Artykuły henrykowskie (łac. Articuli Henriciani) – zostały spisane na sejmie elekcyjnym 20 maja 1573 r., którego głównym zadaniem było wybranie monarchy. Były prawami niezmiennymi, zawierającymi najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie, oraz określały stosunki między sejmem walnym a monarchą. Był to zbiór przepisów prawnych, których przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji. Poprzez podpisanie tych artykułów król uzależniał się od szlachty. Wraz z pacta conventa stanowiły podstawę ustroju państwa polskiego w dobie wolnych elekcji. Nazwa pochodzi od imienia pierwszego władcy, który musiał ten dokument podpisać by wstąpić na tron polski – Henryka Walezego, z dworu w Pilawie.
Artykuły:
·183 zwoływanie związków tzw."Mazeczczyzn"
·183 gwarantowały szlachcie zachowanie przywilejów,
·183 określały zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej,
·183 nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata na okres 6 tygodni,
·183 król na stałe ma przy swoim boku radę doradczą złożoną z szesnastu senatorów (tak zwanych rezydentów),
·183 nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję,
·183 politykę wewnętrzną i zagraniczną poddawały kontroli sejmu,
·183 zabraniały podejmować istotnych decyzji politycznych królowi bez zgody senatorów przebywających na dworze królewskim,
·183 ukazywały zależność monarchy od praw Rzeczypospolitej, czyli od szlachty, która te prawa sporządzała,
·183 obywatele mają prawo do wolności wyznania (przysięga na przestrzeganie postanowień konfederacji warszawskiej)
·183 zezwalały na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa (rokosz), w wypadku łamania przez niego przywilejów szlacheckich.
My, Rady Stanu, szlachta i rycerstwo królestwa Polskiego, narodów tak polskiego, jako i litewskiego, niemniej z Rusi. Prus, Żmudzi, Mazowsza, Inflant. tudzież ze wszystkich innych prowincji i ziem do tej Rzeczypospolitej należących, to sobie głównie niniejszym pismem, czyli dyplomem, zastrzegamy, aby przyszły nasz książę i pan świeżo przez nas obrany był obowiązanym dać nam przywilej, czyli pismo, przez które by niżej wyrażone artykuły zawierające w sobie pewne nasze prawa i prerogatywy, zostały uznane i zatwierdzone, a to w sposób następujący:
1. Iż za żywota naszego my i potomkowie nasi, królowie polscy i ciż, wielkie książęta Litewskie, Ruskie, Mazowieckie, Żmudzkie, Kijowskie, Wołyńskie, Inflanckie i innych państw, nie mamy mianować ani obierać jakiego, składać żadnym sposobem ani kształtem wymyślonym, króla, na państwo sukcesora naszego sadzać, a to dlatego, aby zawdy wiecznymi czasy po zejściu naszym i potomków naszych wolne obieranie zostało wszem stanom koronnym; dla czego i tytułu dziedzica używać nie mamy ani potomkowie nasi, królowie polscy.
2. A iż w tej zacnej Koronie narodu polskiego i litewskiego, ruskiego, inflanckiego i innych niemało jest różnowierstwa, przestrzegając na potem jakich sedycyj i tumultu, z tej przyczyny rozerwania albo niezgody w religii, warowali to sobie niektórzy obywatele korony konfederacją osobliwą, że w tej mierze w sprawie religii mają być w pokoju zachowani, którą my obiecujemy trzymać w pokoju czasy wiecznymi.
3. A w sprawach koronnych, które się dotykać będą osoby naszej i dostojeństwa naszego, poselstw do krajów cudzych wysyłanych i cudzych także poselstw słuchania i odprawowania, wojsk jakich albo żołnierzów zbierania albo przyjmowania, my i potomkowie nasi nic zaczynać i czynić nie mamy bez rady rad koronnych obojga narodu, spraw sejmowi należących w niczym nie naruszając; a wszakoż te poselstwa, które by się Rzeczypospolitej nie dotykały a mogły być wedle czasów i potrzeb odprawowane.
