Jean Maisonneuve
Rytuały dawne i współczesne.
Wstęp.
Termin ryt(1) wywodzi się z łacińskiego słowa ritus, które oznacza kult, ceremonie religijną, lecz także obyczaj. To podwójne znaczenie obecne jest w naszym języku. Wyraz posiada również zabarwienie pejoratywne, nieco archaiczne, jeśli nie śmieszne, kiedy oznacza postępowanie stereotypowe.
Rytuały mogą być religijne (msza, szabas), świeckie (protokół, zaprzysiężenie), zbiorowe (święta narodowe i rodzinne), prywatne (modlitwa i niektóre rytuały cielesne). Inne dotyczą po prostu życia codziennego (pozdrowienia, przejawy grzeczności) albo przesądów związanych z magia, a jeszcze żywych w niektórych rejonach świata.
Warto pokusić się o sformułowanie ogólnej definicji rytuałów ujmującej całościowo ich złożoność i różnorodność kulturowa. Nie można bynajmniej wybierać pomiędzy rytem a rytuałem, tym bardziej, ze na rytuał może się składać szereg rytów, np. rytuał katolicki zawiera wiele rytów sakralnych. Przymiotnik rytualny oznacza podporządkowany regułom rytu. W tej książce będziemy używać obydwu terminów wymiennie.
Wypełnić rytuał to jedno, a zaobserwować go i przestudiować - to drugie. Począwszy od starożytności spotykamy przekazy, w których autorzy opisywali zwyczaje odbiegające od praktykowanych w ich własnym kraju. Odkrycie nowego świata w XVIII wieku zaowocowało licznymi relacjami podróżników zdumionych, a czasem oburzonych pewnymi obyczajami. Aspekt dziwności i obcości odczuwanych przez osobę z zewnątrz cechuje z pewnością wiele rytuałów.
Owe subiektywne relacje zapowiadały etnografie, która na początku XX wieku wypracowała coraz bardziej ściśle i jasne metody. Ponadto opierała się prawie wyłącznie na opisie, później na porównaniu społeczeństw zwanych prymitywnymi - afrykańskich, Indian amerykańskich, Oceanii... - pod ważnymi względami: z naukowej ciekawości, w poszukiwaniu korzeni ludzkiej kultury czy pochodzenia wierzeń, symboli, techniki.
Nawet, jeśli teoria genetyczna jest dyskusyjna, to nie ma wątpliwości, iż rytuały odgrywały istotniejsza role w społeczeństwach prymitywnych niż w naszym, stad tez stały się przedmiotem badan wielkich pionierów etnografii - Durkheima we Francji, Frazera w Wielkiej Brytanii - oraz wielu ich następców. Piśmiennictwo dotyczące konkretnych rytuałów jest na ogol bardzo bogate, lecz opracowania poświecone całości zjawisk należą do rzadkości. Być może, jak to zobaczymy, powodem takiego stanu rzeczy są trudności związane z jego interpretacja. Pole badan jest, bowiem szerokie, obejmuje zarówno społeczeństwa dawne jak i współczesne. Dodatkowy problem stanowi niewielka możliwość ich porównywania.
Praca niniejsza, nie pretendując do wyczerpania tematu, stawia sobie jedynie za cel określenie funkcji, typów i ogólnych teorii rytuałów. Kładąc nacisk na obrzędy świeckie i codzienne, zadamy sobie pytanie o współczesny kryzys rytuału oraz o przyczyny powstawania nowych obrzędów. Książka zajmuje się głównie kultura zachodnia oraz wybranymi aspektami kultur starożytnych - nie poświęcając z braku miejsca uwagi współczesnym rytuałom afrykańskim i wschodnim.
Rozdział I.
Co to jest rytuał? Znaczenie i problematyka.
I. Definicja i rola rytuałów.
Terminy ryt, rytuał nie są łatwe do zdefiniowania choćby, dlatego, ze posługują się nimi przedstawiciele różnorodnych gałęzi wiedzy - etnolodzy, socjolodzy, psycholodzy społeczni, psychoanalitycy i etolodzy - nie mówiąc o języku potocznym, w którym często nadużywa się tych pojęć. Chcąc sformułować spójną definicje rytuału, falezy najpierw przywołać rozumienie tego terminu w wymienionych dyscyplinach, ukazując jego związki z licznymi pojęciami pokrewnymi.
