Tomistyczna teoria relacji osobowych

Artur Andrzejuk

Spis treści
0. Wprowadzenie 1
1. Teoria relacji osobowych i wynikające z niej tematy filozoficzne w ujęciu M.Gogacza 2
1.1. Osobowa relacja miłości 3
1.2. Osobowe relacje wiary i nadziei 4
1.3. Problematyka humanizmu i religii 4
1.4. Trwanie relacji osobowych jako wartość 4
2. Uwagi i dopowiedzenia uczniów M.Gogacza 5
2.1. Struktura relacji osobowych 5
2.2. Wiara jako relacja osobowa 6
2.2.1. Związek osobowej relacji wiary z kategorialną relacją poznania 6
2.3. Nadzieja jako relacja osobowa 7
2.3.1. Związek nadziei z relacją postępowania 7
3. Zakończenie: Obecność jako skutek trwania relacji osobowych 8
3.1. Odróżnienie spotkania od obecności 8
3.2. Relacje osobowe jako postacie obecności 9
Bibliografia 10

0. Wprowadzenie

Sformułowanie teorii relacji osobowych - jak też samo określenie “relacje osobowe” - jest niewątpliwym dziełem twórcy tomizmu konsekwentnego, Mieczysława Gogacza. Teoria ta stanowi typowy przykład filozoficznych konsekwencji wyprowadzanych z poglądów Akwinaty; sam Tomasz bowiem określenia „relacja osobowa” używa li tylko akcydentalnie i nie przedstawia nigdzie szerszego jej opisu. Temat relacji w ogóle, a relacji osobowych w szczególności, stał się przedmiotem wnikliwych analiz uczniów M.Gogacza, którzy – nieraz gwałtownie sprzeciwiając się niektórym szczegółowym tezom swego mistrza – podtrzymują jednak zasadnicze wątki ustaleń twórcy tomizmu konsekwentnego, dlatego – dla potrzeb tej prezentacji – ograniczamy się do zaprezentowania Profesora koncepcji relacji osobowych.
Sam Gogacz mówił, że inspiracje do jej sformułowania nasunęły mu lektury prac Martina Bubera („Ja i Ty”). Studiując pierwszą formułę omawianej teorii (w książce: Wokół problemu osoby) nie sposób oprzeć się wrażeniu, że u podstaw teorii relacji osobowych legło też w jakiś sposób Mieczysława Krąpca twierdzenie o relacyjnym charakterze niektórych transcendentaliów, stanowiącym postawę realnej jedności świata. "Ostateczną" formułę relacji osobowych w ujęciu M. Gogacza znajdujemy w jego "Elementarzu metafizyki" oraz w wydanej dwa lata wcześniej książce pt. Człowiek i jego relacje". W późniejszych publikacjach znajdujemy propozycje zastosowania teorii relacji osobowych w filozofii "praktycznej": etyce (Wprowadzenie do etyki chronienia osób), pedagogice (Osoba zadaniem pedagogiki), a nawet polityce (Mądrość buduje państwo). Znacznie wcześniej Profesor budował swoje ujęcia teologiczne w oparciu o wspomnianą teorię (Filozoficzne aspekty mistyki, Modlitwa i mistyka).
Kolejny etap rozwoju teorii relacji osobowych, to uwagi i dopowiedzania uczniów Gogacza. Wielu z nich pokusiło się na zastosowanie tej teorii w różnych bardziej szczegółowych lub nawet praktycznych dziedzinach: Jakub Wójcik w pedagogice rodzinnej, Krzysztof Wojcieszek w profilaktyce, Artur Andrzejuk w etyce, Krzysztof Kalka w pedagogice szkolnej. Niektórzy z nich - jak Wójcik i Andrzejuk - poszerzyli formuły Gogacza o własne przemyślenia. Ryszard Kalka i Władysław Kubiak podjęli metafizyczne aspekty teorii relacji osobowych i sformułowali wobec niej szereg zastrzeżeń o różnym charakterze.
Profesor Gogacz, jak i wszyscy inni, którzy podejmowali temat relacji osobowych, poszukiwali źródłowych odniesień w tekstach Tomasza z Akwinu. W referacie tym pomijam te źródła. Należy jednak pamiętać, że największym samodzielnym tekstem na ten temat są “Questiones disputate de caritate”. Zajmują się one głównie jednak miłością, która łączy ludzi z Bogiem. W “Summa Teologiae” znajdujemy – porozrzucaną po różnych jej częściach i dość syntetyczną, lecz całościową koncepcję miłości wiary i nadziei: I tak, miłość Bożą ukazuje Tomasz w kwestii “De amore Dei” (I,20), teoria uczuć zawarta jest w “Traktacie o uczuciach”(I-II,22-48), a “Traktat o miłości”(II-II,23-44) ukazuje głównie miłość umysłową – dilecio, osobne traktaty poświęcone są wierze(II-II, 1-6) i nadziei (II-II,17-22) .
1. Teoria relacji osobowych i wynikające z niej tematy filozoficzne w ujęciu M.Gogacza