4. O wojnie albo ruszeniu pospolitym nic zaczynać nie mamy, mimo pozwolenie Sejmowe wszech Stanów, ani za granice Koronne obojga narodu Rycerstwa Koronnego wojennym obyczajem wywodzić żadnym sposobem, ani prośbą naszą Królewską, ani płaceniem piąci grzywien super hastiem, My i Potomkowie nasi Królowie Polscy nie mamy i słowem naszym Królewskim przyrzekamy. Wszakże jeślibyśmy za uchwałą Sejmową ruszenie pospolite uczynili, jednak nie dłużej mamy dzierżeć poddanych naszych na miejscu tam kędy im wiciami ostatecznymi, to jest listy wojennymi, czas i miejsce oznaczemy jeno dwie niedzieli. A jeślibyśmy za pozwoleniem wszech Stanów za granice poddane swe wywieść chcieli, a oni Nam tego dobrowolnie dozwolili, tedy na każdego z osobna jednego, żadnej osoby nie wyjmując, także i szlachcica pieszego wojnę służyć powinnego, powinniśmy im dać niż się z granic ruszymy po piąci grzywien, a nie mamy ich dłużej trzymać na żołdzie tych piąci grzywien jeno ćwierć roku, rozdziału żadnego na części wojsk, tak wielkiego jako i małego nie czyniąc między nimi. A jeślibyśmy ich do dwu niedziel nie ruszyli za granice, tedy przy nas dłużej trwać nie będą powinni. A czasu wojny będziemy potrzeby wszytkie kosztem swym odprawować, jako działa, prochy, puszkarze, draby i straż wszelaką.
5. Granice Koronne obojga narodu i wszystkich Państw do Korony należących, od wtargnienia nieprzyjaciela wszelakiego, obroną opatrować nakładem naszym mamy i powinni będziemy i Potomkowie nasi, zostawując kwartę w mocy, wedle statutu Polskiego.
6. Często się też to przytrafiać może, iż między tak wielą Senatorów, sentencje, zdania, i rozumienia być mogą różne, a nie na wszem zawżdy zgodne w sprawach wszelakich, przeto My i Potomkowie nasi, władzą swą nie konkladować nic mamy, ale się co najpilniej starać, abyśmy wszystkie do jednej sentencji przywieść mogli, uważając wszystkie wywody ich, które by się z prawem, wolnościami pospolitemi i z większym pożytkiem Rzeczyposp. pokazowały, a któreby wolnościom, prawom i swobodom wszystkim Państwom nadanym przeciwne nie były. A jeślibyśmy ich do jednej a zgodnej sentencji przywieść nie mogli, tedy przy tych konkluzja nasza zostawać ma, którzy by się nabliżej ku wolnościom, prawom a zwyczajom, wedle praw każdej Ziemi i dobremu R.P. skłaniali.
7. Okrom spraw Sejmowych, które się zwykłym obyczajem z wiadomością i przyzwoleniem wszech Stanów odprawować mają, gdyż to jest rzecz pewna i doświadczona, iż sama jedna Osoba Królewska, a tak wielkich Państw tego Królestwa, wszytkim sprawom zdołać nie może, zaczym by i w nierząd i w niebespieczeństwo Korona wpaść mogła. Przeto ustawiamy i za wieczne prawo mieć chcemy, aby każdego Sejmu Walnego naznaczeni i mianowani byli z Rad Koronnych osób szesnaście, tak z Polski jako i z Litwy i innych Państw do Korony należących, z wiadomością wszech Stanów ku innym urzędnikom Koronnym Polskim i Litewskim, którzyby przy Nas ustawicznie byli, przestrzegając osoby i dostojeństwa naszego, wolności pospolitej, bez których rady i wiadomości nic My i potomkowie nasi czynić nie mamy ani będziemy mogli w sprawach potoczych ( nie wzruszając nic Sejmowych. ) A ci Panowie będą powinni przestrzegać, aby we wszystkich sprawach nic się nie działo contra deputatem nostram i przeciw prawu pospolitemu, z czego potym będą powinni respondować na Sejmie Walnym blisko przyszłym.