1. Rozumienie rytuałów w rożnych dyscyplinach.
Rytuały oznaczają w tych dziedzinach całość lub tylko pewna część praktyk nakazanych lub zakazanych, powiązanych z wierzeniami magicznymi czy religijnymi, z ceremoniami i ze świętami, które bazują na dychotomii: sacrum-profanum, czyste-nieczyste. Interesowały one badaczy francuskich, od Durkheima do Levi-Straussa, jak i anglosaskich, od Frazera do Turnera - żeby przywołać kilka najważniejszych nazwisk(2)
Psychologia społeczna kładzie nacisk przede wszystkim na interakcyjny wymiar rytualności dotyczącej pewnych aspektów życia codziennego, odnosząc się do doświadczeń osobistych i do poziomu uwiadomienia zachowań jednostek. Psychoanaliza, uznając funkcje zbiorowa rytuałów, interesuje się głównie ich formami oraz funkcjami indywidualnymi, tj. postępowaniem jednostki w sytuacjach codziennych, wywołanych przymusem powtarzania czynności oraz mniej lub bardziej neurotycznymi obsesjami np. w zakresie odżywiania, higieny osobistej lub ubioru. Etologia wreszcie wywodzi rytualizacje z procesu ewolucji gatunków i odnosi ja do archaicznych schematów zachowań adaptowanych do specyficznej funkcji komunikacji, np. zalotów lub odstraszania innych gatunków. Jednak zakres pojęcia odnoszącego się do ludzi i zwierząt nastręcza problemy, których nie jesteśmy w stanie wyczerpująco przedstawić.
Wszystkie te dyscypliny pod pojęciem rytuał rozumieją zawsze zachowania specyficzne, związane z określonymi sytuacjami i regułami, odznaczające się powtarzalnością, których rola nie jest jednak oczywista. Z drugiej strony, niezależnie od konkretnych odmian rytuałów społecznych oraz ich różnorodności w czasie i przestrzeni, występowanie tych praktyk wydaje się uniwersalne.
2. Pojęcia pokrewne i synonimiczne używane zamiennie z terminem rytuał.
Zwyczaje, rutyna: Często rytuał jest sprowadzany do pewnych funkcji lub zachowań mających charakter rutynowy i stereotypowy; mówi się np. o rytuałach administracyjnych lub pedagogicznych, mając na myśli przestarzale formalności i procedury. Procesy owe nie dotyczą cyklu działań ograniczających się jedynie do jakiegoś programu czy przyzwyczajeń, lecz w rzeczywistości odnoszą się do pewnych wartości, czasem kwestionowanych, ale jeszcze nie w pełni przeżytych. W ten sposób w znaczeniu terminu pozostaje treść symboliczna niedająca się wytłumaczyć sama tylko użytecznością. Problem ten jeszcze wyraźniej zauważamy w rytuałach archaicznych, które nie stronią nawet od krwawych prób mogących prowadzić nawet do okaleczenia - nie na tyle jednak, aby uchodziły za absurdalne czy nieuzasadnione, jak to zostało później stwierdzone. Z punktu widzenia terminologii można w każdym razie rozróżnić rytualność i rytualizm, zastrzegając drugie pojecie dla zachowań stereotypowych, a nawet mechanicznie powtarzanych, wykazujących tendencje do skostnienia. Kod, program: kod jest systemem umownych sygnałów służących do przekazywania wiadomości od nadawcy do odbiorcy. Sygnały mogą mieć różnorodną naturę: językową, mechaniczna, często wyrażane są gestami. Wybór formy zależy od celu komunikacji (informować, niepokoić, uwodzić, itd.), jak i od kontekstu (zwyczajowy, okolicznościowy). Liczne kody są podatne na rytualizacje - w sferze religii, magii, prawa czy nawet zycia towarzyskiego. Moda, pomimo przemojajacego