Relacje osobowe, zbudowane są na przejawach w bycie jego istnienia i stanowią pierwotne, wyjściowe i najbardziej naturalne odniesienie międzyosobowe, tak jak najpierwotniejsze i wyjściowe jest w bytach ich istnienie. Są trzy relacje osobowe: miłość, wiara i nadzieja.

1.1. Osobowa relacja miłości

Miłość – według Gogacza- buduje się na istnieniowej własności realności i jest, tak jak realność, pierwotna i wyjściowa wobec pozostałych relacji istnieniowych. Polega na "życzliwym współprzebywaniu osób" (Elementarz, 103). Opisuje się miłość poprzez skutki, które wywołuje w osobach. Jest to spotkanie w fakcie ich realności: współupodobanie, współżyczliwość, akceptacja, współodpowiedniość, otwartość.
M.Gogacz wymienia - powołując się przy tym na św. Tomasza - kilka odmian miłości.
1) Connaturalitas (complacentia).
Stanowi jej naturę upodobanie (complacentia), wywołująca akceptację i właśnie jakąś postawę życzliwości. Wywołuje tę odmianę miłości odpowiedniość w dwu bytach tego, że są i zarazem tego, że są właśnie osobami. Jest to zatem relacja o charakterze odpowiednich natur (connaturalitas).
2) Concupiscibilitas (concupiscentia).
Ta odmiana miłości - poprzez uczucia - ogarnia w szczególny sposób także ciało człowieka. Jej głębokim motywem jest piękno, wywołujące właśnie zachwyt, uwielbienie, czułość, a niekiedy zazdrość, a nawet gniew. Jest to zatem miłość bogatsza o dobro zmysłowe, ale dobro to jeszcze traktujemy jako coś dla nas (quo ad nos), co nazywa się pożądaniem (concupiscentia).
3) Dilectio
Pełną osobową miłością jest „dilectio”. Ogarniamy w niej, dzięki intelektowi, całą osobę wraz z jej rozumieniami i decyzjami. Pragnąc zatem dobra, pragniemy tego, czego pragnie kochana osoba. Miłość osobowa ma kilka poziomów.
a) Przyjaźń (amicitia) jest pełną wiernością (tzw. trwaniem miłości) i pełnym zaufaniem. Nie wywołuje niepokoju, lęku. Charakteryzuje ją pełna wzajemność.
b) Miłość nie oczekująca wzajemności (caritas) ma postać bezinteresownej, pełnej troski, ochrony naszego dobra. Jest wybaczająca, dyskretna, ofiarna. M.Gogacz uważa, iż to o niej mówi św. Paweł w swym "Hymnie o miłości"(1Kor13).
c) Miłość powiązana z cierpieniem (amor) polega na stałym pragnieniu obecności kochanej osoby. Nieobecność wywołuje tęsknotę sprawiając cierpienie. Jest to typowa miłość ludzka. Jest to też zwykła miłość człowieka do Boga. Tę odmianę miłości opisuje, zdaniem M.Gogacza, "Pieśń nad Pieśniami".
d) Miłość Boga do człowieka (agape) charakteryzuje się - według Objawienia chrześcijańskiego - absolutną bezinteresownością. Jest ona swoistym połączeniem przyjaźni i caritas. Milość ta najbardziej czytelna jest w psalmach.