8. A wszakże każdemu z Panów Rad Senatorów, przyjechać do Nas ilekroć który raczy i obecnie mieszać wolno ma być i do tej sprawy i do każdej innej, jako Rady przypuszczamy i o wszystkim radzić i wiedzieć powinni będą. Także ci Deputaci nic przed żadnym z nich mieć nie będą więcej, okrom tego, iż już oni do czasu swego obecnie powinni będą mieszkać przy Nas. Nie zaniechywając obyczaju starego opisowania listy naszemi ad Consiliarios absentes, gdy się co takiego trafi, naznaczenie tych Senatorów na Sejmie ma być zaraz osób 16, na każde pułroka osób 4, jeden z Biskupów, jeden z Wojewod, a dwa z Kasztelanów, a mają iść koleją jako w Radzie siedzą. A jeśliby który w swej kolei zostać nie chciał, albo per aliquod legale impedimentum nie mógł, aby się zaraz tenże na Sejmie opowiedział a inszy ex ordine na jego miejsce necesario naznaczony był; a ci mają mieć opatrzenie ze skarbu naszego, i potomków naszych. Biskupi z Ruskich krajów, i inni świeckiego stanu Senatorowie, każdy na swe pułroka po piąci set złotych, a panowie duchowni krajów Polskich tego nie potrzebują, gdyż są dobrze opatrzeni.
9. Sejm walny koronny we dwie lecie najdalej być ma składan, a gdzie by tego była pilna a gwałtowna potrzeba Rzeczypospolitej, tedy za radą panów Rad obojga państwa jako czas i potrzeba Rzeczypospolitej przynosić będzie, powinni go składać będziem, a dłużej go dzierżyć nie mamy, najdalej do sześciu niedziel. A przed takowymi sejmy w Polsce, wedle zwyczaju, a Litwie wedle statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego sejmiki powiatowe być mają, jako w Kole i w Korczynie sejmik sławny bywa, także w Litwie i w Wołkowysku główny sejmik być ma; na które sejmiki przez posły swe potrzeby przypadłe zwykłym obyczajem oznajmiać mają.
10. Obiecujem też słowem naszym Królewskim, iż My i Potomkowie nasi, sygnetu żadnego używać nie mamy, ani pieczęci osobnej w sprawach Rzeczypospolitej należących, tamintra quam extra Regnum, jeno Koronnych pieczęci, które przy Kanclerzach i Podkanclerzach są, tak Polskich, jako i Litewskich.
11. Urzędy Koronne obojga narodu w całości zachowane być mają, także i Dworskich urzędów umniejszać i zatłumiać nie mamy, ale owszem ludziom statecznym, godnym, i zasłużonym, obojga narodu, a nie obcym, gdybykolwiek wakowały, powinni będziem dawać.
12. Aby wątpliwość żadna około gruntów szlacheckich nie była, wolne zawżdy ze wszemi pożytkami które by się kolwiek na ich grunciech pokazowały; też i kruszcze wszelakie, i okna solne, zostawać mają, a My i Potomkowie nasi przekazywać im nie mamy czasy wiecznemi, wolnego używania.
13. Także obiecujemy iż wykładów nie przypuścimy, ani wywodów żadnych z prawa obcego, ani daniny z Przodków naszych dóbr prawem dziedzicznym nadanych, aby miały być za lenna poczytane, tylko na których by stało mianowicie, że są nadane iure feudali.
14. Starostowie pogranicznych i sądowych zamków i miast głównych, także i miasta główne które Starostów nie mają, przysięgać Królowi i Królestwu mają, iż tempore Interregni, zamków i miast spuszczać nie mają ku szkodzie Rzeczypospolitej nikomu inszemu, jeno Królowi wolnie za zezwoleniem wszech obranemu i koronowanemu, pod utraceniem poczciwości, gardła, i majętności.