charakteru, takze moze byc kodowana i przezywana w pewnych srodowiskach jako rodzaj rytualu(3). Mozna wiec powiedziec, ze tworza one specyficzny, skodyfikowany system pozwalajacy jednostkom lub grupom na nawiazanie kontaktu z sila tajemna, z bytem boskim czy ich substytutami nadnaturalnymi lub ziemskimi (np. idealy). Jednak podczas gdy wynikajacy z umownosci kod moze byc mniej lub bardziej swobodnie modyfikowany, to rytual ma charakter niezmienny w ciagu bardzo dlugich okresow czasu, a kazda proba zmiany kolejnosci, jak i tresci elementow w szczegolowym programie rytualu, deformuje jego sens i donioslosc. Od zwyklego zwyczaju odroznialo go odniesienie do ukrytych sil lub do podstawowych wartosci, slowem do sacrum - pojecia i dziedziny bardzo zlozonej. Ceremonia, kult : w literaturze etnologicznej i socjologicznej te dwa terminy scisle sie wiaza, szczegolnie u E.Durkheima, sa tez wyraznie rozrozniane przez innych autorow(4), ktorzy rozumieja przez ceremonie ogolna kategorie spolecznej komunikacji, a przez rytual jej forme mistyczna - mogaca zreszta posiadac charakter osobisty (np. samotna modlitwa), Inni rozrozniaja z kolei pojecia ceremonialny w znaczeniu: obrzedowy badz zwiazany z etykieta, albo rezerwuja termin kult dla specyficznych praktyk wyrazajacych czesc do boga, istoty, osoby.
Gdyby te rozroznienia mialy byc czyms wiecej niz tylko konwencja nominalna, wowczas latwo by je podwazyc. Ceremonia swiecka posiada zawsze charakter odswietny i zapozycza szczegoly mniej lub bardziej z rytualu religijnego, czasem posuwajac sie nawet do parodii (np. intronizacja w pewnych stowarzyszeniach politycznych czy kulinarnych). Nie mozna zreszta zapominac o etymologii tego slowa - ceremonia oznacza kult, uszanowanie swietosci. Mozna po prostu zarezerwowac ten termin dla zorganizowanych form praktyk zbiorowych o charakterze steatralizowanym. Kazda ceremonia odnosi sie wiec do jakiegos podstawowego rytualu, a kazdy rytual moze miec mniej lub bardziej ceremonialna realizacje (np. slub czy pogrzeb).
Rytual i symbol : terminy symbol, symboliczny posiadaja rowniez zmienny zakres. Nawet w jezyku potocznym mowi sie, ze obraczka, flaga, krzyz sa symbolami malzenstwa, ojczyzny, Chrystusa; ze pies symbolizuje wiernosc, a waz perfidie. Sztuka, poezja, religia odwoluja sie do symboli. W kazdym przypadku chodzi o rzecz nieobecna w naszej bezposredniej percepcji, a przedstawiana, wyobrazana przez symboliczny przedmiot, zapewniajacy zwiazek z niewidzialnym i pobudzajacy wyobraznie(5).
Praktyki rytualne sa w najwyzszym stopniu symboliczne, gdyz przez postawy, gesty lub slowa posrednicza w zwiazku z istota nie tylko nieobecna (jak w przypadku zwyklego znaku), ale rowniez niepostrzegalna, nieosiagalna inaczej niz poprzez symbol. Widzimy wiec, ze rytual i symbol od siebie zaleza. Przy czym systemy symboliczne moga istniec bez rytualu, jak na przyklad matematyka, ktora stanowi jednak bardziej abstrakcyjny i zintelektualizowany system, podczas gdy sztuki piekne, mity, ideologie (nawet racjonalizm, kiedy graniczy z dogmatem i z kultura rozumu) nie moga obejsc sie bez rytualu. Sposrod kilku zwiezlych definicji, mogacych nazwac kazdy rytual religijny, swiecki lub codzienny, zacytujemy zaproponowana przez I.Chiva: spoleczna technika symboliczna.
3. Korelaty rytualu.
...
Kalietis