1.2. Osobowe relacje wiary i nadziei

Wiara jest relacją, budującą się na własności prawdy. Jest więc wzajemną otwartością osób i zaufaniem. Nie utożsamia się z poznaniem i wiedzą. W ujęciu podmiotowym, a więc ze względu na nas, jest wiara ufnym i otwartym odniesieniem się do drugiej osoby. W sensie przedmiotowym jest otwartością na wszystko, co ta druga osoba wnosi w tę relację.
Jeśli chodzi o relację wiary, odniesioną do Boga, jest wiara nadprzyrodzonym, właściwym Bogu, sposobem udzielania nam siebie. W aspekcie podmiotowym jest zaufaniem Bogu dla Jego prawdomówności, czyli ze względu na Niego samego. W tym więc aspekcie wiary mieści się uznanie prawd objawionych (Cf. Rola wiary w życiu chrześcijanina).
Nadzieję podmiotuje w osobie dobro jako przejaw jej istnienia. Jest zatem nadzieja wszystkim tym, co wywołuje dobro. Stanowi ją więc oczekiwanie, że osoba, do której odnieśliśmy się z wiarą i miłością, podejmie te relacje i je odwzajemni oraz będzie je chroniła (Elementarz, 108, Człowiek, 15).

1.3. Problematyka humanizmu i religii

Relacje osobowe stanowią najbardziej podstawowe odniesienia osób do siebie. Według ulubionego wyrażenia M.Gogacza, są one dla osób po prostu ich domem(Cf. Kościół moim domem). Dom ten, gdy stanowią go powiązania człowieka z osobami ludzkimi, jest humanizmem. Gdy miłość, wiara i nadzieja łączą człowieka z Osobami Boskimi - jest to religia.
Humanizm i religia, jako podstawowe środowisko człowieka, wymaga troski i ochrony. Polega ona najpierw na tym, aby człowiek zrozumiał, że są one cenne. Należy więc kształcić ludzi dla humanizmu i religii w prawidłowych rozumieniach człowieka, świata i Boga. Aby człowiek umiejętnie chronił trwanie relacji osobowych, musi umieć to robić. Ważne są więc rozmaite sprawności i umiejętności. Ważne też jest wychowanie do humanizmu i religii. Warunkuje ono trwanie człowieka w tych odniesieniach, trwanie wśród osób, bez których człowiek zamiera i ginie.

1.4. Trwanie relacji osobowych jako wartość

M.Gogacz proponuje nowe określenie wartości, związane teorią relacji osobowych i sformułowane na gruncie klasycznej metafizyki: „quod intellectum et approbatum continuat”(Człowiek,88).
Rozpoznanie relacji osobowych i decyzja, aby trwały jako cel i zadanie powiązanego nimi z innymi osobami człowieka wskazuje na istotne wartości ludzkie: trwanie podstawowych relacji osobowych. Stąd definicja: Wartość jest trwaniem skutku, przyczynowanego w człowieku przez podstawowe relacje, łączące go z osobami, gdy człowiek swym rozumieniem i decyzją zabiega o trwanie tych relacji jako celu i zadania.
Zwróćmy uwagę, że zdefiniowanie wartości jako trwania relacji życzliwości, otwartości i zaufania między osobami nie pozwala przyjmować jako wartości czegokolwiek. Eliminuje więc dowolne, aksjologiczne, bądź wprost światopoglądowe i ideologiczne określanie wartości. Zauważmy też, że tak określona wartość nie utożsamia się z żadną (mówiąc językiem filozofii Arystotelesa) substancją lub przypadłością. Wartością bowiem nie jest człowiek, nie są też wartościami relacje osobowe, nawet największa z nich – miłość. Wartością jest trwanie miłości i to nie z czymkolwiek, lecz wyłącznie łączącej ze sobą osoby.