15. Korona Królestwa Polskiego, ma być w Skarbie Koronnym w Krakowie chowana przez Pana Podskarbiego Koronnego, za pieczęciami i kluczami Senatorów tych, to jest: Kasztelana Krakowskiego, Poznańskiego, Wileńskiego, Sandomierskiego, Kaliskiego i Trockiego, którzy jej otwarzać nie mają, jeno za zezwoleniem wspólnym wszech Rad Koronnych i Stanów. A wszakoż niebytność którego z nich, przez chorobę abo inne legale impedimentum przekazać nie ma spólnego zezwolenia, owszem absens za obwieszczeniem innych Senatorów, powinien tamże klucz swój do innych kolegów przysłać. A jeśliby którego śmierć zaszła, tedy inni kolegowie praesentes moc mają zamek jego otworzyć i pieczęć odeprzeć.
16. Sprawiedliwość pospolitą sądową niektóre kraje Korony Polskiej sobie zwoliły, zdejmując ją z osoby naszej, czego My im dozwalamy i hamować nie mamy, z tym dokładem, że innym którzyby chcieli także u siebie postanowić, wolno być ma zawżdy; a poprawa jej ma być wolna za spólnym ich dozwoleniem.. I jeśliby się im zdało zasię ją na osobę naszą Królewską włożyć, tedy ją powinni będziem na się przyjąć, My i Potomkowie nasi. Także też Panowie, Rady wszystkie i Stany Wielkiego Xięstwa Litewskiego i Ziem, Wołyńskiej, Kijowskiej, Bracławskiej, które się prawem Litewskim sądzą, to tymże sposobem postanowili iż do Sejmu przyszłego, na Koronację naszą złożonego, praw swych poprawić i obyczaj sprawiedliwości między sobą postanowią i na co się większa część tych, którzy się prawem Litewskim sądzą zgodzi, to My wszystko przy Koronacji naszej poprzysiądz powinni będziemy i na potem także praw swych i sądów poprawować im będzie wolno zawżdy.
17. Osobliwie to warujemy, iż podatków, ani poborów żadnych na imionach naszych Królewskich i Rad Duchownych, także ceł nowych na miastach naszych w Polszcze i w Litwie i we wszystkich Ziemiach do Korony należących, składać i postanawiać nie mamy bez dozwolenia wszech Stanów na Sejmie Walnym. Ani też monopolia rzeczy tych, które z Państw Koronnych, tak Polskich jako Litewskich pochodzą, ustawiać dopuścić nie mamy.
18. A iż na małżeństwie naszym wiele R.P. należy, tedy obiecujemy i przyrzekamy zasię i za Potomki nasze Króle Polskie, nigdy nic nie stanowić, ani przedsiębrać około małżeństw naszych, mimo wiadomości i przyzwolenia Rad Koronnych obojga narodu. A okrom takowych przyczyn które pismem i słowem Bożym są wyrażone, żadnych okazji do niemieszkania powinnego w małżeństwie, albo do rozwodu, szukać sobie nie będziemy.
20. To wszystko, co by jednokolwiek jeszcze wolności i praw swych stany koronnego obojego narodu nam przy koronacji podali, przyjmujemy i przyjąć mamy poprzysiąc i utwierdzić i na potomne czasy wiecznie trzymać, wypełniać powinni jesteśmy i obiecujemy pod wiarą i przysięgą naszą jako słowem naszym, przyrzekamy, utwierdzamy, umacniamy na wieczne czasy.
21. A jeśliby (czego Boże uchowaj) co przeciw prawom, wolnościom, artykułom, kondycjom wykroczyli albo czego nie wypełnili, tedy obywatele koronni obojga narodów od posłuszeństwa i wiary nam powinien wolne czynimy i panowania.
