Pieśń- utwór liryczny o budowie stroficznej zawierający charakter poważny. Zawiera problematykę moralną, wywodzi się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki.
„Pieśń o dobrej sławie”
-osobą mówiącą jest sam autor, który chce pouczyć innych, przekazać jakąś mądrość
- zwraca się do ludzi, którzy są w stanie go zrozumieć, do wybranych, są w stanie podzielać jego ideały
-jest to utwór o przemijaniu i doczesności. Poeta tłumaczy, na czym polega cnota dobrej sławy.
- na początku poeta przedstawił ogólną refleksję nad istotą człowieczeństwa. Uzasadnia dlaczego człowiek jest wyjątkowy - poprzez rozum, myślenie. Mowa wyraża swoje myśli, pozwala kontaktować się
- kolejno poeta zwraca się odbiorcy, mówi, że celem życia jest dobra sława, która jest wynikiem właściwego życia. Inaczej dobra sława oznacza pamięć ( coś co po człowieku pozostanie)
- dobrą sławę uzyskuje się wtedy, kiedy działamy dla wspólnego dobra (dowcip – oznaczał inteligencje)
- ludzie uzdolnieni intelektualnie à mądry i inteligentny potrafi dobrze mówić (swoje umiejętności przekazuje – pisarz, polityk). Kochanowski porusza problematykę moralną. Mówi, że wszyscy o których jest mowa nadają się, aby działać politycznie czy też zaistnieć jako pisać są powołani do służby społecznej.
-o człowieku fizycznym à służy w wojsku, granica jest granicą życia (jest tak odważnym, żeby nawet poświęcić życie (dobra sława jest tak ważna że warto poświęcić życie)
- Wiersz wiąże się z indywidualizmem. Kochanowski pokazuje, że nie wszyscy są jednakowi, każdy jest przeznaczony do robienia tego, co potrafi najlepiej. Trzeba swoje życie kierować zgodnie z tym co posiadamy
Wiersz sylabiczny – charakteryzuje powtarzające się regularnie ilość sylab w wersach
Średniówka – stały przedział międzywyrazowy powtarzający się w każdym wersie po tej samej sylabie
„Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony...”
- osobą mówiącą jest sam poeta, który zamienia się w łabędziaßpo śmierci przemierza granice Europy
- lot jest symbolem sławy poetyckiej docierającej do wszystkich ludów Europy
- w sposób metaforyczny pokazanie motywu sławy poetyckiej
- podobny do pieśni Horacego „Exegi…” (dosłowne tłumaczenie)
Epigramat - wywodzący się z napisów np. nagrobnych ze starożytności, pozwalający na dużą swobodę formalną i tematyczną
Fraszka – niedługi utwór liryczny o charakterze refleksyjnym, z charakterystyczną puentą.
„Do gór i lasów”
- poeta po kolei wymienia kim był, porównuje się do Proteusza – człowiek się zmienia, gdyż do czegoś dąży
- Życie jest różnobarwne i przechodzi różne koleje losu. W dawnych okresach był kimś innym. Człowiek jest istotą, która sama siebie kształtuje, wybiera swoje drogi. Mamy tutaj dynamizm – człowiek poszukuje, zmienia się.
- nawiązanie do filozofii antycznej – stoicyzm(trzeba żyć zgodnie z naturą) , postawę horacjańską „carpe diem”
„Do fraszek”
- mów o treści fraszek – jak są skomplikowane
- traktuje je jako swój pamiętnik – zaigrają ważne tajemnice, które nie są bezpośrednio powiedziane
-używa rozbudowanego porównania – do labiryntu -> nawiązanie do mitologii
Poeta doctus – poeta uczony, jest wykształcony, zna bardzo dobrze tradycję antyczną i ją wykorzystuje. Wiedza i erudyta.