2. Uwagi i dopowiedzenia uczniów M.Gogacza
2.1. Struktura relacji osobowych

Według M.Gogacza relacje osobowe w swojej budowie przejawiają dwie warstwy bytowe: istnieniową i istotową (Tomizm..., 103). Pierwsza jest wyznaczona przez przejaw aktu istnienia, pojawi się wtedy gdy zachodzi relacja między dwiema osobami. Druga warstwa jest tym co wnoszą w te relacje istoty osób. Kubiak zastanawia się, czy jest to jedna relacje, czy dwie, oraz pyta o możliwość zmiany relacji w warstwie istotowej (Ogólna charakterystyka..., 64-64).
Tomasz z Akwinu w swoich dziełach pozostawił tylko ogólny opis struktury relacji, dlatego też aby zbadać strukturę relacji osobowych trzeba odwołać się do tego opisu. Słusznym wydaje się więc stwierdzenie Kubiaka, że brak tego samego porządku w którymkolwiek z kresów, powoduje brak relacji osobowej. Relacjami takimi będą: „relacja osoby” oraz relacja „dotycząca osoby”(Teoria...,90). Pierwsza z nich zachodzi wtedy gdy podmiotem relacji jest osoba, a kresem byt nieosobowy. Relacji takiej brakuje elementu osobowego od strony istoty. Do drugiego typu zaliczy się relacje, w których będzie bezosobowy podmiot i osobowy kres. Relacji tego rodzaju brakować będzie elementu osobowego od strony istnienia.
Są jednak relacje, w których podmiot i kres znajdują się w tym samym porządku, czyli podmiot i kres są bytami osobowymi, a jednak relacja, którą one tworzą, nie da sklasyfikować się do relacji osobowych. Kubiak uważa, że tym, co decyduje czy dana relacja jest osobowa i co odróżnia relacje osobowe od innych jest, oprócz podmiotu i kresu, które są w tym samym porządku, osobowy charakter istoty relacji

2.2. Wiara jako relacja osobowa

W przypadku analizy osobowych relacji wiary i nadziei doniosłe znaczenie ma jeszcze jedna cecha, charakteryzująca te relacje, to mianowicie, że są to relacje zwrotne (symetryczne lub dwustronne). Odnosi się to stwierdzenie do klasycznej definicji relacji jako „ordo unius ad aliud”, gdzie jedna substancja jest podmiotem relacji a druga – jej kresem. Aktywne zachowanie się podmiotu relacji nazwano „actio”; bierne zachowanie jej kresu – „passio”. W relacjach osobowych każda z wiązących się nimi osób jest zarazem jej podmiotem i kres; zarem więc jej udziałem jest „actio”, jak i „passio”. Z tego punktu widzenia możemy się bliżej przyjrzeć istotowej warstwie tych dwu relacji osobowych.
Wiara, jako relacja osobowa, jest wyznaczana przez istnieniową własność prawdy. Jako relacja zwrotna jest więc wiara swoista wymianą prawdy, jakim jej wzajemnym przekazywaniem. Takie przekazywanie komuś prawdy, zachowanie więc czynne w akcie jej wymiany nazywa się prawdomównością. Prawdomówność więc stanowi istotę osobowej relacje wiary, rozważaną w jej aspekcie czynnym. Warunkiem przyjęcia przekazywanej nam przez kogoś prawdy jest zaufanie. Zaufanie zatem stanowi istotę osobowej relacji wiary w jej biernym aspekcie. Możemy wobec tego powiedzieć, że prawdomówność i zaufanie stanowią istotę lub naturę osobowej relacji nadziei (Prawda o dobru, 247-248).

2.2.1. Związek osobowej relacji wiary z kategorialną relacją poznania

Gdy relacja opiera się na własnościach prawdy dwu osób – łączy je osobowa relacja wiary. Gdy relacja wyznaczana przez własność prawdy jakiegoś bytu znajduje kres we władzach poznawczych innego, np. w intelekcie możnościowym osoby ludzkiej, to mamy do czynienia z kategorialną relacją poznania. Wydaje się więc, że cała relacja poznania należy w jakiś sposób do obszaru istnieniowej relacji wiary. Ma to szczególne znaczenie w nauczaniu i wszelkim przekazywaniu wiedzy; dokonuje się ono bowiem w obszarze i atmosferze osobowej relacji wiary.
Możemy wyobrazić sobie zakłócenia jakie w funkcjonowanie więzi osobowych wnosi kłamstwo, jako przeciwieństwo prawdomówności. Podważa bowiem zaufanie i niszczy osobową relację wiary. W miłości „dilectio” uniemożliwia zadzierżgnięcie przyjaźni, jako najbardziej partnerskiej postaci tej osobowej więzi. Równie negatywne skutki powoduje kłamstwo w miłości na poziomie uczuć. Uczucia bowiem są odniesieniem do wyobrażeń, i gdy te budowane są na kłamstwie, nasze uczucia fundują się na fałszywych wyobrażeniach, np. tych dotyczących tej drugiej osoby. Życie, wcześniej czy później, zweryfikuje te błędne wyobrażenia, lecz niekiedy może być już za późno z punktu widzenia zaistniałych skutków.
Brak zaufania hamuje rozwój osobowej więzi, uniemożliwia partnerstwo, nadużywa czyjejś szczerości i przez to także nadwyręża osobową relację wiary. Zauważyć jednak trzeba, że zawsze to, co czynne jest przed tym, co bierne, a więc to dzięki prawdomówności zdobywamy czyjeś zaufanie, a nie na odwrót: zaufanie raczej rzadko skłania do prawdomówności. Znacznie trudniej jest też odzyskać stracone raz zaufanie niż uzyskać je na początku (na swoisty kredyt). Wszystkie te obserwacje wskazują na zarysowaną wyżej zależność zaufania od prawdomówności (Prawda o dobru, 249-250).

