorii zaliczamy osoby, które mogłyby być kwalifikowane do poprzedniej, ale w porównaniu z tamtymi przejawiają zaburzenia mniej nasilone. Zwracają one jednak na siebie uwagę jako dziwaczne, określone w różny sposób, jako dziwne, szczególne, zmanierowane, chaotyczne. W związku z tym mogą żyć raczej w ograniczonym środowisku.

3. Tendencje hipochondryczne, paranoidalne.

Osoby tej kategorii przejawiają tendencje, które utrudniają życie i pracę z nimi, chociaż takie zachowanie nie wyklucza możliwości ich współżycia z innymi. By kogoś wliczyć do tej kategorii wystarczy, by jeden z wymienionych przymiotni­ków odnosił się do jego zachowania, które powoduje od czasu do czasu kłopoty w kontakcie z innymi ludźmi.

4. Niedokładność, krótkowzroczność, źle maniery.

Do tej kategorii, jako całości, wlicza się osoby, które na pierwszy rzut oka są przystosowane dobrze i nie powodują odrzucenia lub oporu ze strony innych, zwracają jednak na siebie uwagę swoją społeczną krótkowzrocznością. Czasem przejawiają irracjonalną umysłową ciasnotę, która prowadzi do nieodpowiedzialnego porzucenia dobrze układającej się pracy lub kontaktów osobowych. Trzeba je przywoływać z powrotem na słuszną drogę.

5. Zachowanie się nie anormalne, lecz społecznie zaburzone.

Chociaż przystosowanie społeczne i praca takich osób nie są wystarczająco satysfakcjonujące, to osoby te nie powodują zaburzeń w grupie. Są one przystosowane, choć apatyczne lub rozkojarzone.

III. TEMPERAMENT

1. Wybuchowy (wrzeszczy, krzyczy itp.).

Oceniamy badanego na tym poziomie, jeżeli takie zachowanie spostrzegamy często i powoduje ono trudności w kon­taktach społecznych. Ponadto, jeśli zdarzy się tylko w jednej sytuacji, ale o wielkim znaczeniu dla sposobu bycia upośledzonego umysłowo.

2. Złoszczący się - krótkotrwałe wybuchy.

Osoba o temperamencie gwałtownym, łatwo wytrącana z równowagi, co powoduje trudności w przystosowaniu nie aż tak dramatyczne, jak w poprzednim punkcie.

3. Ulegający zmiennym nastrojom, częściej ponurym niż pogodnym.

Zmienny nastrój przechodzi z ufnego do pełnego niepokoju, od radości do płaczu, od aktywności do zastoju. Osoby te potrzebują wyrozumiałości, jednak ich zachowanie sprawia mniejsze kłopoty i na ogół można je tolerować w spo­łeczności.

4. Na ogół opanowany, a jeśli traci równowagę, to szybko do niej wraca.

Na tym poziomie oceniamy osoby, które wracają do akceptowanych zachowań stosunkowo szybko i nie muszą być do tego podciągane. Jest to typowy słomiany ogień, który może szybko zapłonąć i równie szybko zgasnąć, bez poważnych konsekwencji.

5. Zawsze lub prawie zawsze opanowany.

Jest to najlepsza ocena, której można sobie życzyć i zdarza się nieczęsto.

IV. ZACHOWANIA SEKSUALNE

1. Poważne wykroczenie seksualne, np. obnażanie, gwałt.

Ten punkt skali odnosi się do nie akceptowanych zachowań seksualnych, które są czynami przestępczymi i wyma­gają ingerencji prewencyjnej. Jest to poważny problem w przystosowaniu osobowym i społecznym.

2. Zaburzenie w zachowaniu seksualnym, np. homoseksualizm, swoboda seksualna.

Ten punkt odnosi się do odrażających zachowań seksualnych, które obecnie należałoby rozpatrywać raczej jako poważne zaburzenia niż jako wykroczenia kryminalne. Należy w tym kontekście zwrócić uwagę na to, że osoby głębiej upośledzone posiadają małą zdolność regulowania swoich spraw intymnych.

3. Zachowanie przejawiające potrzebę przeżyć afektywnych, które można pogodzić z przy­stosowaniem.

Zbytnia potrzeba uczuć i przylepność do ludzi jest na ogół akceptowana w kontakcie dziecka z dorosłym, ale może powodować alarm, gdy dotyczy kontaktu dorosłego upośledzonego umysłowo z innym dorosłym, gdyż zazwyczaj ludzie nie są w pełni świadomi dysproporcji między 'fizycznym a emocjonalnym rozwojem upośledzonych umysłowo. Na razie tego typu zachowanie nic jest akceptowane przez ludzi z otwartej społeczności i może być widziane jako coś niewłaściwego w kontaktach osobistych.'

4. Ogólnie biorąc, brak specjalnych zainteresowań omawianymi sprawami.

Traktując zagadnienie w sposób uproszczony można powiedzieć, że upośledzeni umysłowo są przystosowani społecznie, jeżeli nie przejawiają zainteresowań odmienną płcią. Wtedy należałoby im przypisać czwarty punkt na skali, ponieważ ich zachowanie pozostaje w zgodzie z ogólnymi oczekiwaniami.

5. Utrzymywanie przyjaźni z osobami odmiennej płci.

Oznacza to kontrolowane i akceptowane kontakty z osobami odmiennej płci. Kontakty winny posiadać adekwatną kontrolę, która jednak nie jest konieczna do oceny na tym poziomie, wymagamy zaś większej stałości i kontrolowania się niż na poziomie 3 i 4. Czasem osoba taka mogłaby być odnotowana na poziomie 5 albo 2. Na poziomie 2, jeżeli dochodzą tu zachowania homoseksualne. Wskazujemy wtedy na dziedzinę trudności badanego, co pomijaliśmy odnoto­wując poziom 5. Tu sytuację mogłaby wyjaśnić krótka adnotacja.

V. KOMUNIKATYWNOŚĆ

1. Prawie całkowity brak zainteresowania komunikowaniem się z innymi - skupienie się na sobie.

Na tym poziomie oceniamy osoby, które nie starają się być rozumiane przez innych i rozumieć innych. Przy głębszych stopniach upośledzenia umysłowego może zachodzić przypadek mutyzmu, który nie jest podstawą do klasyfikowania na tym poziomie, ale wtedy upośledzony winien szukać innych  form kontaktu.

2. Komunikowanie się niezwarte, niejasne, niedokładne, jednostronne, powtarzające się.

Niektórzy ludzie są w sposób szczególny zaabsorbowani przekazywaniem swoich myśli. Nic są zainteresowani słucha­niem innych oraz udzielaniem im odpowiedzi. Jest to sytuacja nieco korzystniejsza niż w poprzednim punkcie, ale jest bezużyteczna dla kontaktów społecznych.

3. Udzielanie odpowiedzi i tylko czasem dorzucenie czegoś od siebie.

Ten punkt dajemy osobom, których gotowość na komunikację jest akcept...