Micha� Heller CZY FIZYKA JEST NAUK� HUMANISTYCZN�? Micha� Heller CZY FIZYKA JEST NAUK� HUMANISTYCZN�? (c) by Wydawnictwo BIBLOS, Tarn�w 1998 ISBN 83-86889-63-2 Projekt ok�adki: Artur Pi�tek Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej g^ff4 Plac Katedralny 6, 33-100 Tarn�w tel. (0-14) 21-27-77 rax (0-14) 22-40-40 e-mail: biblos@wsd.tarnow.pl http://www.diecezja.tarnow.pl/biblos SPIS TRE�CI Wprowadzenie: Trzecia kultura? ....................... 9^ Pochodzenie rozdzia��w ............................. 10 Cz�� I: Fizyka i pi�kno ........................... 1T Rozdzia� l: Czy fizyka jest nauk� humanistyczn�? ......... 21 Rozdzia� 2: Podboje matematyki: Od rzutu kamieniem do kwantowej pr�ni ..................... 31 1. O czym nie trzeba przekonywa� .................... 31 2. Bia�e, s�odkie, gor�ce... .......................... 31 3. Od balistyki do mechaniki klasycznej ................. 33� 4. Zadziwiaj�ca metoda ........................... 35 5. Czy pr�nia jest nico�ci� ......................... 37 6. Gdy Pan B�g liczy... ........................... 39 Rozdzia� 3: Matematyka - romantyczny j�zyk nauki ........ 4 L 1. Przeciw kosmicznej samotno�ci .................... 4 L 2. Od Hegla do mechaniki kwantowej .................. 43 3. Ca�o�ciowe spojrzenie na �wiat ..................... 46 4. J�zyk nauki ................................. 4S 5. Dziedzictwo romantyzmu ........................ 50 Rozdzia� 4: Postmodernizm i wsp�czesna fizyka .......... 55 1. Transformacja hermeneutyka i kwantowa grawitacja ................................. 55 2. Kalejdoskop nonsens�w ......................... 57 3. Intelektualne szalbierstwo ........................ 60 4. Kompleks ni�szo�ci? ........................... 62 5. Pokusa tekstu ................................ 63 Rozdzia� 5: Pi�kno jako kryterium prawdy ............... 65 Rozdzia� 6: Dynamika tw�rczo�ci ...................... 73 6 Cz�� II: Mi�dzy fizyk� a filozofi� 77 79 79 81 82 84 85 87 91 93 103 103 105 106 109 115 113 118 119 120 123 127 127 129 133 135 137 Rozdzia� 13: Naukowy obraz �wiata a zadanie teologa ..... 143 1. Wst�p ........................... ... ...... 143 2. Naukowy obraz �wiata ......................... 146 3. Kosmologiczne t�o obrazu �wiata ................. 148 Rozdzia� 7: Filozofia fizyki przed nowym milenium . 1. Ontologia, fizyka i redukcjonizmy ............ 2. Migracja poj�� i problem�w .............. 3. Filozofia w fizyce ..................... 4. Epistemologia fizyki .................... 5. Ontologie strukturalistyczne ............... 6. Przyk�ad - zagadnienie indywidualizacji ....... 7. Filozoficzne horyzonty fizyki ............... Rozdzia� 8: Metafizyka i j�zyk ................. Rozdzia� 9: Logiczno�� �wiata wed�ug Ladriere'a . . . 1. Operacyjna moc formalizmu .............. 2. Zastosowania matematyki do fizyki .......... 3. Fizyka i ontologia ..................... Rozdzia� 10: �r�d�a kryzysu .................. Rozdzia� 11: Nauki przyrodnicze a filozofia przyrody 1. Jak filozofowa� nad �wiatem? ............. 2. Filozofia nauki ........................ 3. Filozofia w nauce ..................... 4. Nauka jako filozofia ..................... Cz�� III: Przez konflikty ku transcendencji Rozdzia� 12: Pocz�tki konfliktu i wsp�istnienia 1. Konflikt narodzin .................. 