2.3. Nadzieja jako relacja osobowa

Osobowa relacja nadziei jest wyznaczana przez istnieniową własność dobra. W swej istotowej warstwie polega zatem na swoistej wymianie dobra. W aspekcie czynnym, podstawą tej wymiany jest okazywanie dobra, czynienie dobra (benefacientia), jako życzenia dobra innym. Możemy to nazwać życzliwością (benevolentia). Nadzieją w aspekcie biernym jest otwartość na dobro wnoszone przez drugą osobę. Jest to zarazem jakaś umiejętność przyjęcia daru. Ta wzajemna wymiana dobra jest – według Arystotelesa – istotą przyjaźni.
Według M.Gogacza w osobowej relacji nadziei sytuuje się też nasze postępowanie jako relacja do dobra. Nie jest bowiem postępowanie relacją jedynie kategorialną, gdyż – kierując się za jej pośrednictwem do innej osoby – realnie docieram do niej, co stanowi właściwość relacji osobowych. Postępowanie zatem swoiście – według wyrażenia Gogacza – przenosi nas ze spotkania (relacje kategorialne) do obecności (relacje osobowe), „głównie w relację nadziei, gdyż tę relację podmiotuje w dwu bytach transcendentalna własność dobra”(Elementarz metafizyki, 91).

2.3.1. Związek nadziei z relacją postępowania

M.Gogacz w „Elementarzu metafizyki”(91-92) zauważa, że relacja postępowania należąc do zespołu relacji kategorialnych jest podmiotowana przez wolę. Kresem jej jest byt w swoim aspekcie dobra. Relacja podmiotowana więc przez wolę „dociera” jedynie do tego aspektu bytu. Nie obejmuje bytu wprost, gdyż wola nie może opuścić bytowego obszaru człowieka, którego jest władzą. Ten bytowy obszar przekraczają jedynie relacje osobowe, gdyż budują się wprost na przejawch „esse” bytu, których niejako naturą jest przekraczanie kategorialnych jego treści. Dlatego M.Gogacz sądzi, że wola pobudza własności transcendentalne do podmiotowania relacji osobowych. Wobec tego wszystkiego relacja postępowania stanowi swoiste „przejście” ze spotkania do obecności.
Chcąc bliżej wskazać na „naturę” tego „przejścia”, należy przede wszystkim rozważyć związek osobowej relacji nadziei z kategorialą relacją postępowania z tej racji, że kresem jednej i drugiej jest istnieniowa własność dobra. Można więc stwierdzić, że postępowanie swoiście należy do obszaru lub zakresu osobowej relacji nadziei.
M.Gogacz zauważa ponadto szczególny związek problematyki nadziei z etyką. Takie usytuowanie filozofii moralnej jest bliskie także i św. Tomaszowi, który wyraźnie wiąże nadzieję z dobrem i szcześciem, jako skutkiem posiadania dobra (S.Th. II-II, 17, 2c).