Stanowiono i pisano to wszystko przez rady koronne obojga narodu, rycerstwo i stany wszech państw do Korony należących, na sejmie elekcyjnym pospolitym pod Warszawą przy wsi Kamieniu dnia dwunastego miesiąca maja roku Bożego 1573.
Pacta conventa
Pacta conventa (11 maja 1573) – załącznik artykułów henrykowskich. Umowa o charakterze publiczno-prawnym podpisywana w czasie sejmu koronacyjnego przez każdego króla wybranego w drodze wolnej elekcji. Ich początki sięgają roku 1573. W pacta conventa znajdowały się osobiste zobowiązania nowo wybranego króla.
Zgodnie z postanowieniami pierwszych pacta conventa, król Henryk Walezy był zobowiązany do:
·183 kształcenia młodzieży polskiej w Paryżu
·183 spłaty długów Zygmunta Augusta
·183 utrzymywania przymierza polsko-francuskiego
·183 sprowadzenia kilku tysięcy piechoty przeciw Iwanowi Groźnemu
·183 sprowadzenia uczonych z zagranicy do Akademii Krakowskiej
·183 łożenia co roku na potrzeby Polski 450 tysięcy złotych ze swoich własnych zasobów
·183 wysłania na Bałtyk floty francuskiej
·183 odbudowy floty polskiej
·183 stworzenia Rzeczypospolitej Trojga Narodów
Król Polski po uskutecznionej wedle praw elekcji przed koronacją zaprzysięgać ma.
1-mo Król Polski powinien być z urodzenia lub powołania, wiary świętej katolickiej rzymskiej, i onę nie naruszoną do ostatniego życia kresu dochowa. Ten obowiązek rozciąga się i do królowej jego małżonki, chcącej być koronowaną i dopuszczoną do używania prerogatyw i przywilejów, do dostojności królowej podług dawnych praw i zwyczajów przywiązanych, tak tej, z którą by śluby małżeńskie akt elekcji poprzedziły, jako i tej, którą by sobie po elekcji zaślubić pragnął.
Król imć zaślubiać się nie może, jak tylko za poprzedzającym zezwoleniem i wiadomością Rzeczypospolitej na sejmie lub Rady Nieustającej przy boku jego w czasie między sejmem a sejmem trwającej.
Królowej przyzwoitego opatrzenia Rzeczpospolita na sejmie obmyślić podług dawnych zwyczajów nie omieszka. Królowa w żadne rządy Rzeczypospolitej, w szafunki przywilejów, dostojeństw lub urzędów krajowych pod żadnym pozorem wdawać się nie będzie.
Potomstwo płci męskiej z króla panującego w pierwszym stopniu oddawane mieć będzie supra aequalitatem[1], cześć, pierwszeństwo i uszanowanie, będzie mogło nawet znajdować się na sejmach i zasiadać niżej tronu przed senatem, jednak bez prawa wetowania. Mając przywilej supra aequalitatem co do czci i uszanowania, nie będzie mogło przywłaszczać sobie tych praw, które jedynie służą stanowi szlacheckiemu in aequalitate do osiągnięcia dostojeństw urzędów i nagród krajowych ani równie mieszać się nie może do żadnych rządów i magistratur Rzeczypospolitej.
Potomstwo króla panującego obojej płci żadnego prawa do następstwa na tron, to jest: prawa sukcesji nadanego nie ma.
Krewni królów bocznej linii, w równości prawa z stanem szlacheckim uważani, więcej prerogatyw nad prawa tegoż stanu i wolności używać nie będą. Król za życia swojego, nikogo za następcę na tron mianować nie może, proponowanego sobie następcy wybierania nie tylko nie popierać, ale nawet dopuszczać nie będzie.