2. Erozja mitycznej religijno�ci .......... 3. Konflikt j�zyk�w .................. 4. M�dro�� Starego Testamentu .......... 5. G�upstwo dla Grek�w... ............. 4. Naukowy obraz �wiata u schy�ku XX stulecia . . . 5. Czy teologia powinna wi�za� si� z naukowym obrazem �wiata? ....................... Rozdzia� 14: Stworzenie �wiata wed�ug wsp�czesnej kosmologii ..................... 1. Wprowadzenie ........................ 2. Z dziej�w poj�cia stworzenia .............. 3. Pocz�tek �wiata i stworzenie w kosmologu relatywistycznej ....................... 4. Modele kwantowej kreacji ................. 5. Analiza modelu Hartle'go-Hawkinga .......... 6. Prawa przyrody ........................ 7. Uwagi na zako�czenie ................... Rozdzia� 15: O wyprowadzaniu filozoficznych i teologicznych wniosk�w z kosmologii 1. Uwagi wst�pne ........................ 2. Dwa przyk�ady: Jastrow i Hawking ........... 3. Komentarz do przyk�ad�w ................ Rozdzia� 16: Chrze�cija�ski pozytywizm ........ 1. Pozytywizm w Polsce i gdzie indziej ........ 2. Nowy sens empiryczno�ci ............... 3. Neopozytywizm a my�l chrze�cija�ska ....... 4. Uczciwo�� w my�leniu ................. 150 154 157 157 158 161 163 165 168 170' 173 173- 174- 17S 181 181 184 186 1891 Rozdzia� 17: Wyobra�nia w nauce i do�wiadczeniu religijnym - czyli ma�y traktat o machaniu r�kami i molach jedz�cych literatur� .............. 193 Rozdzia� 18: Nauka i Transcendencja ................. 199 l. Granice j�zyka i zdrowego rozs�dku ............... 199 / 2. Pytanie Schr�dingera ......................... 203 3. Dwa do�wiadczenia ludzko�ci ................... 204 4. Nauka i transcendencja ......................... 206 5. Jeszcze raz pytanie Schr�dingera .................. 209 Wprowadzenie: Trzecia kultura? W 1996 r. ukaza� si� polski przek�ad ksi��ki pt. Trzecia kultura, zredagowanej przez Johna Brockmana1. Ksi��ka ta zas�uguje na- uwag� nie tyle ze wzgl�du na jej szczeg�ln� warto��, ile raczej ze- wzgl�du na jej symptomatyczno��. Jest ona zestawem artyku��w lub- wypowiedzi (nagranych przez redaktora) znanych uczonych i zarazemi popularyzator�w swoich osi�gni��. Takich zbior�w ukazuje si�; ostatnio dosy� du�o i nie na tym polega wyj�tkowo�� tej ksi��ki- Znacz�cy jest wyb�r prezentowanych autor�w i wsp�lny mianownik, do jakiego Brockman usi�uje ich sprowadzi�. Edycyjny zamiar redaktora (i zarazem wydawcy angielskiego orygina�u) nie pozostawia^ najmniejszych w�tpliwo�ci. On sam go bardzo jasno precyzuje we wst�pie do ksi��ki. Sam tytu�, Trzy kultury, nawi�zuje oczywi�cie do s�ynnej ksi��ki C.P. Snowa Dwie kultury (pierwsze wydanie w 1956 r.), w kt�rej! autor ten poddaje wnikliwej analizie fakt istnienia roz�amu pomi�dzy kultur� naukow� (w sensie angielskiego science) a kultur� humanis- tyczn�. Roz�am ten, zdaniem Snowa, jest tak silny, �e mamy ju� dc� czynienia nie z jedn�, lecz dwiema kulturami. W uzupe�nieniu do kolejnego wydania Dwu kultur z 1963 r. Sn�w - bardziej optymis- tycznie - przewidywa� powstanie trzeciej kultury. Jej wy�onienie - oddajmy g�os Brockmanowi - sta� by si� mia�o niejako pomostem wisz�cym nad przepa�ci� rozdzie- laj�c� humanist�w od �wiata nauki. W trzeciej kulturze Snowa humani�ci mieliby sta� si� rzecznikami nauk �cis�ych i przyrodniczych.2 Zdaniem Brockmana, proroctwo Snowa spe�ni�o si�, ale zupe�nie nie; tak, jak on przewidywa�: ' Wydawnictwo CIS, Warszawa 1996. ' Wszystkie nicudokumentowane cytaty w niniejszym "Wprowadzeniu" pochodz� M wst�pu do Trzeciej kultury, napisanego przez Brockmana, zatytu�owanego "Powstaje trzecia kultura" (ss. 15-21). 