3. Zakończenie: Obecność jako skutek trwania relacji osobowych

Obecność jest jednym z najdawniejszych tematów filozoficznych i teologicznych (Une introduction..., 15-29; La théorie..., 65-71). Zachodzi uzasadnione podejrzenie, że niektóre tradycje filozoficzne w całości (np. neoplatonizm) stanowią teorie właśnie obecności. „Spotkanie” jako problem filozoficzny pojawił się stosunkowo wcześnie, a nagłośniony został przez modną filozofię podmiotu. Można w tej sytuacji pokusić się o zinterpretowanie zarówno spotkania jak i obecności w kontekście teorii relacji osobowych.

3.1. Odróżnienie spotkania od obecności

Do dokonania takiego odróżnienia upoważniają z jednej strony teksty św. Tomasza, która używa słowa właśnie "praesentia" dla wyrażania faktu pozostawania osób w powiązaniach przez miłość(Super Sententias III, d. 22, q. 3, 1; S.Th I, 8, 3, ad 4), z drugiej strony odróżnienie to zostało swoiście sprowokowane przez temat "spotkania", występujący w filozofii współczesnej, głównie zaś w filozofii podmiotu.
Odróżnienie to ułatwiają także etomologiczne znaczenia słów "spotkanie" i "obecność". Spotkanie bowiem kojarzy się z chwilowym zetknięciem się ludzi; obecność jest czymś bardziej trwałym. Spotkaniem nazwiemy zauroczenie się w sobie dwojga osób na początku ich znajomości. Ich późniejszy trwały związek w postaci małżeństwa nie będziemy dalej nazywali spotkaniem, będzie to bowiem już codzienna obecność tych osób w swoim życiu. Na tej podstawie możemy określić spotkanie jako każde zetknięcie się osób ze względu na spełniane przez nie funkcje: nauczyciela-ucznia, urzędnika-interesanta, lekarza-pacjenta. Spotykamy się bowiem zawsze w jakiś układach relacyjnych; zazwyczaj są to relacje myślne, w których druga osoba występuje jako ktoś dostarczającym nam jakiegoś naszego dobra; niekiedy tym pożądanym dobrem jest wprost coś co należy do osobowościowego lub bytowego wyposażenia tej osoby, np. jej wiedza. wdzięk, poczucie humoru. Przy takim określeniu spotkania charakteryzuje się ono dwiema podstawowymi cechami:
- przypisanie funkcji jest cechą rzeczy (wytworu)
- spotkanie jest "urzeczowieniem" osoby
Obecność jest zetknięciem się osób ze względu na to, że są osobami. Postaciami obecności więc są relacje osobowe. Tylko zatem w ramach obecności nawiązujemy z drugą osobą relacje ze względu na to, że jest ona osobą. Nie zachodzi więc tu redukowanie osoby do roli wytworu, czy (jak powiedzą fenomenologowie) "spełniacza" naszych celów. W świetle powyższego można sformułować postulat podejmowania relacji myślnych w odniesieniu do osoby tylko w obszarze obecności. Wtedy w relacjach myślnych nie dokona się redukcja osoby do spełnianej przez nią funkcji.

3.2. Relacje osobowe jako postacie obecności

Biorąc pod uwagę obecność jako funkcjonowanie we wspólnotach osób relacji miłości, wiary i nadziei, możemy powiedzieć, że te trzy relacje stanowią postać obecności, że istotą tej obecności jest osobowa relacja miłości, a osobowe relacje wiary i nadziei są sposobami chronienia tej obecności, a w niej głównie właśnie osobowej relacji miłości. To chronienie bowiem dokonuje się poprzez działania intelektu i woli, a więc w poznaniu i postępowaniu. A zatem to osobowa relacja wiary „uruchamia” poznawcze działania chroniące miłość, tak jako osobowa relacja nadziei mobilizuje do postępowania chroniącego osoby i ich wzajemne powiązania.
Możemy także znane z literatury podziały miłości potraktować jako odmiany obecności. W przedstawionym wyżej tomistycznym podziale dostrzeżemy wyraźniej różnice pomiędzy poszczególnymi poziomami i odmianami miłości. Przede wszystkim przyjaźń – ta odmiana miłości, którą Arystoteles i Tomasz zdawali się cenić najwyżej – wydaje się być pełnym i harmonijnym funkcjonowaniem wszystkich trzech relacji osobowych. Tylko ta sytuacja może bowiem owocować tym, co w opisie przyjaźni Arystoteles i Tomasz akcentowali: pełna wzajemność, pełne zaufanie, stała gotowość przyjścia z pomocą. W „caritas” jako postaci obecności zdaje się dominować osobowa relacja nadziei. To ona wyznacza w niej aspekt pragnienia dobra obecności kochanej osoby. Słusznie więc moraliści chrześcijańscy wskazywali Boga jako na Najwyższe ludzkie Dobro i ostateczny cel życia człowieka. Miłosierdzie jest dominowaniem wiary jako zaufania i prawdomówności. Prawda odkrywana w relacji poznania uwyraźnia potrzeby i braki, któremu miłosierdzie chce zaradzić. Dominowanie w miłosierdziu osobowej relacji wiary owocuje w nim także swoistą obojętnością na własne dobro, nie oczekiwaniem czegoś dla siebie, właściwym altruizmem.
Teoria relacji osobowych może więc być potraktowana jako tomistyczna wersja tematu obecności, realizującej się w religii, rozumianej jako osobowy związek człowieka z Bogiem, i humanizmie, traktowanym jako międzyludzkie osobowe odniesienia.
Bibliografia