Król nie będzie mógł wykupywać dóbr dziedzicznych na siebie lub dzieci swoje, nad to, co mu prawem paktów konwentów jest dozwolono, a warunki około kupna tych dóbr. ich spadku, rozrządzenia, aby od ciała państw Rzeczypospolitej alienowanemi być nie mogły, wiernie i świątobliwie zachowa, następujące:
Wolno będzie królowi imci w państwach Rzeczypospolitej na siebie, lub swoje potomstwo, kupować dobra ziemskie dziedziczne, tak jednak ażeby tych dóbr szacunek i wartość dziesięć milionów złotych polskich nie przenosiły, i to nabycie za poprzedzającemi solennościami z prawa i wiadomością Najwyższej Rady Nieustającej nastąpić ma.
Po śmierci króla dobra takowe dziedziczne ziemskie tylko na sukcesorów płci męskiej spadać będą i od całości prawa i państw Rzeczypospolitej nigdy oderwanemi być nie mogą. Takowe dobra ziemskie dziedziczne stawszy się własnością króla, przez nabycie lub przez spadek jego potomków, nie będą wyjęta spod prawa powszechnego ani od znoszenia ciężarów i podatków równych, tudzież powinności, jakie obywatele wszyscy dla Rzeczypospolitej znosić będą obowiązani.
Potomstwo króla płci niewieściej, braci nie mające i ich mężowie, jeśli indygęnowani, dobra ziemskie dziedziczone posiadać mogą.
Gdyby zaś, też córki w obce kraje przeniosły się, lub ich mężowie choćby indygenowani na dostojeństwa króla, książęcia udzielnego, elektora w innych państwach wyniesieni zostali; nie będą mogli na ów czas posiadać dziedzictwa dóbr ziemskich, czyli nabytych, czyli spadkowych, ale te przez pobliższych krewnych, na koniec dalszych, w państwach Rzeczypospolitej zostających, spłacone być im powinny i na tym spłaceniu przestawać mają; jeżeliby zaś nikt z krewnych bliższych lub dalekich do takowego spłacenia nie znalazł się, wtedy dobra ich ziemskie dziedziczne ze skarbu Rzeczypospolitej i na rzecz jej podług rzetelnej onych wartości skupione i obywatelom Rzeczypospolitej rozsprzedane będą.
Równie synowie króla, mający dobra swe ziemskie dziedziczne w kraju, gdyby w państwach obcych dostojeństwo króla, książęcia udzielnego, elektora przyjęli, dobra ich ziemskie dziedziczne tymże sposobem, jak dobra córek królewskich będą na skupie.
Król prawa Rzeczypospolitej ściśle dochowa i najszczególniej strzec będzie zawsze, ażeby prawa kardynalne w niczym naruszone nie były, podług artykułu praw tychże; neminem captivabimus, nisi iure victum[2], żadnego obywatela osiadłego, bez przekonania w sądzie przyzwoitym imać, rozkazywać nic może i nie dopuści.
Mieć będzie przed oczywa prawo szczególne: rex datus in subsidium oppressis[3] i dlatego dopuszczać nie będzie, ażeby pod opieką praw krajowych mocniejszy słabszego uciskał.
Dóbr żadnych nikomu konfiskować ani honorów odbierać gwałtownie nie dozwoli: chyba post iudicium, et convictionem[4]. Przestrzegać będzie, aby sprawiedliwość w kraju niczym przyćmiona nie była. W jurysdykcjach przyzwoitych, i w żadnych sądach, spraw jakichkolwiek listownemi instancjimi lub przez ustne osób na to wybranych użycie popierać nie będzie.
Aby dekreta i wyroki jurysdykcji krajowych miały swoją z prawą egzekucją, przeto ani reskryptami kassować, ani pod żadnemi pozorami wstrzymywać tychże nie będzie. Glejty tylko przed dekretami, ad iure agendum[5] według dawnych praw, nie więcej, jak na miesięcy sześć, za decyzją Rady Nieustającej, pod pieczęcią respective narodu wydawać jest mocen: a przeciwko dekretom już zapadłym żadnych glejtów ani reskryptów wydawać nie będzie.