KLASYCYZM - będący wytworem starożytnej kultury greckiej bądź rzymskiej uznanej za doskonałą i wzorcową; należący do klasycyzmu, czyli prądu nawiązującego do antyku; zgodny z pewnym ideałem estetycznym wywodzący się ze starożytności, wzorcowy, idealny
CECHY IDEAŁU ESTETYCZNEGO – uniwersalizm, harmonia, synteza, ład, porządek, prostota, jasność, proporcjonalność
Hymn – gatunek literacki wywodzący się ze starożytności, utwór liryczny o charakterze podniosłym, uroczystym. Treścią często jest pochwała.
Hymn „Czego chcesz od nas Panie…”
- przedstawia obraz świata – zbudowany przez Boga –artystę deus artifex – topos Boga artysty
- przedstawia bezpieczny świat – niebo (wizja namiotu skrywającego człowieka), ziemia (mocno stoi na fundamencie), morza, dzień i noc, porządek pór roku, uporządkowana powierzchnia ziemi i czasu. To co stworzył Bóg jest wspaniałe i piękne
- stosunek Boga do człowieka: Bóg stworzył dla człowieka piękny i uporządkowany świat, Bóg dba o człowieka, jego przywileje, zaspokojenie potrzeba, opiekuje się nim
-stosunek człowieka do Boga: podmiotem lirycznym jest zbiorowość – każdy człowiek, człowiek jest wdzięczny Bogu za jego dary, chwali go, pragnie, aby został pod opieką Boga, na nadzieje, że Bóg będzie się opiekował, troszczył o niego i prosi o tą opiekę,
- istotą świata estetycznego jest szukanie i znajdowanie ładu i porządku
- Środki stylistyczne hymnu: jasność stylu, środki poetyckie w utworze: powtórzenia, wyliczenia, apostrofy, anafory, epitety, pytania retoryczne, personifikacja
- Hymn J. Kochanowskiego zarówno jak i ponad względem i formy nawiązuje do ideałów klasycyzmu.
„Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie” z „Odprawy posłów greckich”( I polska tragedia, napisana na wzór antycznych dramatów – opowiada pewien epizod z wojny trojańskiej, kiedy to posłowie greccy przybyli w celu wydania Heleny. Kochanowski chciał w ten sposób pokazać sytuacje w Polsce, a także zachowanie szlachty. Heleny nie wydano, utwór kończy się wyjazdem posłów. Nikt nie umiera, nie ma typowego bohatera tragicznego)
- refleksja patriotyczna, obywatelska
- został wprowadzony chór (a antyku wprowadzał w akcje, komentował wydarzenia, zawierały wnioski, ocenę światopoglądową) – wyraża opinię, komentarz. Zwraca się do wszystkich, którzy maja władzę w państwie
- władza -> odpowiedzialna, na tych, co sprawują władzę czyha prawdziwa odpowiedzialność, władza to nie uzyskiwanie dla siebie zaszczytów tylko jest to służba dla dobra ogółu, człowieczeństwa
- Bóg jest sędzią sprawiedliwym – nie ma sądy na osoby
- na władcach ciąży większa odpowiedzialność niż na zwykłych ludziach. Podejmują oni wpływowe, ważne decyzje.
- utwór uniwersalny w treści. W każdym ciągu odpowiedzialność jest konieczna. Dbanie o wspólne dobro
„Pieśń o cnocie”
- cnota- w starożytności: Sokrates i stoicyzm – wewnętrzna dobroć do czynienia dobra i jednocześnie daje poczucie wewnętrznej harmonii, działa do innych ludzi.
- człowiek cnotliwy budzi zazdrość w innych (gorszych – nie są w stanie mu dorównać).
- personifikacja, alegoria -> przedstawienie cnoty z zazdrością
- cnota („sama ona nagrodą i płacą jest sobie” -à patriotyzm -à służba ojczyźnie
- Wg. Kochanowskiego człowiek cnotliwy tu osoba, która dba o dobro publiczne, bezinteresownie (nie oczekuje nic w zamian)
PIEŚŃ „Nie porzucaj nadzieje…”
-wiesz regularny
-zawiera sentencje, zwrotki przeplatające się zawierają przykłady sentencji:
1. To, co złe nie trwa wiecznie. Autor przedstawia tu pory roku, które się zmieniają. Zima jest złym okresem, a wiosna radosnym -> słońce, kwiaty
2. życie szybko się zmienia, raz radość raz smutek, w pewnym momencie będzie inaczej (-człowiek nie potrafi znieść okresu nie powodzeń)
3. Powinniśmy przyjmować ze stoickim spokojem. Pokazuje jak należy się ustatkować do zmieniających się warunków
Ostatnia strofa – jest wnioskiem i podsumowaniem wszystkiego, co w ręku Boga. Wobec zmienności losu trzeba ufać Bogu.