10 Humani�ci nadal nie potrafi� porozumie� si� z fizykami czy matematykami. Szcz�liwie przedstawiciele nauk �cis�ych zacz�li porozumiewa� si� bezpo�rednio z szerok� publiczno�ci�. Tradycyjnie ukszta�towane przez huma- nist�w media funkcjonowa�y dotychczas jakby pionowo - profesorowie z wy�yn kierowali swe s�owa ku nizinom, a dziennikarze nie�mia�o zadawali im pytania. Dzi� uczeni tworz�cy trzeci� kultur� staraj� si� unika� po�rednik�w i przedstawia� najbardziej skomplikowane idee w spos�b jasny i klarowny, dost�pny dla ka�dego inteligentnego czytelnika. Powsta�a wi�c "trzecia kultura", ale nie stanowi ona pomostu pomi�dzy poprzednimi, "zastanymi" kulturami, lecz wyrasta tylko z jednej z nich i eliminuje drug�. Trzecia kultura to uczeni, my�liciele i badacze �wiata empirycznego, kt�rzy dzi�ki swym pracom i pisarstwu przejmuj� rol� tradycyjnej elity intelektualnej w poszuki- waniu odpowiedzi na pytania od zawsze nurtuj�ce ludz- ko��: czym jest �ycie, kim jeste�my i dok�d zmierzamy? Dotychczas - twierdzi Brockman - kultura humanistyczna ignorowa�a kultur� naukow�. Tw�rczo�� takich uczonych, jak Einstein, Bohr, Heisenberg, Eddington, Jeans by�a lekcewa�ona przez t� pochodz�c� z w�asnej nominacji elit� intelektualn�, a warto�� oraz znaczenie wyra�onych [przez nich] pogl�d�w nie by�y nawet klasyfikowane jako "prawdziwa" aktywno�� intelektualna, gdy� nauki �cis�e nie by�y przedmiotem, kt�rym zajmowa�yby si� �wczesne czo�owe pisma, kszta�tuj�ce opini� publiczn�. Dzi� ma miejsce proces odwrotny - trzecia kultura stopniowo eliminuje tradycyjn� kultur� humanistyczn�: W przeciwie�stwie do dawnych dysput intelektualnych, drogi dochodzenia do prawdy w trzeciej kulturze nie s� ja�owymi akademickimi dyskusjami - pr�dzej czy p�niej b�d� mia�y wp�yw na ka�dego z nas. Pomi�my pewne naiwno�ci pope�nione przez Brockmana; nale�� do nich, mi�dzy innymi: pr�ba imiennego zestawu przedstawicieli trzeciej kultury (dowolna, wybi�rcza, ograniczona do autor�w 11 angloj�zycznych), traktowanie tzw. hipotezy Gai jako hipotezy naukowej, twierdzenie, �e "moc trzeciej kultury le�y w tolerancji dla_ sprzecznych pogl�d�w i przyjmowaniu wszelkich nowo�ci, dop�ki nie oka�� si� nieprawdziwe"; i zapytajmy: czy rzeczywi�cie trzecia- kultura istnieje? Zjawisko, o jakim pisze Brockman, w ostatnich latach niew�tpliwie przybiera na sile, chocia� mo�na dyskutowa�, czy zas�uguje ono a� na miano "trzeciej kultury". Rzeczywi�cie, wielu fizyk�w, astronom�w, biolog�w, kosmolog�w i matematyk�w coraz cz�ciej chwyta za pi�ra (lub zasiada do komputer�w), by nie tylko spopularyzowa� odkrycia swoje lub swoich koleg�w, lecz tak�e zastanowi� si� nad szerszym - �wiatopogl�dowym lub filozoficznym- - znaczeniem naukowych osi�gni��. I prawd� jest, �e wiele tego rodzaju ksi��ek sta�o si� �wiatowymi bestsellerami. Trzeba jednak. pami�ta�, �e nie jest to zjawisko zaskakuj�co now...
metody11