Na sądach sejmowych, relacyjnych, i kurlandzkich które na przepisanych terminach za poprzedzającym obwieszczeniem opuszczane być nie mają, sprawy wszystkie porządkiem, podług wpisów w regestrach, żadnych rejekt nie dozwalając, przywoływane będą. Król podpis swój do większości zdań ma stosować paritatem votorum[6], podług przekonania swego decyzją swą rozwiązywać ma prawo. Dekret zaś, jaki wypadnie po przeczytaniu poprawionym już być nie powinien, ale przez trzymającego protokół, w protokół wciągniony, ręką referendarzów w tymże protokóle podpisany, stronom in triduo[7] wydany być ma.
W rozdawaniu dostojeństw, urzędów, i ministeriów król ma zachować prawa krajowe, prawa prowincjów i prawa unii Wielkiego Księstwa Litewskiego: tudzież artykuł prawa kardynalnego: nie może dawać dwom osobom, z jednego imienia ministeriów.
Nie może konferować biskupstw i ministeriów, tylko rodowitej szlachcie polskiej, i w państwach Rzeczypospolitej osiadłej.
Nie może używać pieczęci gabinetowej i pokojowej do żadnych spraw Rzeczypospolitej.
Nie może umniejszać ani przyczyniać liczby urzędów.
Przestrzegać będzie, aby równość szlachecka w wydanych przywilejach żadnemi tytułami hrabiów, margrabstw i książęcemi przyćmiona nie była.
Nie dopuści, aby jakie opłaty pieniężne od urzędów wymagane były, i tych sam żądać i brać nie będzie.
Obywatel o przestępstwo w tej mierze przekonany, eo ipso pro incapaci honorum et muniorum[8] ma być rozumiany: i ad cuiusvis nobilis instantiam[9] w trybunałach narodowych respective prowincji, sądzony i karany być powinien.
Iura patronatus[10] na biskupstwa, opactwa, i probostwa, plebanie i wszystkiego gatunku beneficja królewskiej kollacji, tudzież prawo nominacji na kardynalstwo nienaruszenie zachowa.
Prawa o nich do egzekucji przywiedzie: tym którzy by, pominąwszy nadanie królewskie, do beneficjów wdzierać ważyli się, przykładem poprzednich królów sprzeciwiać się będzie.
Prezenty przez najprzewielebniejszego książęcia prymasa, za rekomendacjami przewielebnych biskupów podczas bezkrólewia podawane w całości zostawi i za takiemi prezentami instytułowanych zakłócać nie pozwoli.
Prawa tolerancji, i prawa 1775 roku, dysydentom liberum exercitium religionis[11] warującego, naruszać nie dopuści.
Kaduków[12] żadnych na majątki duchowne, ziemskie, szlacheckie, cudzoziemców, lub miejskie, wydawać nie będzie, chyba w ten czas gdyby krewnych do ósmego pokolenia z linii tak ojca, jak matki nie stawało podług praw dawnych: i to nie wprzód takowy przywilej ma być wydany, aż za dekretem oczywistym właściwego sądu dowiedzionym będzie, iż sukcesorów krwie nie staje: i że majątek ten dla niedostatku sukcesorów, prawem szafunku, ad ius maiestaticum[13]. Te zaś przywileje kaduka, i majątek pod niego podpadający, nie komu innemu mają być dawane, jak tylko samej rodowitej szlachcie polskiej.
Wojsk cudzoziemskich w państwa Koronne i Wielkiego Księstwa litewskiego wprowadzać ani wojen zaczepnych podnosić i prowadzić, ani żołnierza polskiego za granicę wyprowadzać bez wiadomości i zezwolenia Rzeczypospolitej nie będzie. A jeżeliby ktokolwiek, pod tytułem i na imię królewskie bez wiadomości Rzeczypospolitej, pod jakimkolwiek bądź pozorem, ludzi zaciągał, chociażby za listami przypowiedniemi: taki pro infami et perduelli, ac hoste patriae[14].
Avulsa[15]...
polishmate