- nadawcą jest osoba, która nawiązuje do stoicyzmu (tej mądrości)
- odbiorcą są ludzie, którzy nie są stoikami
PIEŚŃ „Nie wierz fortunie”
- nadawca – osoba, która zna prawdę o fortunie
- odbiorca – do ludzi, którym los sprzyja
- poeta daje rady: trzeba mieś świadomość, że to, co posiadamy możemy raptownie stracić, trzeba uważać na przyjaciół, uważać na tych, z którymi się prowadzimy, bo może idą z nami, bo się nam powodzi, uważać, że to jest nie trwałe – wynoszenie się ludzi
Nie warto przywiązywać się do rzeczy materialnych tylko do cnoty. Cnota jest tu wielką wartością (skłonność do czynienia dobra)
Fraszka – głupstwo, drobiazg nieważny
FRASZKA - O żywocie ludzkim Życie ludzkie zostało pokazane takie, że wszystko, co człowiek robi przemija, jest nietrwałe, nierzeczywiste. Tak jak ze spektaklem Topos człowieka-teatru – często występuje w renesansie, życie ludzkie, jako teatr, ludzie – kukiełki
FRASZKA Człowiek boże igrzysko
Igrzysko oznacza rozrywkę imprezę
Boże igrzysko – przedstawienie, komedia
Kochanowski jest po stronie Boga, krytykuje dumę, pychę ludzi. Człowiek stawia się na miejscu Boga, że jest taki jak on -> PYCHA
**W świetle powyższych utworów Kochanowski zwraca uwagę, aby człowiek zaufał Bogu, a także nie zwracał uwagi na rzeczy materialne tylko moralne. Podchodzi do tego optymistycznie. Wierzy w opaczność Bożą. Daje do zrozumienia, że warto zabiegać o cnotę.
Tren – utwór wywodzący się z tradycji antycznej poświęcony ludziom, którzy zasługiwali na pamięć, wielkość. Kochanowski napisał cykl trenów po śmierci córki – Urszulki, nadał im oryginalną nowatorską formę, gdyż opłakują one śmierć dziecka.
TREN IX
- poeta zwraca się do Mądrości
- cnotą stoicką charakteryzuje obojętność na wszelkie namiętności
- poeta zapłaciłby bardzo dużo za taką mądrość
- mówi, że przyjąłby taką cnotę, jeśli byłby aniołem
- mądrość wszystko to, co człowieka spotyka, uważa za nieważne
- filozofia stoicka zakłada, że człowiek jest z natury dobry i jest pewna granica zaspokojenia potrzeb
-„nędznika upatrujesz” – ten, który jest bogaty teraz, może być zaraz biedny
- bezpośredni zwrot do filozofii stoickiej, ale od razu można wyczuć ironie, dalej zamienia główne założenia filozofii stoickiej
Metaforycznie – określa dążenia do mądrości, jako wspinaczkę po stopniach, z ostatniego stopnia zrzuciło go nieszczęście – śmierć córki. Cała jego filozofia uległa w gruzach
TREN X
-zwraca się do córeczki Urszulki
- jest 6 pytań, partykuła pyt „Czy”
-zaczyna się od pytania ogólnego o to, gdzie znalazła się po śmierci
- w kolejnych pytaniach rozważane są różne możliwości 1. niebo 2. Mitologia grecka, tradycja antyczna 3. Sięga do reinkarnacji, przemian Owidiusza 4. Czyściec, Biblia 5. Nawiązanie do Platona
Nie można mówić, że Kochanowski traci wiarę. Zastanowienie się, gdzie to dziecko może być jest wyrazem ojcowskiej rozpaczy. Potem pojawiają się wątpliwości
TREN XIX-matka mówi Kochanowskiemu, że Urszulka w tamtym świecie żyje o wiele lepiej, znalazła się w lepszej rzeczywistości
- to czy, Kochanowski wyleczy się z tego stanu rozpaczy zależy tylko od niego
-czas leczy rany
- ten, kto ma wyższe predyspozycje inteligentne i duchowe, nie powinien czekać tylko sam – rozumem – naprawić, rozwiązać problemy
- los może przynieść raz dobre, raz złe przypadki >stoicka postawa
- nad Kochanowskim czuwa Bóg
- Bóg jest gwarantem sensu tego świata
- stoicyzm wzbogacony o chrześcijaństwo (wszystko pochodzi od Boga), cierpienie, jako składnik natury
**Treny Jana Kochanowskiego wyrażają nie tylko żal po stracie dziecka, ale przede wszystkim są wyrazem kryzysu światopoglądowego poety. Ale również przełamaniem tego kryzysu.