M.Gogacz, Osoba zadaniem pedagogiki. Wykłady bydgoskie, 1997.
M.Gogacz, Człowiek i jego relacje, 1985.
M.Gogacz, Elementarz metafizyki, 1987.
M.Gogacz, Ku etyce chronienia osób. Wokół podstaw etyki,1991.
M.Gogacz, Wprowadzenie do etyki chronienia osób, 19972.
M.Gogacz, Filozoficzne aspekty mistyki. Materiały do filozofii mistyki, 1985. M.Gogacz,
M.Gogacz, Mądrość buduje państwo. Człowiek i polityka. Rozważania filozoficzne i religijne, 1993.
M.Gogacz, Szkice o kulturze, 1985.
M. Gogacz, Rola wiary i nauki w życiu chrześcijanina, w: W nurcie zagadnień posoborowych, t. 12, Warszawa 1980, s. 223-288.
M. Gogacz, Tomizm, Studia Philosophiae Christianae, ATK, 30 / 1994 /1, s.103.
M.Gogacz, Kościół moim domem, 1999.
W.Kubiak. Teoria relacji na podstawie „Sumy Teologii” Tomasza z Akwinu, Warszawa 1991 (rozprawa doktorska w maszynopisie).
W.Kubiak, Charakterystyka relacji osobowych w ujęciu Gogacza, SPC 32(1996)2, s. 61-75.
W.Kubiak, Klasyfikacje relacji w tomizmie konsekwentnym, SPC 33(1997)1, s. 21-40.
W.Kubiak, Charakterystyka relacji kategorialnych, SPC 33(1997)2, s. 47-63.
W.Kubiak, Koncepcje relacji kategorialnej bazującej na jej identyfikacji metafizycznej, SPC 34(1998)1, s. 5-24; W.Kubiak, Kategorie fundamentów relacji kategorialnych, SPC 35(1998)2, s. 39-52.
W.Kubiak, Różnorodność i jednostkowienie relacji kategorialnych, SPC 35(1999)1, s. 43-65.
R.Kalka, Relations personnelles leur sources philosophiques et théologiques, Paris 1981 (praca doktorska w maszynopisie);
R.Kalka, Structure métaphisique de la relation chez s.Thomas d`Aquin, JP 4(1985), s. 218-239.
M.Prokop, Réinterprétation de l`athéisme sous l`aspect des relations personnelles, JP 1(1985), s. 39 – 46.
A.Andrzejuk, Filozofia moralna w tekstach Tomasza z Akwinu, 1999.
A.Andrzejuk, Człowiek i decyzja, 19982.
A.Andrzejuk, Prawda o dobru. Problem filozoficznych podstaw etyki tomistycznej, 2000.
Człowiek i dobro, 2002.
A.Andrzejuk, Miłość i uczucia, w: M. Gogacz, Filozofia. Wprowadzenie do etyki chronienia osób, Warszawa 1995 s. 85 – 92.
A.Andrzejuk, Sposoby bytowania jako wyznaczniki odniesień do osoby, w: M. Gogacz, Osoba zadaniem pedagogiki. 1997, s. 167 - 174.