„Wsi spokojna wsi wesoła” - Panna XII z „Pieśni Świętojańskiej i Sobótce” (cykl 12 wierszy poprzedzonych wstępem) Akcja rozgrywana podczas święta pogańskiego – Sobótka – przypada na najkrótszą noc. Wokół rozpalonego ogniska na murawie, stały panny i po kolei wstawały. Dziewczyny były jednakowo ubrane i przepasane bielicą. Pieśń skoncentrowała o życia na wsi – jedna o miłości, druga, że lubi tańczyć)
-na początku apostrofa do wsi, wyolbrzymiona pochwała życia na wsi -> hiperbola(wyolbrzymienie); przedstawione zalety życia na wsi: uczciwe, samowystarczalne, bezpieczne
- przedstawienie innych stylów życia niż ziemiański, poeta wymienia marynarza, którego życie jest niebezpieczne, adwokata zarabiającego nieuczciwością i żołnierza. Po ogólnej pochwale życia wiejskiego Kochanowski przedstawia inne modele życia
- przedstawienie życia gospodarzaà ze swojej pracy utrzymuje siebie i rodzinę, dba o obfitość różnych pożytków(miód, owce, mięso, łąki, pola), po zasiewach na jesieni odpoczywają, oddają się rozrywką: tańcom, śpiewom, zagadkom, zaś w zimę gospodarz poluje z zasadzki
[nawiązanie do tradycji antycznej sielanki, miejsca niezwykłego, pięknego]
- przedstawienie żony gospodarza à pilnuje posiłków, są samowystarczalne, nie muszą chodzić do sklepów
- mowa o wnukach, dzieciach à wieś uczy nowe pokolenie, aby dbać o szacunek dla starszych
Wieś pokazana jako środowisko, które sprzyja dobremu wychowaniu dzieci: cnota, postawa umiarkowania w życiu, szacunek do starszych
- ostatnia strofa nawiązanie do pierwszej (budowa pierścieniowa)
W pieśni mamy pochwałę życia ziemiańskiego. Kochanowski zwraca uwagę na wartości moralne – pomoc sobie nawzajem, uczciwość, niezależność
„Na lipę” - „Gościu siądź pod mym liściem…”
-Aspekt życia na wsi – odpoczynek na łonie przyrody (tu lipa)
- oryginalność tego przez uosobienie, ożywienie lipy
- Lipa chwali swoje zalety: daje cień, wiatry, śpiew słowików uprzyjemnia pobyt, miód jako szlachetny napój, słodką drzemkę
- Człowiek żyje tu jak w raju. Słodkie nic nie robienie, chwila całkowitego relaksu, bezczynności
-Na końcu aluzja mitologiczna, której wynikiem jest hiperbolizacja. Lipa jest tyle warta, co drzewo rodzące złote jabłka.
- poeta doctus
„Na lipę”
- osobą mówiącą jest lipa, która zwraca się do uczonego
- uczony, kiedy pod nią siądzie, może napisać wiersz i pochwalić tą lipę
- w starożytności wiersze poetyckie były związane z muzyką
„Miło szaleć, kiedy czas po temu”
- nawiązanie do starożytnej sentencji „carpe diem”
- poeta wzywa do zabawy w atmosferze radości jednak przy zachowaniu umiaru
Mikołaj Rej „Żywot człowieka poczciwego”
- proza przedstawia uroki życia Ziemińskiego i takich jak ziemianin powianiem być
- człowiek poczciwy – człowiek godny szacunku i zasługuje na naśladowanie, pochwałę
- tekst podzielony na IV części. Chce pokazać, życie człowieka musi być podporządkowana rytmowi przyrody (zgodnie z naturą)
- życie- spokojne, pomierne – umiarkowane, daleko od zawirowań świata, intryg
- powinna obowiązywać zasada umiaru i człowiek, wtedy jest szczęśliwy
-Życie ziemianina w poszczególnych porach roku:
*wiosna – porządki wiosenne w ogródku – przygotowanie ogrodu, szczepienie drzewek owocowych, obcina niepotrzebne gałązki, okopuje. Prace są przyjemne (rozkosz)
*lato – rozkosz dojrzewających drzew – owoce (śliwki, wiśnie, gruszki, jabłka), warzywa (ogórki, melony), są serki, świeże jaja, masło à produkty sezonowe, pojawiają się młode zwierzęta
Jest dobrobyt i trzeba z niego korzystać
*jesień - polowanie na zające, przynosi pożytek, ale też przyjemność.
* zima – ten, kto ma jeziora stawy – łowi ryby, polowania na kuropatwy, grubego zwierza, cietrzewie
Po polowaniu – ciepła izba, podawana jest piwna polewka
Tekst M. Reja jest kopalnią wiedzy na temat reali życia w XVI wieku. Rejowi podoba się to, pokazuje coś, do czego ma pozytywny stosunek, chce pokazać czytelnikowi taki model życia
Używa zdrobnień – są nacechowane emocjonalnie, pozytywnie, Chce pokazać, że z taki życiem jest związane dużo atrakcji ( wyliczenia, powtórzenia – zapamiętanie). Ukazane bogactwa, obfitości
Tekst pełni funkcję impresywną – nakazuje, pokazuje by mieszkać na wsi, jak życie tam wyglądało, pokazuje życie w jak najlepszym świecie. Ma także charakter perswazyjny.
Jest to tekst o charakterze dydaktycznym. Przedstawia ideał życia ziemiańskiego. Również ma charakter perswazyjny. Dla człowieka współczesnego nam jest bogatym źródłem wiedzy o realiach życia codziennego w XVI w (inaczej wyglądał jadłospis, ogólny tryb życia ziemianina, na czym polegała praca jak i zarówno rozrywka)
- przyjemność, satysfakcja z pracy na roli. Idea zgodności z naturą.
Ks. Piotr Skarga „Kazanie o miłości ku ojczyźnie”
- miłość bliźniego jest ważna, bo bez niej nie ma zgody. Zgoda powinna być między wszystkimi obywatelami, chłopach, szlachtą, królami. Ma to związek z ojczyzną, gdyż nie ma żadnych konfliktów, stronnictw, wewnętrznych starć. To wzmacnia państwo. Skarga wiąże politykę z moralnością
Miłość bliźniego jest podstawą jedności narodowej
- miłość do ojczyzny- Skarga używa alegorii: Ojczyna – matka, dlatego ją należy kochać (zgodnie z przykazaniami) człowiek musi być kimś, potrzebuje tożsamości. Ojczyźnie zawdzięczamy majątek, stanowisko, korzenie, które nas utożsamiają
- ojczyzna – okręt, – gdy okręt tonie, karzą nie dbać o bagaż tylko ratować okręt. Krytykowana jest postawa prywaty.
Tekst miał wpłynąć na kształtowanie się obywateli.
Retoryka – sztuka pięknego i skutecznego przemawiania
Utopia – Tomasz Morus
- utopia – pochodzi od gr. „ topos” – miejsce, a cząstka „u” służy zaprzeczeniu, czyli miejsce, które nie istnieje, związek ze starożytnością – Platon „Państwo”
- Warunki życia w Utopii – ludzie żyli w miastach jednakowo urządzonych, na wsiach
- każde miasto dostawało ziemię. Nietraktowanej, jako własność tylko użytkowanie. Miasto nie miało takiej samej ilości ziemi. Ludzie nie popadają w konflikty. Miasto nie rozszerza swoich posiadłości. Jest to nie realne. Wbrew ludzkiej natury – pogląd Morusa. Ludzie dążą by mieć jak najwięcej. Praca na roli: uczyli siebie, kto chciał mógł dłużej zostać. Praca była jednak przymusowa.
Władza – monarcha sprawował władzę dożywotnio, urzędnicy z monarchą spotykali się, co 3 dni. Urzędnicy wybierani na pół roku. Jeśli były spory (rzadko) prywatne między obywatelami były szybko rozwiązywane. Ludziom się wszystko podoba, nie mają się, o co kłócić. NIEREALNE
Ubiór: podobne stroje, różnił się tylko ze względu na płeć i ze stanu wolnego czy w małżeństwie, odzież ładna, wygodna
Warunki pozytywne: poczucie bezpieczeństwa ( nie muszą martwić się o przyszłość), stabilność życia, wygoda (człowiek nie musi się martwić), brak ryzyka, łatwość odnajdywania się w miastach, brak różnych kłopotów, sprawiedliwość
Warunki negatywne uniformizm (każdy wtłoczony w jednakowe dla wszystkich zasady), monotonia życia, ograniczenie, możliwości działania, narzucony tryb życia, brak wolności, możliwości wyboru, brak prawa dla indywidualnych, odmiennych poglądów
Andrzej Frycz Modrzewski „O poprawie Rzeczypospolitej”
- traktat polityczny (rozprawa, która zawiera projekt zreformowania państwa Polskiego), napisany po łacinie (dostępny, bezpośredni dla ludzi wykształconych)
- w tekście pewne fragmenty utopii
- w rozprawie bardzo wiele, pięknych nowatorskich projektów – dotyczyły m.in. prawa. Modrzewski uważał, że wszyscy powinniśmy być różni. Rozważał karę o mężobójstwo, szlachcic – szlachcica – odpowiadał głową, szlachcic – chłopa – płacił grzywnę.
Modrzewski uzmysławia wartość życia każdego człowieka.
Renesans w Polsce XVI, we Włoszech XV.
Renesans – odrodzenie tradycji starożytnych, odnowienie, poszerzenie, pogłębienie. Nawiązywało do filozofii, literatury, sztuki
Humanizm, antropocentryzm, nowa koncepcja człowieka i jego życia
CZŁOWIEK I JEGO ŻYCIE ZGODNE Z NOWĄ KONCEPCJĄ:
*człowiek jest istotą o nieokreślonym kształcie
*Człowiek jednostką aktywną kształtującą samego siebie (Mowa o godności)
* Autorefleksja, refleksja człowieka nad samym sobą
*wykorzystywanie przez człowieka indywidualnych predyspozycji (Pieśń o dobrej sławie, Niezwykłym.
*Bogactwo możliwości życiowych stojących przed człowieka (Do gór… Do fraszek..)
*Działalność na rzecz społeczeństwa, jako b. wysoka forma aktywności fizycznej (Pieśń o dobrej sławie, Pieśń o cnocie, „Wy, którzy…”
*Teksty obliczone na kształtowanie form życia społecznego (Utopia, Kazanie, Modrzewski)
*Życie zgodne z naturą – dostrzeganie zalet życia (Rej, „Pieśń świętojańska..”, Na lipę)
*Korzystanie z radości jakie niesie życie (epikurejska, horacjanizm) – „Miło szaleć..”
Nowe typy malarskie – akt, portret
Optymizm renesansowy (Hymn, klasycyzm)à sceptycyzm ( Pieśni, Fraszki, Treny) niepokój egzystencjalny
d.omi